امانگەلدى ايتالى, فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قوعام قايراتكەرى:

امانگەلدى ايتالى, فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قوعام قايراتكەرى:

– امانگەلدى ءابدىراحمانۇلى، قو­عام­دا «ءبىزدىڭ حالىق قالاۋلىلارى، شە­نەۋ­نىكتەر، زيالى قاۋىم حالىققا تاۋەل­دىلىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن سەزىنبەي ءجۇر. قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن ازا­مات­تار­دا قازاقتىق رۋح قالمادى» دەگەن پىكىر قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتادى. سىزگە ەكس-دەپۋتات رەتىندە قويار الدىڭعى ساۋا­لىم – وسى تۇرعىدا نە ايتار ەدىڭىز؟ ءبىزدىڭ ورتانىڭ زيالى قاۋىمى، شەندى-شەكپەندىسى نەلىكتەن حالىققا تاۋەلدىلىك دەگەندى كوپ جاعدايدا سەزىنبەي قالادى؟

– بۇل جەردە شەنەۋنىك پەن زيالى قاۋىم ارا­جىگىن اجىراتىپ الايىق. اۋەلى «شە­نەۋ­نىك» دەگەن توپ «حالىق» دەگەن ۇلكەن قاۋىم­داستىققا قوسىلا ما، الدە «حالىقتىڭ ۇس­تى­نەن قارايتىن باقىلاۋشى، رەتتەۋشى، قا­داعالاۋشى توپ پا» دەگەن ساۋال كوپتەگەن ەلدەردە ءجيى قويىلادى. شەنەۋنىكتەرگە حالىقتان اۋلاقتاۋ، حالىقتىڭ ۇستىنەن قا­راي­­تىن، ونان بولەكتەنىپ تۇراتىن، وزدە­رىن «ءبىز» دەپ ايشىقتايتىن توپ دەگەن انىقتاما بەرىلەدى. قازىر ەلىمىزدە مەملەكەتتىك قىزمەتتى رەفورمالاپ جاتقان تۇستا شە­نەۋ­نىك ماسەلەسى – قازاق ءۇشىن وتە وتكىر. سون­دىق­تان بۇل جەردە ەسكەرىلۋى كەرەك دۇنيە: مەملەكەتتى باسقاراتىن مەملەكەتتىك اپپارات، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر دە­مو­كرا­تيالىق پرينتسيپكە، ادىلدىككە سۇيەنۋى ءتيىس. ولارعا سەنىم بولماسا، مەملەكەتتىك بي­لىككە دە سەنىم بولمايدى. ال سەنىم بولۋى ءتيىستى عوي. شەنەۋنىكتى ۇلتتىڭ ءسوزىن سوي­لەي­تىن قاۋىم دەپ ايتۋ قيىن. ماسەلە «تىرناق استىنان كىر ىزدەپ»، شەنەۋنىكتى قارالاي بەرۋدە ەمەس، ارينە. حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى بارىن، جۇرەگىمەن كوپ نارسەنى سەزەتىنىن، ولار­دى ادامگەرشىلىك تارازىسىنا سالىپ ولشەيتىنىن شەنەۋنىك تەرەڭ سەزىنۋگە ءتيىستى. سەبەبى ونى اسىراپ وتىرعان سالىق تولەۋشى حالىق. سوندىقتان بيۋدجەت قارجىسىن جۇم­ساۋ­دا، سايلاۋ وتكىزۋدە جانە باسقا سالا­لار­دا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ – حالىقتىڭ مىندەتى، پارىزى. كە­زىن­دە رەسەيدە «پوليتيچەسكيە يسسلەدوۆانيا» جۋرنالىندا «ديكتاتۋرا تروەچنيكوۆ» دەگەن ماقالا جاريالاندى. ماقالادا رەسەي­دىڭ وبلىستىق، ولكەلىك، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى باسشىلارىنىڭ مەكتەپتە جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا قانداي باعا العان­دىقتارى، قالاي وقىعاندارى زەرت­تە­لىپ، بيلىككە نەگىزىنەن ينتەللەكتۋالدى ما­مان­دار ەمەس، ورتاشالار، ياعني «تروەچ­نيك­تەر» كەلەتىنى دالەلدەنگەن. سول كەزدە اۆتور «ورىس حالقىنىڭ تاعدىرى ورتاشالاردىڭ قولىندا» دەپ، دابىل قاقتى. ماقالانىڭ «ديكتاتۋرا تروەچنيكوۆ» دەپ اتالعانى دا – سول. ءبىزدىڭ دە شەنەۋنىكتىك قىزمەتتە جۇر­گەن­دەرىمىز ورتاشالار، ءتىپتى ودان دا تو­مەن­دەر. ونى حالىق بۇرىن دا بىلەدى. سوڭعى كەزدەگى ولاردى تەستىلەۋ سونى رەسمي دا­لەل­دە­دى. مينيسترلەر، اكىمدەر «ساياسي» دەگەن كاتە­گورياعا جاتىپ، امان قالدى. ال تەستى­لەۋ­دەن وتسە، تالايلاردىڭ بەتى اشىلار ەدى. ەلدىڭ اۋزىندا بۇل پىكىر ايتىلىپ تا ءجۇر. سونىمەن بىرگە، تەستىلەۋ شەنەۋنىكتىڭ بى­لىم­دىك دەڭگەيىن عانا انىقتايدى. تەست ار­قى­لى ادامگەرشىلىك دەڭگەيىن انىقتاۋدىڭ جولى قيىن. شەنەۋنىك زاڭدى بىلمەگەندىكتەن ەمەس، ونى بىلە تۇرا بۇزادى. ول الدىندا دار اعاشى تۇرسا دا قىلمىسقا بارادى، «قۇ­تىلىپ كەتەرمىن» دەيدى. كەيدە قۇتىلىپ تا كەتەدى. سەبەبى ونىڭ قۋلىعى ونى تەر­گەۋ­شىدەن جوعارى بولۋى دا مۇمكىن. كوپتەگەن قىلمىستار قۇپيا جاعدايدا جاسالادى. «ورامالىن» بەرىپ، شارۋا شەشۋ ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالعان. سوندىقتان دا، كەيدە پارانىڭ زيانىنان پايداسى كوپ، «ماي­لا­سا» ءىس تەز بىتەدى دەيتىندەر بار. بۇل ۇي­رەن­شىكتى احۋالعا اينالعان. ارينە، ماسەلە بار­لىق شەنەۋنىكتەرگە كۇدىك تۋعىزۋدا ەمەس، دەگەنمەن، بۇل – ومىردەگى بار جايتتار. مىنە، وسىنداي جايتتار ورىن الىپ جاتقان تۇستا شەنەۋنىكتەردىڭ قازاقتىڭ ءسوزىن شىنايى سويلەي الماۋى، ۇلت تاعدىرىنان قاشىقتاۋ بولۋى زاڭدىلىق تا عوي.

– دەمەك، «ۇلتتىق مۇدەدەن گورى، كۇنى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىندەردىڭ قاراسى كو­بەيىپ كەتتى» دەگەن پىكىرلەرمەن كەلى­سەسىز عوي...

– ... ارينە، ءوز باعىن، تاعىن ويلاي­تىن­دار، ءومىر بويى جوعارىداعى باستىعىنا جا­عىناتىندار مەن تابىناتىندارعا ۇلت تاعدىرى – قاشىقتاۋ. مىسالى، وتكەندە عانا ايەل­دەر­دىڭ زەينەتكە شىعۋ جاسىن 63-كە دەيىن ۇزارتۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن دەپۋتاتتار، اسى­رە­سە، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ۇندەمەي قول­دا­دى. ۇكىمەتتىڭ ءاۋ باستان ءوز قولىمەن جاساعان جوباعا قارسى بولا المايتىنى بەلگىلى. مەملەكەت شەنەۋنىكتەرى ءبىر-بىرىمەن جارى­سىپ جوبانى ماقتادى. ال پرەزيدەنت قار­سى­لىعىنان كەيىن دەپۋتاتتار تاعى دا جابىلا قارسىلىقتى قولدادى. بۇعان ۇكىمەت تە «دۇرىس ەكەن» دەدى. وسىلاي پار­لا­مەنتتىڭ دە، ۇكىمەتتىڭ دە ەل الدىندا بەدەلى ءتۇستى. ساياساتتا حامەلەوندار بار ەكەندىگىنە حالىقتىڭ تاعى دا كوزى جەتتى. ۇل­تى­مىزدىڭ، انالارىنىڭ تاعدىرىنا باي­لا­نىستى وسىنداي ەكىجۇزدىلىك، ەكى ۇستانىم ورىن الدى. بۇعان قوسا تاعى ءبىر ايتارىم، بىزدەگى شەنەۋنىك ون جىلداپ، ءتىپتى ءومىر بويى مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولادى دا، مامان­دىعىنان قول ءۇزىپ، ءتىپتى قايتا وعان ورالۋعا مۇمكىندىگى بولماي قالادى. مۇعالىم بولسا – مەكتەپكە، ينجەنەر بولسا – زاۋىتقا، قۇ­رى­لىسقا، اۋىلشارۋاشىلىق مامانى بول­سا، اۋىلعا بارۋعا قورقادى. سوندىقتان ول ءدىنى، ءدىلى ءۇشىن ەمەس، كۇنى ءۇشىن مەملەكەتتىك قىز­­مەت­تەن ايىرىلمايدى. ويتكەنى ايى­رىل­­سا، جۇمىسسىز قالادى. ول ەلىنە، حال­قى­نا ەمەس، باسشىسىنا قىزمەت ەتۋگە، سونىڭ ويىنان شىعۋعا تىرىسادى. بۇل – شەنەۋ­نىك­تەر­­دىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ، بۇرىنعى شە­نەۋ­نىك، بۇ­گىنگى دەپۋتاتتاردىڭ تاعدىرى. ونى ءوزىم تالاي كوردىم دە. دەمەك، جاڭاعى ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي، ۇلتتىق مۇددەدەن گورى، كۇنى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىندەردىڭ قاراسى كو­بەيىپ كەتكەنىن مويىنداۋعا تۋرا كەلىپ تۇر.

– ال جاڭاعىداي جاعداي ورىن ال­ماۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك قىزمەتتە بەس-التى جىل ىستەگەندەردى «ءوز ماماندىعىڭ بويىنشا جۇمىسىڭا ورال»، دەپ مىن­دەت­تەپ، جاڭاشىلدىق جاساسا، قالاي بولار ەدى؟

– مەنىڭشە، مەملەكەتتىك قىزمەتتە بەس-التى جىل ىستەگەندەردى «ەندى ماماندىعىڭ بويىنشا جۇمىسىڭا ورال» دەپ، اپپاراتتى جاڭارتىپ تۇرۋ كەرەك. بۇل دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. كەزىندە امەريكان فيلو­سو­فى ە.ەببي «ءاربىر شىنايى پاتريوت ەلىن شەنەۋنىكتەردەن قورعاۋ كەرەك» دەگەن ەكەن. وسىنى ەسكەرسەك، قوعام مۇنداي ويدى كو­تەر­گەنى دۇرىس. اقش-تا 1939 جىلى قا­بىل­دانىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن كۇشىندە حەتچ زاڭى جۇمىس جاسايدى. ول زاڭ بويىنشا مەم­لە­كەتتىك قىزمەتكەرلەر سايلاۋعا ارالاسپايدى، ساياسي پارتيالارعا قىزمەت ەتپەيدى. لاۋا­زى­مىن ساياسي ماقساتقا پايدالانبايدى. بۇل ءبىز كوپ ايتاتىن اكىمشىلىك رەسۋرستاردىڭ الدىن الادى. ءتىپتى شوتلاندىق جازۋشى ن.دۋگلاس «شەنەۋنىككە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ – ءار ادامنىڭ ازاماتتىق بورىشى» دەيدى. بۇعان قاتىستى تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، بۇل جاپپاي كىنالاۋ ەمەس. باقىلاۋ، قادا­عا­لاۋ بولۋى كەرەك. ال ول ازاماتتىق قوعامدا عانا كورىنىس الادى.

– ءسىز، قازاق قوعامىنداعى شەنەۋ­نىك­تەردىڭ جايىن ءبىراز سارالادىڭىز، ال ەندى قازاق زيالى قاۋىمى تۋرالى قانداي پىكىر ايتار ەدىڭىز؟

– شەنەۋنىكتەردى عىلىمدا «بيۋرو­كرا­تيا» دەيدى، قازاقشالاساق، «كەڭسە بيلىگى» دەپ اتاۋعا بولادى. ءبىر ەلدەردە ول جاعىم­دى ۇعىم، ال كوپشىلىك ەلدەردە جاعىمسىز مانگە يە. بيۋروكراتيا – ۇلكەن الەۋمەتتىك پروبلەما. ءبىز تەك شەتىنەن سۋىرىپ، كەيبىر ماسەلەلەردى تالداۋعا تىرىستىق. ال ەندى زيالى قاۋىم – بولەك ماسەلە، زيالى قاۋىم – شەنەۋنىكتەرگە انتيپود، قارسى قاۋىم­داس­تىق. زيالى قاۋىم تۋرالى ايتاتىن بولساق، مۇستافا شوقايعا جۇگىنەيىك. «وقىعان، تاربيە كورگەن ادامنىڭ ءبارىن زيالى دەپ اتاپ، ونى سول ادام ءوزى ءتان بولعان «ۇلتتىڭ زيالىسى» قاتارىنا قوسا بەرۋگە بولادى دەپ ويلاساق، ءسوزسىز قاتەلەسەمىز» دەيدى بۇل ۇلت قايراتكەرى. زيالىلار – ۇلت ماقتانىشى، اقىلشىسى، ەلدىڭ باسىن قوساتىن ازاماتتار. ولار شەنەۋنىكتەردەن ەمەس، اقىن، جازۋشى، كومپوزيتور، ءارتىس، عالىمدار اراسىنان شى­عاتىن جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار­لار. ءار اۋىلدىڭ، ءار اۋداننىڭ، ءار قالا­نىڭ، وبلىستىڭ زيالىلارى بار، ەلدىڭ دە زيا­لىلارى بولادى. وتكەن عاسىردىڭ 90- جىل­دارى باتىستا الەمدەگى زيا­لىلار تۋرا­لى كىتاپ دايىندالعانىن بىلەتىن شىعار­سىزدار، وعان بەلگىلى فيزيك، وپپو­زي­تسيونەر اندرەي ساحاروۆ تا ەنگەن. بىراق ساحاروۆتىڭ جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋ­دى جاساۋشى ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن، ونى زيالىلار قاتارىنان الىپ تاستاعان. ارينە، سۋتەگى بومباسىن جاساۋشى ساحاروۆپەن رەسەي­لىك­تەر ماقتانا المايدى. قىر­عىز­ستان­دا اقاەۆ­تىڭ تۇسىندا اقساقالدار القا­سى قۇرىلعان-دى. «تۋرا بيدە تۋعان جوق» دەگەن­دەي، قىرعىز ەلى وسى ارقىلى اقسا­قالداردى شىندىقتى ايتۋعا مىن­دەت­تەگەن. بىراق ولار تۋراسىن ايتۋدان گورى، گۋبەر­ناتورلارعا، باسشىلارعا باتا بەرۋ­دەن ءارى اسپاپتى. كەزەكپەن باتا بەرۋدىڭ كەستەسىن جاساعان. سوندىقتان حالىق ولاردى «دە­جۋرشالدار» دەپ كەتكەن. كەيىن اقسا­قال­دار القاسى تاراعان. بۇل جاعدايعا «ەلدە بەدەلدى اقساقالدار، اقىلشىلار ازايدى دەپ قىنجىلادى» ءبىزدىڭ كورشىلەر. ال بىز­دەگى جاعداي قالاي؟ بىزدە زيالى ازاماتتار جوق ەمەس، بار. بىراق بىرەن-ساران. ولاردىڭ توبى، قاۋىمداستىعى جوق. قازاقتار ارا­سىندا زيالىلار از بولاتىن سەبەبى دە بار. ءار زاماندا كەشەگى زاماننىڭ ءىزى قالاتىنى – زاڭدىلىق. بۇگىنگى قازاق ينتەل­لي­گەن­تسيا­سىنىڭ ساناسىندا اتەيستىك، كوممۋنيستىك كوزقاراس، بيلىككە تابىنۋ، باسقا دا كە­شە­گىنىڭ ىزدەرى كورىنىپ تۇر. وتارلانعان، بيلىككە تابىنىپ قالعان حالىق سول بيلىكتىڭ قولى­نان جەم جەۋگە ءۇيىر. بۇگىندە اۋداندىق، وب­لىس­تىق، ورتالىق دەڭگەيدەگى ينتەل­لي­گەن­تسيا­سىنىڭ بىرقاتارىنىڭ بيلىكتى جارىسىپ ماقتاۋى حالىقتى جالىقتىرىپ بارادى. ول ماداقتاۋدىڭ استارىندا جەكە ەسەپ تە جوق ەمەس، پاتەر الۋ، سىيلىق يەگەرى بولۋ، بالا-شا­عالارىن جۇمىسقا تىقپالاۋ سياقتى جەم جەۋدىڭ امالى. بىراق زيالىلار اراسىندا ەركىن ويىن ايتاتىن، شىنشىل، ۇلتىنا جا­نى اشيتىن جاستارىمىز بار. ارينە، ءبارى بىردەي ەمەس. بىردە جاستارمەن ءبىر كەزدەسۋ ماعان ۇلكەن اسەر قالدىردى. دەپۋتات كەزىم­دە اقتوبە وبلىسىنىڭ قوبدا اۋدانى ورتالىعىنا ادەيى ەسكەرتۋسىز بارىپ قال­دىم. ەسكەرتسەم، «كەزدەسۋ ۇيىم­داس­تى­را­مىز» دەپ ەلدى جينايدى، جۇمىسىنان الاڭ­دا­تادى. «حالىقتى قالاي جينايمىز» دەپ، ساسىڭ­قىراپ تۇرعان اكىمگە «ەشتەڭە ەتپەس، مەكتەپ وقۋشىلارىمەن كەزدەسەمىن» دەدىم. ۋاقىت ءتۇس مەزگىلى ەدى. وقۋشىلار ءالى تارا­ما­عان. ورىس-قازاق مەكتەپتەرىنىڭ 10-11 سىنىپ وقۋشىلارى جينالدى. توردە مەكتەپ ديرەكتورى، اۋدان اكىمى، دەپۋتات – مەن وتىرمىن. پارلامەنتتە جاستار ساياساتى، ءبىلىم تۋرالى زاڭعا تولىقتىرۋلار تال­قى­لا­نىپ جاتىر ەدى. جاستاردى وسى ماسەلەلەرمەن تانىستىردىم. جاستار مەنى سۇراقتىڭ استى­نا الدى جانە سۇراقتارى وتە سالماقتى، تەرەڭ ويلايتىندارى كورىنىپ تۇر. مەن وقۋ­شىلارعا سۇراقتارى ءۇشىن راقمەت ايتسام، مۇعالىمدەرى سۇراق بەرگەن وقۋشىلاردى ۇناتىپ وتىرعان جوق. بۇل جەردەگى مۇعا­لىم­دەر مەن وقۋشىلار ەكى ۇرپاق وكىلدەرى، سوندىقتان ەكى ءتۇرلى كوزقاراس، ەكى ويلاۋ جۇيەسى كورىنىپ تۇر. جوعارى كەڭەس دەپۋتاتى وقۋشىلارمەن كەزدەسپەس ەدى، كەزدەسۋ بولسا دا، ول كەزدىڭ جاستارى رايكومنىڭ ءبىرىنشى حات­شىسى، اۋدان باسشىسىنىڭ كوزىنشە ەركىن، اشىق سۇراق قويماس ەدى. زامان وزگەر­دى، جاس تولقىن ءوسىپ كەلە جاتىر، ولار «دە­جۋر­شال» بولمايدى، باسشىلاردى ماق­تاي­تىن توپقا اينالمايدى. كەيىن دە جاستارمەن ءجيى كەزدەستىم، ەركىن ويلايتىندار، سوي­لەي­تىندەر بار، تەك توتاليتارلىق جۇيەدە تار­بيە­لەنگەن بىزدەر باسىپ تاستاماساق، جاس­تارعا، جاس زيالىلارعا سەنۋگە بولادى.

– قازىردە قازاقتىڭ سانى مەن ساپا­سىنىڭ اراسىندا اناعۇرلىم الشاق­تىق­تىڭ بارى، ساندى كوبەيتكەنمەن، ساپانى كوتەرە الماۋىمىز رۋحىمىزدى تومەن­دە­تىپ جاتقانى ءجيى ايتىلادى. بۇعان قالاي قارايسىز؟ سان مەن ساپا ارا­سىن­داعى الشاقتىق قازاقى رۋحقا قالاي اسەر ەتۋدە؟

– راس، قازاقتىڭ سانى مەن ساپاسىنىڭ ارا­سىندا ءبىراز الشاقتىق بار. وعان تاريحي سەبەپتەر دە ىقپال ەتتى. دەگەنمەن قازاقى رۋحتى تومەن دەۋگە بولماس، قازاقى رۋح ءالسىز دەسەك، دۇرىس بولار. ءبىز قازاقتىڭ رۋحىن ايتقان كۇندە كەيدە قانداي ورتادا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرعانىمىزدى ەسكەرە بەرمەيمىز. بۇل ماسەلەدە از عانا تاريحقا كوز جىبەرۋ كەرەك. ماسەلەن، رەسەي يمپەرياسىندا تۇڭ­عىش حالىق ساناعى 1897 جىلى جۇرگىزىلگەن. ول كەزدە تۇركىستان ولكەسىن ەسەپتەمەگەندە، قازاقتار – 71,9 پايىز، ورىستار 10,15 پايىز قۇراعان. ودان ءارى 1959 جىلى قازاق­تاردىڭ ۇلەسى ءوز ەلىندە ازايا بەردى. 1920 جىلى – 58,5 پايىز، 1939 جىلى – 37,8 پايىز، 1959 جىلى – 30 پايىز. ال 1970 جىل­دان باستاپ قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى از دا بولسا ءوسىپ، 32,6 پايىزدى قۇرايدى. 1999 جىلى قازاقتار – 53,4 پايىز، 2009 جىلى 63,7 پايىز بولسا، 2013 جىلدىڭ باسىندا ەلدە قازاقتاردىڭ 65 پايىز قۇراي­تىنى رەسمي ءمالىم بولدى. ورىس، ۋكراين، باسقالارمەن بىرگە ەلىمىزگە ورىس ءتىلى، ورىس مادەنيەتى، ورىس مەكتەبى، ءداستۇرى كەلدى. كەلىپ قانا قويعان جوق، قازاق ءتىلى، قازاق مادەنيەتى، ءداستۇرى شەتكە ىعىس­تى­رىل­دى. سەبەبى سان جاعىنان باسىم ۇلت وكىلدەرى قازاقتاردى وزىنە تارتىپ، سىڭىرە باستادى. ال وزدەرى قازاققا بەيىمدەلمەدى. قازاقستان ورىس­تاندى. ەل وزگەردى، ءورىستىلدى ەلگە اينالدى. شىندىعىندا، ورىس­تا­نۋ­دىڭ لابوراتورياسى بولدى. قازاق ينتەل­ليگەنتسياسىنىڭ بىرقاتا­رى بۇل جاعدايعا ىشتەي قارسى بولدى. قونىس اۋدارۋشىلار قازاق ماسەلەسىنە پىسقىرىپ تا قارامادى. ءتىپتى قازاق ماسەلەسى بار ەكە­نىن، قازاق ۇل­تىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ەلە­مەدى. قازاقتاردى ادام رەتىندە، مامان رەتىندە سىيلاعانمەن، ۇلت وكىلى رەتىندە قابىل­دا­مادى. ولار اقشا تابۋعا، پاتەر الۋعا كەل­گەن­دەر ەدى. قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ سانى كوبەيىپ، ولار 40-50-60 پايىز ءتىپتى 70 پايىز­عا دەيىن وس­كەندە، ولار قازاقتارعا ەمەس، قازاق­تار­دىڭ ولارعا يكەمدەلۋىنە تۋرا كەلدى. قازاقستاندا رۋسيفيكاتسيا ءۇردىسى كۇش الىپ قويعان جوق، ءومىر ءسۇرۋدىڭ سالتىنا، زاڭدىلىققا اينال­دى. وسىلاي ورىستانۋ دەرتى باتپانداپ كىر­دى. اتادان – بالاعا، بالادان نەمەرەگە ۇلت­سىزدانۋ، ءتىلىن، مادەنيەتىن جاتىرقاۋ كەڭ ەتەك الدى. بۇگىن تەك ورىستار، ۋكرايندار ەمەس، قازاقتار اراسىنا انا ءتىلىن سىي­لا­ماي­تىن، بىلمەيتىن، مەنسىنبەيتىن سانا سىڭ­گەن. دەسەك تە، «قازاقى رۋح قالمادى» دەگەن دۇرىس بولماس. ۇلت قۇندىلىقتارىنا قاراي شارتتى تۇردە قازاقتاردى ءۇش توپقا جات­قى­زۋعا بولادى. ءبىرىنشى توپتىڭ پسيحولوگيالىق باعىت-باعدارى ۇلتتىق مادەني، ءتىل، تاريحي ساناعا نەگىزدەلگەن. ولار ۇلتتىق قۇن­دى­لىق­تارعا ارتىقشىلىق بەرەدى. ەكىنشىلەر – ءوز بويىنا ەكى، نە ودان دا كوپ مادەنيەتتى سىڭىرۋگە تىرىساتىندار. ۇشىنشىلەر – انا تىلى­نەن ورىس ءتىلىن ارتىق بىلەتىندەر. سوندىقتان بوتەن تىلگە، مادەنيەتكە ارتىقشىلىق بەرە­تىندەر. سونىمەن قاتار، ءتىلدى دە، مادەنيەتتى دە مەڭگەرمەگەن مارگينالدار دا بار. ولار ۇلت ماسەلەسى توڭىرەگىندە ويلانبايدى. بىراق بارلىعىندا ورتاق «مەن قازاقپىن» دەگەن سانا بار. قازاق ءسوزىن سويلەيتىندەر – قازاقى رۋحى مىقتىلار، جاڭاعى ءبىرىنشى توپتاعىلار. ولار ازىرگە كوپ ەمەس، ەكىنشىلەرى ءبىرشاما بارشىلىق، ال ۇشىنشىلەر كوپ. مىنە، سان مەن ساپانى ايتقاندا وسى ارالىقتى ءسوز ەتىپ ساراپتاۋ كەرەك. بىزگە قولايلىسى قازاقى رۋحتى اسقاقتاتۋ ءۇشىن باعىت-باع­دارى ۇلتتىق مادەنيەتى، ءتىلى، تاريحى سا­نا­سىنا سىڭگەن ءبىرىنشى توپتاعىلاردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ بولۋى ءتيىس. ال ۇلت ماسە­لە­سىنە كەلگەندە جالعان سويلەيتىندەردىڭ، جالاڭ ويلاي­تىن­داردىڭ ساپىن كوتەرۋ ارقىلى تەك قانا ساندى ارتتىرۋدىڭ بىزگە ەش قاجەتى دە جوق.

– جالپى، بۇگىندە مىنبەدەن حالىق­تىڭ جايىن ادەمى جەتكىزىپ، ال مىنبەدەن تۇسكەن سوڭ ءوزىنىڭ قامىن كۇيتتەيتىن «جالعان كۇرەسكەرلەر» كوبەيىپ كەتكەنىن جوعارىدا ءوزىڭىز دە ءسوز ەتىپ وتىرسىز. قالاي ويلايسىز، قوعام ناق وسى جالعان كۇرەسكەرلىكتىڭ وزىمەن قالاي كۇرەسۋى كەرەك؟

 – بۇل ءوزى – كەڭەس زامانىنان جالعاسىپ كەلە جاتقان قۇبىلىس. ول كەزدە ادام مەملەكەت دەڭگەيىندەگى ستراتەگيالىق سايا­ساتتى قولداپ ءسوز سويلەدى، ال ىشتەي ءوز پىكى­رى، ەسەبى بولدى. وسىلاي ەكى بۋحگال­تەريامەن ءومىر سۇردىك. ونى تۇسىنۋگە دە بولادى. اركىمنىڭ وتباسى، اسىرايتىن بالا-شاعاسى بار، «باسقالار ۇندەمەگەندە ماعان نە كەرەك» دەگەندەي پسيحولوگيا عوي. سون­دىق­تان اركىم ءوز مارتەبەسىن ساقتاۋعا، رەتى كەلسە، ودان دا جوعارى لاۋازىمعا قول جەتكىزگىسى كەلدى. «ۇندەمەگەن وزادى» دەگەن فيلو­سو­فيا بۇگىن دە بار. ونىڭ ءتىپتى جاڭا كەزەڭى باستالدى. بۇگىندە ەكىجۇزدىلەر كاپيتاليزمگە دە، كوممۋنيزمگە دە، قۇدايعا دا، شايتانعا دا سەنبەيدى. ولاردىڭ تابى­نا­تىنى – اقشا، مانساپ. قىتاي فيلوسوفى لاو تسزى ايت­قانداي، «باي ادام – ادال، ادال ادام باي بولمايدى». بۇگىن سولاردىڭ زاما­نى كەلدى. مۇعالىم، دارىگەر، عالىم­دار­عا ولار مۇسىر­كەپ قارايدى. مۇندايدا الدى­مەن حالىقتى شىندىقتى ايتۋعا تار­بيەلەۋ كەرەك. قازىر كەيبىر لاۋازىمدى ادامداردى ماقتاۋ سونداي دەڭگەيگە جەتتى. ولار «ەندى مەنى قاشان ماقتايدى» دەپ كۇتەتىن سياقتى. ماقتاسا، «نەگە از ماقتادى» دەيتىنگە جەت­تىك. جاپ-جاس اكىمدى وسىلاي ماقتاۋ بۇزا­دى. مەنىڭشە، ىستەمەگەنىڭدى «ىستەدى» دەپ، موي­نىڭا قيىپ سالىپ سوتتاۋ، قانداي ادىلەتسىزدىك بولسا، ىستەمەگەنىڭدى «ىستەدى» دەپ، اسىرا ماقتاۋ دا سونداي قيا­نات. قاراپ وتىرساق، ماقتاپ سويلەۋ سالت-جورالعىعا اينالعان. وبلىسقا، اۋدان­­عا، ءار سالا بويىنشا سارالاۋعا جوق­پىز. ال ماقتاۋدا الدىمىزعا جان سالماي­مىز. ءبىز بولاشاقتا جالعان كۇرەس­كەرلەردەن ارىلۋ ءۇشىن الدىمەن وتىرىك ماقتاۋ، ماداق­تاۋ سالتىنان ارىلعانىمىز ءجون. وتىرىك ماقتاپ الىپ، سىرت اينالا داتتاۋ –  قوعامنىڭ ەڭ جان­دى جاراسى. وسى دەرتتەن ارىلۋعا تال­پىن­عانىمىز ابزال. سوندا عانا ەلدەگى جال­عان كۇرەسكەرلىكتىڭ سيپاتى تومەن­دەرى داۋ­سىز.

– بۇگىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحىن كوتە­رۋ ماقساتىندا ۇلتتىڭ قۇرىلىسىن، قۇرامىن، تاريحىن زەرتتەيتىن جەكە ينستيتۋتتار بولۋى كەرەكتىگى ءجيى ءسوز بولا­دى. ءتىپتى قايسىبىر تۇلعالارىمىز «ۇلت قۇرىلىسىن زەرتتەيتىن ورتالىقتى تۇركىستاننان اشۋ كەرەكتىگىن» دە ايتىپ قالا­دى. ءسىز، مۇنداي پىكىرلەرمەن كەلى­سەسىز بە؟

– ... كوپتەگەن مەملەكەتتەردە ەتنيكالىق ستاتيستيكا جولعا قويىلعان. وندا حالىق­تىڭ تۋى، ءولىمى، ءبىلىمى، جۇمىسپەن قام­تا­ماسىز ەتۋى، ەتنيكالىق قىلمىستىق ماسە­لەلەردى سالىستىرمالى جۇيەدە مەملەكەت، قوعام، قاداعالاپ وتىرادى. بىزگە دە مۇنداي ستاتيستيكا قاجەت. قازاق وتارلانعان ۇلت. ونى قازاقتاردىڭ بىرقاتارى سەزبەيدى. وتار­لانعان ۇلتتاردىڭ مىناداي بەلگىلەرى بار:

ا) مەتروپوليانى ازىق-تۇلىكپەن قام­تا­ما­سىز ەتۋ;

ءا) نەگىزگى حالىقتىڭ اۋىل شارۋا­شى­لىعىمەن اينالىسۋى. قازاقتار ەت، استىق وندىر­سە، افريكاندىقتار ماندارين، اپەل­سين ءوندىردى;

ب) جەرگىلىكتى حالىقتىڭ باسىم كوپشى­لى­گىنىڭ اۋىلدىق جەردە تۇرۋى;

ي) جۇمىسشى تابى مەن ينجەنەرلىك-تەح­ني­كالىق مامانداردىڭ جەرگىلىكتى ۇلت وكىل­دەرىنەن از بولۋى;

گ) رۋشىلدىق، جەرشىلدىك پسيحولوگيانى قول­داۋ، ۇلتتى ءبولىپ-جارىپ، جىككە ءبولۋ;

د) ۇلتتىڭ قولدان جاسالعان اپاتتارعا ۇشى­راۋى (اشتىق، ارال اپاتى، سەمەي پولي­گونى);

ج) ۇلتتىڭ ءتىلىن تەجەۋ، ۇستەم ۇلتقا ءسىڭىرۋ ساياساتى.

ءبىز ءالى وسى اتالعان دەرتتەردەن ايىققان جوقپىز. مىسالى، بىزدەگى 2009 جىلعى ساناق بويىنشا جاعداي جاقسى سياقتى. ول ساناقتا قازاقتاردىڭ 98,3 پايىزى اۋىزەكى ءسوزدى تۇسىنەدى. 95,4 پايىزى ەركىن قازاقشا وقيدى. 63,2 پايىزى ەركىن جازادى. ودان بەرى ءۇش-ءتورت جىل وتسە دە، «ءبارى جاقسى» دەۋ­دەن اسا الماي كەلەمىز. نەگىزى، بۇل دەرەك­تەر سەنىم­سىزدىك تۋعىزادى، ومىردە ولار دالەل­دەنبەي وتىر. كوپتەگەن اتا-انا­لار، اسىرەسە جاستار، ءتىلى شىقپاعان بالا­لا­رىنا دەيىن وزدەرى شالا بىلەتىن قازاق ءتىلىن بالالارى دا «بىلەدى» دەپ جازعان. بۇل جەر­دە ۇلتتىق پسيحولوگيالىق فاكتوردىڭ دا ىقپالى بار. «قازاق ءتىلىن بىلمەسەم، ورىس دەپ جازادى» دەپ تە ساقتانعان. بىر­قا­تارى نامىسقا با­رىپ، «قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەر كوپ دەمەسىن» دەپ، «بىلەدى» دەپ جازدىرعان. مۇنداي جال­عان ستاتيس­تي­كالىق دەرەكتەر ءبىزدىڭ كەز كەلگەن سالادا ورىن الىپ جاتا­تىنى جاسى­رىن ەمەس. كەز كەلگەن سالادا جالعان ەسەپ بەرۋدىڭ ورىن الۋى ءبىزدى ىلگەرىلەتپەيدى، كەرى­سىنشە، سالا جۇمىسىن تومەن­دەتەدى. جال­پى، ۇلتقا قاتىستى دۇنيە­لەر­دە تەرەڭ­دىك، تارازىلاۋ، شىنايى­لىق بولسىن دەسەك، مۇنداي ورتالىقتار بىزگە كەرەك. ۇلتتىق سەزىم ەڭ ءبىر تەرەڭ سەزىم، ءوز ءتىلىن بىلمەسە دە، ءوزىن تەگىنە قاراي ۇلتقا جات­قىزۋ – كەڭ تاراعان ءۇردىس. سوندىقتان وتار­لاۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان ارىلتۋ ماقساتىندا قازاق ۇلتى ءۇشىن باعدارلاما قابىلداۋ، وسى ماسە­لەلەردى رەتتەيتىن عىلىمي جانە مەملەكەتتىك ورگان قاجەت-اق. نەگىزىندە، قازاقتىڭ بولا­شاعىنا قاتىستى ايتىلعان وڭدى پىكىرلەردى قولداۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق بولمىستى كوتەرۋ ماقساتىندا ايتىلىپ جۇرگەن ويلاردىڭ قاي-قايسىسىن دا تالداپ، ساراپتاۋ قاجەت. بولاشاقتا ۇرپاق­تا­رى­مىزدىڭ كەلەشەگى بۇلىڭعىر بولماسىن دەسەك، قوعامداعى حالىق دەسە، اۋزىنان ءسوزى تۇسپەيتىن، ايتا­رى­نان جاڭىلمايتىن ازاماتتار ۇلت ماسە­لەسىن قوزعاۋدان جالىق­پاۋى كەرەك. وسى­لاي­شا، قازاق­قا جانا­شىر­لاردىڭ قاراسى كوبەي­گەن­دە حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى دە جاق­سا­رادى، ۇلتتىق بول­مى­سى دا قالىپ­تا­سا­دى. باستىسى، حالىقتىڭ قامىن ويلاي­تىن­­دار­دىڭ قاراسى كوبەي­گە­نىن تىلەيىك.

– تۇشىمدى ويلارىڭىزبەن ءبولىسىپ، سۇحباتتاسقانىڭىزعا راقمەت.

Abai.kz