جولىمبەت ماكىشەۆ. قازىرگى موڭعولدار شىڭعىس حاننىڭ شىن مۇراگەرى مە؟
«بارار جەرىڭ (بالكان ەلدەرى) بالقان تاۋ، ول دا ءبىزدىڭ كورگەن تاۋ»
قازاقتىڭ تاريحي جادى
از-كەم ءسوز…
«بارار جەرىڭ (بالكان ەلدەرى) بالقان تاۋ، ول دا ءبىزدىڭ كورگەن تاۋ»
قازاقتىڭ تاريحي جادى
از-كەم ءسوز…
ينتەرنەت بەتتەرىن اقتارىپ وتىرىپ، ورىس سايتتارىنىڭ بىرىنەن تاريحتاعى «موڭعول شاپقىنشىلىعىنىڭ» بولعانىنا كۇدىك كەلتىرگەن ماقالالاردى كەزىكتىردىم. وندا موڭعولدار دەپ جۇرگەنىمىز باتىسقا جورىق جاساعان ورىس كنيازدەرىنىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر بەرىلىپتى. ەۋروپا مەن ازيانى دۇبىرلەتكەن شىڭعىس حان قوسىندارىنىڭ شاڭدى جورىعىنان حابارسىز ادام بۇل مالىمەتتەرگە يلانىپ قالۋى ىقتيمال. بۇل – بىزدە دە تالاي تالاس تۋدىرعان تاقىرىپ. بۇگىنگە دەيىن قازىرگى قازاق حالقىن قۇراپ وتىرعان رۋلاردىڭ «موڭعول ەكسپانسياسىنداعى» اتقارعان ءرولى مەن ولارعا قانشالىقتى قاتىسى بارلىعىنا ناقتىلى جاۋاپ بەرىلگەن جوق. سول كەزدەگى كەيبىر قازاق رۋلارى كۇشى اسقان سوڭ عانا، دالاداعى بيلىكتى قولىنا العان ات توبەلىندەي موڭعولداردىڭ سوڭىنان ىلەسكەن شىعار!؟ ايتپەسە، نايمان مەملەكەتىندەگىلەردىڭ موڭعولداردى «قوڭىرسىعان ءيىستى، قومىت-قومىت كيىمدىلەر» دەپ اتاپ، ولاردى مويىنداماي، قارسى كوتەرىلىپ، سوڭىنا دەيىن سوعىسقانى – تاريح كىتاپتارىندا جازىلعان ءجايت. سول تۇستاعى وقيعالاردى باياندايتىن جىلنامالارعا جۇگىنسەك، نايمان، كەرەي، قىپشاقتار موڭعولدارعا ەمەس، ءبىر-بىرىنە ءىشتارتا قاراعان. سوندىقتان، موڭعولداردى قازاق تاريحىنا تىم كىرىكتىرىپ جىبەرمەي، وسى ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن ايىرىپ العان ءجون سياقتى. ويتكەنى قاساقانا «موڭعولدارعا» تەلىنگەن بۇل شەجىرە قازاقتىڭ كونە تاريحى بولىپ تابىلادى. ءبىز شىڭعىس اۋلەتىنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنداعى ەرلىك ىستەرىن جوققا شىعارمايمىز. ۇلىسى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن تاۋەكەلدەن قاسىمعا دەيىنگى حاندارعا قاي قازاقتىڭ دا قۇرمەتى كۇشتى. بىراق بۇل – باسقا اڭگىمە.
تاريحي دەرەكتەرگە قاراساق، شىڭعىس حاننىڭ مۇراگەرىمىز دەپ جۇرگەن بۇگىنگى موڭعول مەملەكەتى مەن بايىرعى موڭعولدار اراسىنداعى تاريحي ساباقتاستىقتىڭ كۇماندى تۇستارى وتە كوپ. ويتكەنى، ورتا عاسىرداعى «موڭعولداردىڭ» بارلىعى كەيىن يسلام ءدىنىن قابىلداپ، مۇسىلمانشا ات الدى. ماسەلەن، ءۇندىستاندى جاۋلاپ العان بابىردىڭ پاتشالىعىن دا اعىلشىندار كەيىن «ۇلى موعولدار» مەملەكەتى دەپ اتاعانى بەلگىلى. بىراق سول «ۇلى موعولدار» مەملەكەتىن قۇرعانداردىڭ تۇگەلى دەشتى-قىپشاقتىڭ تۋمالارى بولاتىن. ال قازىرگى موڭعولمىز دەپ جۇرگەندەر بۋددا ءدىنىن ۇستانادى، ەسىمدەرى دە ايتۋعا اۋىر.
تاريحشىلار كەزىندە بۇلاردىڭ تەگى التايدان اۋىپ كەلگەن تاتاندار دەگەن دەرەكتى العا تارتقان بولاتىن. ولار قازىرگى ولكەگە كوشىپ كەلىپ، موڭعول دەگەن اتتى قايتا تۇلەتكەن. ماسەلەن، ورتالىق ازيادان كەتكەن وعىزدار سياقتى. وعىزدار ۆيزانتيا يمپەرياسىن باسىپ الىپ، تۇرىك دەگەن اتتى قايتا تاريح ساحناسىنا شىعاردى ەمەس پە؟! شىڭعىس حاننىڭ «موڭعول» اتانعان تاعى ءبىر سەبەبى: كەيىنگى كەزگە دەيىن ەۋروتسەنتريستەر ۇلى قاعانعا قاراعان نايمان مەن كەرەي تايپالارىن قاساقانا «موڭعولتەكتەستەرگە» جاتقىزىپ كەلدى. سوندىقتان، قۇرىلتايدا شىڭعىستى حان كوتەرۋگە قاتىسقان رۋلاردىڭ بارلىعى «موڭعولدار» دەپ اتالدى. جەمە-جەمگە كەلسەك، قۇرىلتاي مەن حان دەگەن اتاۋلاردىڭ ءوزى – قازىرگى موڭعولدا جوق سوزدەر. ال، التىن وردا حاندارىنىڭ ەسىمدەرى، قالالار مەن ونداعى اسكەري جانە الەۋمەتتىك اتاۋلاردىڭ بارلىعى كىلەڭ قىپشاق سوزدەرىنەن تۇرادى. ال، قازىرگى موڭعولدار ورىس شوۆينيستەرىنىڭ وسى قيتۇرقىلىعىن پايدالانىپ، شىڭعىس حاندى وزدەرىنە مەنشىكتەپ الدى. اشىعىن ايتساق، التىن وردانىڭ تاريحىنا بۋدداعا تابىناتىن ولاردىڭ ەش قاتىسى جوق. بولسا دا، ات توبەلىندەي موڭعولداردىڭ تۇگەلى تۇركىلەنىپ، كەيىن قالىڭ قىپشاققا ءسىڭىپ كەتكەن بولاتىن. بۇل دا – تاريحي دەرەكتەر راستايتىن ءجايت. ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىزدىڭ تالاي بۋىنى ءوز ەڭبەكتەرىندە ورىس وقىمىستىلارىنىڭ تاريحتى بۇرمالاعان، وسىنداي، «مالىمەتىنە» سۇيەنگەنىن بىلەمىز. ال، ورىس تاريحشىلارىنىڭ تەك شىندىقتى جازعانىنا كۇمان كوپ. ماسەلەن، 19-عاسىرلاردا كارامزيننىڭ فرانتسۋز تىلىنە اۋدارىلعان «ورىس مەملەكەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىن جان-جاقتى زەرتتەگەن ماركيز استولف دە كيۋستين بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «ەگەر، ورىستار وزدەرى سونشالىقتى اسپەتتەيتىن تاريحشىنىڭ ەڭبەگىندە وتىرىكتىڭ ءورىپ جۇرگەنىنە كوزدەرى جەتسە، ونى سونشالىقتى جەك كورىپ، كارامزيننەن باستاپ، بارلىق تاريحشىنىڭ ەڭبەگىن وقۋعا قاتاڭ تىيىم سالۋدى پاتشادان جالىنىپ سۇرار ەدى»..
مەن باعا بەرەتىن تاريحشى ەمەسپىن. سوندىقتان، قاتەلەسۋگە قاقىلىمىن. بىراق، باسى اشىق قالعان وسى اڭگىمەگە تۇبەگەيلى نۇكتە قوياتىن كەز الدەقاشان تۋدى. سەبەبى، وتكەن جىلدارداعى قازاق باسپاسوزىندەگى شىڭعىس حانعا قاتىستى وربىگەن پىكىرتالاستان وقىرمانداردىڭ ەشقايسىسى ماردىمدى جاۋاپ الا المادى. كولدەنەڭ تارتىلعان كوپ پىكىردەن، ءتىپتى، ولاردىڭ باسى قاتىپ كەتتى. قازىرگى قولدا جۇرگەن قازاق تاريحىنا قاتىستى ادەبيەتتەردىڭ دە شيكى تۇستارى وتە كوپ. كوپ دەرەكتى كەڭەس وداعى كەزىندەگى يدەولوگيامەن ۋلانعان وقۋلىقتاردان العاندىقتان، ولار قازاق وقىرمانىنا قازاق تاريحىنا قاتىستى ناقتى دا شىنايى مالىمەتتەردى ۇسىنا الماۋدا. سوندىقتان، بىزگە بابالار تاريحىن سۋرەتتەيتىن، مەملەكەتشىل مىنەزىمىزدى ورنىقتىراتىن، وقىعاندا كەز-كەلگەن ادامدا ءتول تاريحىمىز تۋرالى جۇيەلى پىكىر قالىپتاساتىن كىتاپ جەتىسپەي تۇر. جوعارىدا ورىس سايتتارىنان موڭعول شاپقىنشىلىعىنا كۇدىك كەلتىرگەن ماتەريالداردى ۇشىراستىرعانىمدى ايتتىم. «موڭعولداردىڭ» جورىعىنا قاتىستى شىنايى دەرەكتەردىڭ ءبىرىن سول تۇستاعى مۇسىلمان جىلناماشىلارى جازىپ قالدىرعان. ەندى، سولاردى سويلەتءىپ كورەيىك. ايتپاقشى، بەلگىلى تاريحشى، رەسەي مەملەكەتتىك گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرەزيدەنتى يۋري افاناسەۆتىڭ بىلاي دەپ جازعانى بار: «كەز كەلگەن ادامنان دميتري دونسكوي كىم بولعان دەپ سۇراڭىزشى. كۋليكوۆو شايقاسى، تاتار ەزگىسىنەن قۇتىلۋ دەپ جاۋاپ بەرەدى. ەگەر، «تاتار ەزگىسىنەن قۇتىلۋ» دەگەن ءسوزدى دميتري دونسكويدىڭ وزىنە ايتسا، ول ەسىنەن اداسىپ كەتەر ەدى. سەبەبى، ول مويىندايتىن پاتشا تاتار پاتشاسى عانا بولاتىن. ال، ماماي ءوزىن حان جاساعىسى كەلگەن كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ ءبىرى بولدى. دونسكوي وسىعان قارسى شىعىپ، زاڭدى پاتشانى قورعاعان. «تاتارلاردان ازات بولۋ» دەگەن ساندىراقتى ول قابىلداماس ەدى. بىراق، قازىر وسىلاي ءسوز ساپتاۋ ءبىزدىڭ تاريحي قاعيدامىزعا اينالىپ كەتتى»…
مۇسىلمان جىلناماشىلارى «موڭعولدار» تۋرالى نە جازعان ەدى؟
يبن اتير بىلاي دەپ جازدى: «بۇل اپاتتىڭ جويقىن بولعانى سونشالىق – مەن كوپكە دەيىن ول تۋرالى جازۋ يا جازباۋ كەرەكتىگىن بىلمەدىم. قازىردىڭ وزىندە قالامدى ىقىلاسسىز قولىما الىپ وتىرعان ءجايىم بار. يسلامنىڭ اقىرىن سۋرەتتەيتىن، مۇسىلمانداردىڭ قازا بولعانىنان حابار بەرەتىن ءارى ونىڭ ماسقارا كۇيگە ۇشىراعانىن جازۋعا كىم تاۋەكەل ەتەر دەيسىز؟! مەن بۇدان دا مۇنداي زاۋالدى كورگەنشە، الدەقاشان جان تاپسىرىپ، ۇمىت بولعانىم جاقسى ەدى. بىراق، دوستارىم، ماعان بۇل وقيعا تۋرالى جازۋ كەرەكتىگىن ايتتى. اقىرى، اپات جونىندە ءتىس جارماۋدىڭ ەشقانداي پايدا بەرمەسىن ءوزىم دە ۇعىندىم. تاريحتا مۇنداي الاپات ءالى بولعان ەمەس. ادامزات ءناسىلى مەن مۇسىلمانداردىڭ ءوزى دە وعان قورقىنىشپەن قارادى. ەگەر، الدەكىم ادام اتادان كەيىن دە ءدال وسىنداي وقيعا تاريحتا بولعان دەسە قاتتى قاتەلەسەدى. سەبەبى، ادامزات شەجىرەسىنەن ونداي كەزەڭنىڭ بولعانىن سۋرەتتەيتىن بىردە-ءبىر دەرەك تابا المايسىز. ءتىپتى، ەندى، اقىر زامانعا دەيىن مۇنداي اپاتتىڭ قايتالانۋى ەكىتالاي». «جاۋلاپ الۋشىلار ەشكىمدى اياعان جوق. ولار جۇكتى ايەلدەردىڭ قارنىن جارىپ، قۇرساقتاعى بالالارعا دەيىن قىلىش سىلتەدى. بۇل الەمدىك دەڭگەيدەگى اپات بولدى. ول قۇيىن ءتارىزدى كەنەتتەن پايدا بولىپ، بۇكىل شارتاراپتى شارپىپ ءوتتى».
جەڭىمپاز «موڭعولدار» 650 جىلى باعداتتى باسىپ الىپ، ونى جەرمەن-جەكسەن ەتەدى. تومەندە يبن قاسير ول تۋرالى بىلاي دەيدى: «قىرىق كۇن بويى باعدات قيراتىلۋمەن بولدى. سودان كەيىن، الەمدەگى وسى ءبىر ەڭ ادەمى قالادان قيراندى مەن تاۋ بولىپ ۇيىلگەن ادامنىڭ ولىگى عانا قالدى. ءولى دەنەلەر ءار جەردە ءۇيىلىپ جاتتى. كەيىن جاڭبىر جاۋىپ مۇردەلەر بۇزىلا باستادى. ولاردىڭ ادام توزگىسىز ءيىسى شارتاراپتى الىپ كەتتى. سوناۋ سيرياعا دەيىن ىندەت جايلاپ، جۇرتقا قاسىرەت شەكتىردى. بۇكىل ەلدە اشتىق، ىندەت پەن ءولىم-ءجىتىم كوبەيدى».
«موڭعولداردىڭ» جەڭىلۋى…
يراك پەن سيريانى باسىپ العان سوڭ، «موڭعولدار» مىسىر جەرىنە كوز سالادى. «موڭعولداردىڭ» كەلگەنىن كۇتپەي، قارسى شابۋىلعا شىعۋ كەرەك دەپ بىلگەن مىسىر سۇلتانى سايفۋددين قۇتىز بار اسكەرىمەن ولارعا قارسى اتتاندى. تاريحي دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، وسى الاپات شايقاستا ەكى جاقتىڭ ءبىر-بىرىنە باۋىرلاس اسكەرىن قازاق دالاسىنان شىققان قىپشاق ۇلاندارى باسقارعان. اين-ي-جالۇت تۇبىندەگى قاندى قىرعىندا مىسىر اسكەرىن بەيبارىس باستاپ شىقسا، وردالىقتاردىڭ قولباسشىسى نايمان كەتبۇعا باتىر بولىپتى. جان الىپ، جان بەرىسكەن وسى شايقاستا جول ءجۇرىپ كەلگەن «موڭعولدار» وڭباي جەڭىلەدى. كوپ ۇزاماي، سايفۋددين باقيلىق بولىپ، بەيبارىس مىسىردىڭ بيلەۋشىسى اتاندى. ول «موڭعولداردىڭ» جەڭىلمەيتىنى تۋرالى داقپىرتتى جوققا شىعارىپ، بۇكىل سيريانى جاتجەرلىكتەردەن ازات ەتكەن ادام رەتىندە اتىن اراب تاريحىنا التىن ارىپتەرمەن جازىپ قالدىردى…
شاپقىنشىلىقتىڭ يسلام وركەنيەتىنە تيگىزگەن اسەرى مەن «موڭعولداردىڭ» مۇسىلمان بولۋى
بۇل شاپقىنشىلىق يسلام الەمىنە ۇلكەن زارداپ شەكتىردى. ونىڭ ينتەللەكتۋالدىق دامۋى داعدارىسقا ۇشىراپ، مۇسىلماندار اراسىندا يسلامنىڭ بولاشاعىنا كۇدىك كەلتىرگەندەر قارا كورسەتە باستايدى. وردالىقتاردىڭ يراكتان يرانعا دەيىنگى الىپ ولكەگە يەلىك ەتكەنى بەلگىلى. يسلام حاليفاتىنىڭ استاناسى بولعان باعدات قالاسى دا ولاردىڭ باقىلاۋىندا بولدى. تاعدىردىڭ جازۋىمەن، سول كەزدەگى الەمدىك وركەنيەتتىڭ ورتالىعىن قولدارىندا ۇستاعان «موڭعولدار» بىرتىندەپ وسى مادەنيەتكە بويۇسىنادى. بۇل كەزدە جۇرتتىڭ ءبارى زاماناقىر كەلدى دەپ قاتتى ۋايىمعا بەرىلىپ كەتكەن بولاتىن. بىراق اللا تاعالا باتىر بابالارىمىزدىڭ پەشەنەسىنە مۇسىلمان بولۋدى بۇيىرىپتى. ءدىن وكىلدەرى مەن سارايداعى وقىمىستىلار «موڭعولداردىڭ» سول تۇستاعى بيلىكتەگى توبىنا ۋاعىز جۇرگىزەتىن. جاراتقاننىڭ امىرىمەن، ولار بىرتىندەپ يسلامعا ىقىلاسپەن قاراي باستايدى. وسى كەرەمەت وقيعانى كوزىمەن كورگەن يبن قاسير بىلاي دەپ تەبىرەنە جازدى: «بيىل 694 جىلى شىڭعىس حاننىڭ شوبەرەسى قازان تاقتا وتىرىپ، ءامىر تاۋزىننىڭ كومەگىمەن يسلامدى قابىلدادى. ونىمەن بىرگە بارلىق وردالىقتار مۇسىلمان بولدى. سۇلتان دىنگە كىرگەن كۇنى قولداعى التىن، كۇمىس پەن جاقۇتتان ساداقا ۇلەستىرىلدى. وزىنە «ماقمۇت» دەگەن مۇسىلمان ەسىمىن تاڭداپ العان سۇلتان جۇما كۇنى مەشىتكە بارىپ بۇقارامەن بىرگە نامازعا قاتىستى. تاركىلەنگەن مۇلىكتىڭ بارلىعى باعدات پەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى ءوز يەلەرىنە قايتارىلىپ، ءادىل تورەلىك جاسالدى. جۇرت بۇرىندارى قايقى قىلىش قانا ۇستاعان قاھارلى «موڭعولداردىڭ» ءتاسپى تارتقانىن كورىپ، اللانىڭ قۇدىرەتى مەن جومارتتىعىنا ماداق ايتا باستادى»..
Abai.kz
