ابىلاي حان – قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى اسا ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. XVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن بۇل ۇلى حان ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، ەل بىرلىگىن ساقتاۋدا ەرەكشە ءرول اتقاردى. ابىلاي حاننىڭ ۇلىلىعى ونىڭ كورەگەن ساياساتكەر، باتىر قولباسشى جانە دانا ديپلومات بولۋىندا جاتىر. ونىڭ ەسىمى قازاق حالقىنىڭ جادىندا ەلىن سۇيگەن، حالقى ءۇشىن جانىن بەرگەن قايراتكەر رەتىندە ساقتالىپ كەلەدى.

XVIII عاسىر – قازاق حالقى ءۇشىن كۇردەلى كەزەڭ بولدى. جوڭعار شاپقىنشىلىعى، رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارىنىڭ ىقپالى كۇشەيىپ، قازاق جەرىنە كوز تىگە باستادى. ەل ىشىندە رۋ ارالىق ارازدىقتار مەن الاۋىزدىقتار دا بار ەدى. وسىنداي قيىن-قىستاۋ شاقتا قازاقتى بىرىكتىرىپ، سىرتقى جاۋدان قورعاي الاتىن كوسەم قاجەت بولدى. مىنە، ءدال وسى تۇستا ابىلاي حان تاريح ساحناسىنا شىقتى. ول تەك باتىر عانا ەمەس، كۇردەلى ساياسي جاعدايدى تۇسىنەتىن جانە سوعان لايىق شەشىم قابىلداي الاتىن تۇلعا ەدى.

ەل بىرلىگىن ساقتاۋداعى ءرولى

ابىلاي حاننىڭ ەڭ ۇلكەن ەرلىگى – ءۇش ءجۇزدى بىرىكتىرىپ قاراماعىنا الا بىلۋىندە. ول تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىن» جالعاستىرىپ، دالا زاڭىنا سۇيەنە وتىرىپ بيلىك قۇردى. ەل ىشىندەگى داۋ-دامايدى شەشىپ، بىرلىك پەن ىنتىماقتى ناسيحاتتادى. ونىڭ بەدەلى تەك ورتا جۇزدە عانا ەمەس، ۇلى جانە كىشى جۇزدە دە جوعارى بولدى. قازاقتىڭ رۋ باسىلارى جانە بيلەرى ابىلاي حانعا سەنىم ارتىپ، ونىڭ اينالاسىنا توپتاستى. بۇل ىشكى تۇراقتىلىق سىرتقى جاۋمەن كۇرەستە وتە ماڭىزدى ءرول اتقاردى.

جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەسى

ابىلاي حان جاس كۇنىندە جوڭعار تۇتقىنىندا بولىپ، كەيىن ەلگە ورالعان سوڭ جاۋعا قارسى كۇرەستىڭ بەل ورتاسىنا ارالاستى. ول قازاق جاساعىن ۇيىمداستىرىپ، جوڭعارلارعا اۋىر سوققى بەردى. وربۇلاق، اڭىراقاي، بۇلانتى سەكىلدى شايقاستاردا ەرلىك كورسەتىپ، ءوزىنىڭ قولباسشىلىق قابىلەتىن دالەلدەدى. ابىلايدىڭ باتىرلىعى مەن ستراتەگياسى ارقاسىندا قازاق جەرىنىڭ كوپ بولىگى جاۋدان ازات ەتىلدى. ونىڭ «جاۋىنگەر حان» اتانۋى دا وسىدان.

سىرتقى ساياساتتاعى كورەگەندىگى

ابىلاي حاننىڭ ۇلىلىعى ونىڭ ديپلوماتيالىق شەبەرلىگىندە دە كورىنەدى. ول رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارىنىڭ اراسىندا تەپە-تەڭ ساياسات ۇستاندى. بىرىنە تاۋەلدى بولماي، ەكىنشىسىنىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ كەتپەي، قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىن قورعادى. رەسەي پاتشالىعىمەن دە، قىتاي يمپەرياسىمەن دە قاتىناس ورناتىپ، ەل تىنىشتىعىن ساقتاۋ ءۇشىن سانالى تۇردە مامىلەگەرلىك جاسادى. بۇل سىرتقى قاۋىپتىڭ الدىن الىپ، ەلدىڭ ىشكى دامۋىنا مۇمكىندىك بەردى.

ابىلاي حاننىڭ رۋحاني مۇراسى

ابىلاي حان تەك ساياسي كوسەم عانا ەمەس، رۋحاني جەتەكشى دە بولا ءبىلدى. ول بۇقار جىراۋ، ۇمبەتەي جىراۋ سياقتى دانا جانداردى اينالاسىنا توپتاستىرىپ، ەلگە ونەگە تاراتتى. قازاق رۋحانياتى مەن مادەنيەتىن ساقتاۋ ءۇشىن دە ەڭبەك ەتتى. ونىڭ تۇسىندا قازاق ءتىلى، سالت-ءداستۇرى، بيلەر ينستيتۋتى، جىراۋلىق ونەر دامىدى. بۇل رۋحاني بايلىق قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مادەني نەگىزىنە اينالدى.

قازاق ءۇشىن ابىلاي حاننىڭ ۇلىلىعى – ونىڭ ەلىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەنىندە، قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىن ساقتاپ قالعانىندا، ۇلتتىق بولمىستى ساقتاۋعا قوسقان ۇلەسىندە. ول – ەلىن سۇيگەن، حالقىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن جانىن قيعان، شىن مانىندەگى ۇلى تۇلعا. ابىلاي حان – وتكەننىڭ عانا ەمەس، بۇگىنگى سونىمەن قاتار، بولاشاقتىڭ دا ۇلگى تۇتار كوسەمى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۇرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz