ابىلاي حان – قازاقستاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرگەن كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى. ءوز بيلىگى كەزىندە ول مەملەكەتتە ەلەۋلى وزگەرىستەر جاسادى. ابىلاي حان (1771-1781) – بۇكىل قازاق جەرىندە بيلىگى داۋسىز بولعان قازاق حانى. ورتا ءجۇز سۇلتانىنىڭ ۇلى كوركەم-ءۋالي ابىلاي ء(ابىلمانسۇر) 1711 جىلى تۋعان. ول ورتا ءجۇزدىڭ شىڭعىس اۋلەتتەرىنەن شىققان. ابىلاي حاننىڭ اتا-بابالارى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ايگىلى ءاز-جانىبەكتەن شىققان. ول شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جوشى حاننىڭ ۇرپاعى. بەسىنشى ۇرپاقتا ونىڭ اتاسى – ەسىم حان. ەسىم حان قازاق حاندىعىنا تولىقتاي ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتتىك قۇرىلىم بەردى («ەسىمحاننىڭ ەسكى جولى»، ياعني، «ەسىم حاننىڭ ەجەلگى جولى»), تورتىنشىسىندە – جاڭگىر حان. ونىڭ اتاسى ابىلاي دا تۇركىستان قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى بولعان. ءوزىنىڭ اسكەري ەرلىگىمەن ايگىلى بولىپ، «قانىشەر» دەگەن لاقاپ اتقا يە بولدى. 13 جاسىندا ابىلاي جەتىم قالادى.

ابىلاي شىققان تەگىن جاسىرىپ، ءبىراز ۋاقىت قاراپايىم قويشى بولعانى، جاقسىلىق رۋىنان شىققان باي قازاقتىڭ قىزمەتىنە كىرگەنى بەلگىلى. جاس ابىلاي ەرەكشە اقىلعا يە، كەيىننەن ونى قازاق حاندىعىنىڭ ەڭ تانىمال تۇلعالارىنىڭ قاتارىنا كوتەرگەن بارلىق قاسيەتتەردى كورسەتە ءبىلدى. «سابالاق» اتانعان ابىلاي 15 جاسىنان باستاپ قازاق حالقىنىڭ شەتەلدىك باسقىنشىلارعا قارسى كۇرەسىنە بەلسەندى قاتىسىپ، الدىمەن قاراپايىم جاۋىنگەر بولىپ، كەيىن تەز كوتەرىلىپ، ەڭ ىقپالدى باتىرلاردىڭ بىرىنە اينالدى. جاس كەزىنەن ءابىلمانسۇر جاۋىنگەر، وتان قورعاۋشىسى سياقتى ەڭ جاقسى قاسيەتتەرىن كورسەتتى. ول ۇنەمى ءارتۇرلى شايقاستارعا قاتىسىپ ءجۇردى، اسىرەسە، جەكپە-جەكتەردە باتىلدىق تانىتتى. حاس باتىرعا ەرەكشە داڭق سىيلاعان وقيعا، العاشقى ۇلكەن جەڭىستەردىڭ ءبىرى – قازاق اسكەرلەرىنىڭ ابىلمامبەت حاننىڭ باسقارۋىمەن جوڭعارلارعا قارسى شايقاسۋى ەدى. بۇل شايقاستا بەلگىسىز جيىرما جاسار ءابىلمانسۇر قالماقتىڭ باستى كوسەمى – قونتايشى گالدان-تسەرەننىڭ جاقىن تۋىسى، ايگىلى شارىش باتىردى ولتىرەدى.

ءۇش ابىزدى جوڭعارلارعا قارسى بىرىكتىرگەن ابىلمامبەت حان (سونىمەن بىرگە، ەسىم حان مەن جاڭگىر حاننىڭ ۇرپاعى) ۇيىمداستىرعان جاساقتار قوسىلىپ، «ابىلاي» ۇرانمەن جوڭعار باتىرىن جالعىز ۇرىستا جەڭدى. جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن ابىلمامبەت حان ءابىلمانسۇردى: «سەن كىمسىڭ، ابىلايدىڭ ۇرانى قانداي؟» دەپ شاقىرادى. سول كەزدە ءابىلمانسۇر: «مەن ابىلايدىڭ نەمەرەسىمىن، مەن ونىڭ رۋحىنا قۇرمەت ەتەمىن». سودان كەيىن ابىلمامبەت حان ونى قۇشاقتاپ، حالىققا جۇگىندى: «بىردە مەن باقى ءۋاليدىڭ جالعىز ۇلى قالدى دەپ ەستىدىم، ول مىنە ءبىزدىڭ الدىمىزدا، ەگەر ونى ماقۇلداساڭىزدار، وندا ول ۇلى حان بولۋى كەرەك». ءۇش ءجۇزدىڭ 90 ۇزدىك وكىلى ماقۇلداعاننان كەيىن ءابىلمانسۇر ۇلى حان بولىپ سايلاندى. بىراق ابىلمامبەت حان حاندىقتى ابىلايدىڭ قولىنا جەكە ءوز قولىمەن بەرگەنىمەن، ول تەك 25 جاسىندا تاققا وتىرادى. بۇقار جىراۋ بۇل جاعدايدى بىلايشا سۋرەتتەدى: «جيىرما جاسىڭىزدا ءسىز باتىل سۇڭقار بولىپ كەتتىڭىز، جۇلدىزىڭىز بيىك كوتەرىلىپ، ماقتانىشپەن ءوتتى، ساتتىلىك ءسىزدىڭ ىستەرىڭىزبەن بىرگە بولدى. 25-تە باقىت قۇسى ءسىزدى تاققا وتىرعىزىپ، باسىڭىزعا وتىردى». ءابىلمانسۇر ۇرىستا ايگىلى بولعان باتىر اتاسى ابىلاي حاننىڭ ەسىمىن الادى. بۇكىل حالىق سياقتى جاس سۇلتاننىڭ باستى ماقساتى – جاۋعا قارسى كۇرەس – جوڭعار حاندىعىنا قارسى كۇرەس.

ول حالىق اراسىندا ابىرويلى بەدەلگە يە بولدى جانە ابىلمامبەت حاننىڭ قاسىنداعىلار بولدى. سىرتقى قاۋىپپەن كۇرەسۋمەن قاتار ابىلاي سۇلتان قازاق جەرلەرىن بىرىكتىرۋگە ۇلكەن كۇش جۇمسادى. 1740 جىلى تاشكەنتتە جولبارىس حان ءولتىرىلىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ كوپتەگەن ۇرپاعى تولە ءبيدىڭ قولداۋىمەن قازاق حاندىعىنىڭ رەسمي باسشىسى ابىلمامبەت حانعا انت بەردى. ابىلقايىر حاننىڭ رەسەي ازاماتتىعىن العاننان كەيىن كىشى ءجۇزدىڭ باتىر حان باسقارعان كوپتەگەن رۋ-تايپالارى دا ابىلمامبەت پەن ابىلاي حانعا باعىنىشتى بولدى. كەلەسى ويرات شاپقىنشىلىعىنان كەيىنگى ورتا جۇزدەگى قيىن جاعداي ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتاندى رەسەي يمپەرياسىنا ادال بولۋعا انت بەرىپ، ازاماتتىعىن الۋعا شاقىردى. الايدا، ونىڭ زاڭدى فورماسىنا قاراماستان، ورتا ءجۇزدىڭ كوپ بولىگى ءىس جۇزىندە رەسەيدەن بولەك بولىپ قالا بەردى. بۇل، ارينە، ورىنبور اكىمشىلىگى مەن پەتەربۋرگ سوتىنا ۇنامادى. سوندىقتان، جاڭا اكىمشىنىڭ باستى ماقساتى – ورىنبور (جانە وعان دەيىن – قىرعىز-قايساق) كوميسسياسىنىڭ باستىعى، كنياز ۆ.ۋرۋسوۆ كىشى جانە ورتا ءجۇزدىڭ تۇيىسكەن جەرىندە ورىس قۋاتىن ءالى مويىنداماعان كەڭ اۋدانداردى اننەكسيالاۋدى تەزدەتۋ بولدى.

1740 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ سوڭىندا ابىلمامبەت حان، ىقپالدى سۇلتان ابىلاي جانە ولارمەن بىرگە جۇرەتىن اقسۇيەكتەر ورسك قالاسىندا رەسەيگە ادال بولۋعا انت بەردى. كەلىسسوزدەر بارىسىندا ەكى تاراپ تا قازاق-ورىس ساۋداسىن كەڭەيتۋ، باشقۇرت كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردى ەكستراديتسيالاۋ، قازاق كوشپەندىلەرى ارقىلى رەسەيدەن ورتا ازياعا وتكەن ساۋداگەر كەرۋەندەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىن تالقىلادى. وسى فاكتىلەردىڭ ءبارى جاس ابىلايدىڭ بەدەلىنىڭ جوعارىلاۋىنىڭ دالەلى، ونىڭ ديپلوماتيالىق قابىلەتىنىڭ دالەلى. 1740 ج. رەسەي ازاماتتىعىن قابىلداعان ابىلاي سۇلتان سوڭعىسىنا قاتىستى مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋعا كوپ الاڭدامادى. ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ وعان قاتىستى ارەكەتتەرى ءساتسىز اياقتالدى. جوڭعاريانى قىتاي جاۋلاپ العاننان كەيىن جانە ونىمەن ءسوزسىز جاقىنداسقاننان كەيىن ابىلاي سۇلتان پاتشا اكىمشىلىگىنە قاتتى نارازى بولدى. بۇل قازاق حاندىعىندا تسين ىقپالىن شەكتەۋگە باعىتتالعان بىرقاتار قۇجاتتاردىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى. 1758 جىلى رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر كوللەگياسى قىتايمەن بايلانىستىڭ قاۋىپتىلىگىن تۇسىندىرەتىن قاۋلى شىعاردى. سۇلتان ابىلايدىڭ سوعىس قيمىلدارىنا بەلسەندى قاتىسۋى ورىنبور اكىمشىلىگىمەن بايلانىس ورناتۋعا مۇمكىندىك بەردى. شايقاستاردىڭ بىرىندە ابىلايدى ويرات باسىپ الدى (1741) جانە پاتشا وكىمەتىنىڭ قاتاڭ ارالاسۋىنىڭ ارقاسىندا 1743 جىلى عانا بوساتىلدى. ءوزىنىڭ سەرىكتەرى، حالىق باتىرلارى – قاراكەرەي قابانباي باتىر، ناۋرىزباي باتىر، قانجىعالى بوگەنباي باتىر، بايعازى باتىر، جانىبەك باتىر، باي باتىر جانە تاعى باسقالارمەن بىرىگىپ ابىلاي جوڭعاريانىڭ اسكەري كۇشىن ءبىرشاما السىرەتتى.

اقىلدى ساياساتكەر رەتىندە ورتالىق ازيا حاندىقتارىنىڭ جاۋىزدىق ارەكەتتەرىن بەيتاراپتاندىرا ءبىلدى. قازاقتاردى جوڭعار حاندىعىنىڭ ناقتى قاۋىپ-قاتەرىمەن كۇرەسۋگە جينادى. ابىلاي قازاق مەملەكەتىنىڭ كورەگەن ساياساتكەرى بولا وتىرىپ، كورشى حاندىقتاعى وقيعالاردى مۇقيات قاداعالاپ وتىردى. ول ۋاقىتشا اسكەري ارتىقشىلىقتىڭ ارقاسىندا ويراتتىقتار تالقانداعان تۇپنۇسقا قازاق جەرلەرىن قايتارۋعا بولاتىندىعىن ءتۇسىندى. 1755 جىلدان كەيىن قىتاي جوڭعاريانى جويىپ، قازاقستان شەكارالارىنا جەتكەندە ابىلاي باستاعان قازاق بيلەۋشىلەرى جوڭعارلاردى قولداۋعا تىرىستى. ولار قالماقتاردىڭ سوڭعى حانى امىرساناعا وپاسىزدىق جاسامادى، ءتىپتى قىتاي اسكەرلەرىنە قارسى سوعىسقا بارۋعا ءماجبۇر بولدى. 1756 جىلدىڭ كوكتەمىندە قىتاي اسكەرلەرى قازاق جەرلەرىنە باسىپ كىردى. جوڭعار اگرەسسياسى كەزىندەگىدەي ابىلاي سۇلتان جاۋعا قارسى تۇرۋدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولادى. مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگىنە تونگەن قاتەر سونشالىقتى شىنايى بولدى، ءتىپتى الىستاعى كىشى جۇزدەن باستاپ سۇلتان ەرالى باستاعان وتريادى بولدى. ارتيللەريامەن جابدىقتالعان تسين اسكەرلەرىنىڭ ۇلكەن شايقاستاردى وتكىزۋدەگى تاجىريبەسى مول، بىرىككەن قازاق جاۋىنگەرلەرىنە قارسى تۇرۋ قيىنعا سوقتى. 1757 جىلى ماۋسىمدا فۋ دە، چجاو ءحويدىڭ قولباسشىلىعىمەن قىتاي اسكەرى تاعى دا قازاقستانعا شابۋىل جاسادى. پاتشالىق رەسەيدىڭ كەنشىلەرىنە، ەرتىسكە جانە باسقا دا بەكىنىستەرگە قاۋىپ ءتوندى، ويتكەنى، ولاردىڭ گارنيزوندارى اسپان استى يمپەرياسىنىڭ كەنەتتەن جاساعان اسكەري شابۋىلدارىن كۇتپەدى.

شەكارا ايماعىنداعى شيەلەنىستى جاعداي حان ابىلمامبەت، ونىڭ ۇلى ءابىلفايىز جانە ابىلاي سۇلتاندى كەلىسسوزدەردى باستاۋعا يتەرمەلەدى. ولار العاشقى قاقتىعىستاردىڭ قاندى شايقاستارعا اينالۋىنا جول بەرمەۋگە جانە ديپلوماتيالىق جولمەن بۇرىن جوڭعار حاندىعى باسىپ العان قازاق جەرلەرىن قايتارۋعا تىرىستى. تسين جاعى قازاقستانداعى سوعىس قيمىلدارىنىڭ جالعاسۋىنا مۇددەلى بولمادى، بۇعان سەبەپ سولتۇستىك موڭعوليادا جانە باسقا دا كورشىلەس ايماقتاردا اسكەري قيمىلداردىڭ كەڭەيۋى. سونىمەن قاتار، ورتا جۇزدەگى سوعىس دالا ايماعىنىڭ بىرەگەيلىگىنە بايلانىستى تەز جەڭىسكە جەتۋگە ۋادە بەرمەدى. قازاق باتىرلارىنىڭ جەكە جاساقتارى تۋعان جەرلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بىلە وتىرىپ، كۇتپەگەن شابۋىلدار تاكتيكاسىن قولدانا وتىرىپ، ۇلكەن قاقتىعىستاردىڭ الدىن الدى. ءسويتىپ، قازاق جاۋىنگەرلەرى تۇپكىلىكتى جەڭىپ الماي، تسين اسكەرلەرى يەلىكتەرىنە قايتۋعا ءماجبۇر بولدى. جوڭعار جانە تسين جاۋلاپ الۋشىلارىنا قارسى كۇرەستە قازاق قوعامىنىڭ ءتۇرلى كۇشتەرىن شوعىرلاندىرۋدا ابىلايدىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى زور. سەپاراتيستىك كۇشتەردىڭ قارسىلىعىن بۇزىپ، ابىلاي كەڭ قازاق جەرىنىڭ تەرريتوريالىق بىرلىگىن قالپىنا كەلتىرىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزدى. رەسەي مەن تسين يمپەريالارى اراسىندا تۇرعان قازاقستاننىڭ ۇستانىمى وتە قيىن بولدى.

ابىلاي سۇلتاننىڭ باستى ماقساتى – قازاق حاندىعىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ. ديپلوماتيالىق قۇرالداردى شەبەر قولدانا وتىرىپ، ابىلاي جوڭعاريانىڭ اسكەري جانە ساياسي بيلىگى كەزىندە ۋاقىتشا جاۋلاپ العان قازاق جەرلەرىن (تارباعاتاي مەن التاي تاۋلارىندا، زايسان كولىنىڭ شىعىسىندا) قايتارۋعا كوپ كۇش سالدى. جوڭعاريا تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە جويىلعاننان كەيىن دە، مانجۋر-تسين بيلىگى بۇل ستراتەگيالىق ماڭىزدى جەرگە دەگەن تالاپتارىن جاريالاۋدى توقتاتقان جوق. ماسەلە سونىمەن بىرگە 1720 جىلدارى مۇندا پايدا بولعان شاحتالار مەن تاۋ-كەن كاسىپورىندارىن قورعاۋعا دايىن ەكەندىكتەرىن بىلدىرەتىن رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك مۇددەلەرىنە اسەر ەتتى. شەكارالاس ايماقتاعى قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى جايىلىمدارىن يەمدەنگىسى كەلۋى پەكين سوتىنىڭ جاعىمسىز رەاكتسياسىن تۋدىردى. 1760 جىلى مانجۋر-تسين بيلىگى قازاقتاردان تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ ايماعىن تاستاپ كەتۋدى تالاپ ەتتى. تسين بيلىگى قازاقتاردىڭ تاريحي يەلىكتەرىنە ىلگەرىلەۋىن تولىعىمەن توقتاتا المادى. وسى ايماقتاردى قامتاماسىز ەتۋگە قاۋقارسىز بولعاندىقتان، ولار ءوز اسكەرلەرىن ءوز جەرلەرىنە جىبەردى.

سۇلتان، كەيىنىرەك ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلاي جاعدايدىڭ كۇردەلىلىگىن ءبىلىپ، داۋلى ماسەلەلەردى بەيبىت جولمەن شەشۋگە تىرىستى، شيەلەنىستىڭ تۋىنداۋىنا جول بەرمەي، ساياسي تالانتىن قولدانا وتىرىپ، سول كەزدەگى جازباشا دەرەككوزدەردە، اتاپ ايتقاندا ا.ي.تەۆكەلەۆتىڭ ەستەلىكتەرىندە: «….ترەتيە وبياۆليال ون، حان، چتو-دە پري ۆسەم توم زا نۋجنوە پريزنال، ون، حان، ي سيە زدەس وبياۆيت، چتو نىنە نا سرەدنيۋيۋ وردۋ ناپاداەت كيتايسكوە ۆويسكو ي نەودنوكراتنىە ۋجە سراجەنيا س ابلاي-سالتانوم بىلي، پري چەم ترەبۋيۋت ۆىداچي كالمىتسكوگو ۆلادەلتسا امۋرسانانيا، كۋدا-دە پروشلوي وسەني ي برات ەۆو ەرالي-سالتان س ۆويسكوم سۆويم ەزديل دليا پوموششي سرەدنەي وردە، پوچەمۋ-دە ونىح كيتايتسوۆ پري سراجەني ج وتبيلي ي نەمالۋيۋ وت نيح، كيتايتسوۆ، دوبىچ پولۋچيلي. ا كاك-دە ەمۋ، حانۋ، بىلو يزۆەستنو، تو ون، امۋرسانيان، ۋ نەگو، ابلاي-سالتانا، بىل، ا نىنە-دە ونوگو ۋجە ۆ يح كيرگيز-كايساتسكوي وردە نە يمەەتسيا، ي كۋدا ۋەحال، ي جيۆ لي يلي گدە پروپال، و توم-دە ۋ نيح نە يزۆەستنو. ودناكو جدە نەوتستۋپنو ەۆو ترەبۋيۋت، ي كاك-دە ۋۆەريلي، چتو ەۆو، امۋرسانانيا، ۋ نيح ۆ وردە نەت، تو-دە وت نيح، كيتايتسوۆ، وبياۆلەنو بىلو ەمۋ، ابلاي-سالتانۋ، چتوب يم، نە يمەيا ۋجە بولشە مەجدۋ سوبويۋ ۆوينى، جيت ۆ ميرۋ سپوكوينو ي تورگ ۆ كاكيح مەستاح وني، كيرگيستسى، پوحوتيات، تۋت وني، كيتايتسى، ۋچرەديت يمەيۋت. نا چتو-دە ابلاي-سالتان يم وبياۆيل، چتو كاك تام س ۆويسكوم ناحوديتسيا، تو پوميريتسيا ي نازاد ۆوزۆراتيتسيا، دوگوۆور ۋچينيت ۆ سوستوياني، ا چتوب-دە ۆسەيۋ وردويۋ توت س نيمي دوگوۆور ۋچينيت، ي گدە تورگ ۋچرەديت، توگو ون س سوبويۋ ۋچينيت نە سمەەت، پونەجە-دە ۋ نيح ۆ كيرگيز-كايساتسكوي وردە يمەەتسيا بولشەي حان، ۋچرەجدەننوي وت ە. ي. ۆ. سامودەرجيتسى ۆسەروسسيسكوي، ابۋلحاير-حانا سىن نۋرالي-حان، ي موجەت لي-دە ون نا تاكيە دوگوۆورى س نيمي پوستۋپيت يلي نەت، تو-دە ۆ ەگو ۆولە سوستويت. ي س تەم-دە پريسلال ك نەمۋ، حانۋ، ون، ابلاي-سالتان، ناروچنوگو س تاكيم ترەبوۆانيەم، چتو ەسلي-دە وني، كيتايتسى، نە بۋدۋت ۋۆەرياتتسا، چتو ۋ نيح ونوگو امۋرسانيا نەت، ي بۋدۋت زا تو چينيت ۆوەننويۋ رۋكويۋ ناپادەنيە، يلي حوتيا ي ۋۆەرياتتسا، دا ستانۋت تاكوگو دوگوۆورۋ نا پرەدپيساننىح كونديتسياح ترەبوۆات، تو ۆ تاكوم سلۋچاە وتپور لي س نيمي، كيتايتسامي، چينيت يلي دوگوۆاريۆاتسيا ي ۆ كاكيح مەستاح تورگي ۋچرەديت، چتوب و توم ەمۋ، ابلاي-سالتانۋ، پريسلات ناستاۆلەنيە ي سۆوە پوۆەلەنيە; ا ەجەلي-دە ەۆو، ابلاي-سالتانا، دوپۋستيت ۆرەميا سۆوبودنوە وت كيتايتسوۆ، تو-دە ون ي سام ك نەمۋ، حانۋ، دليا پرينياتيا توگو ناستاۆلەنيا پريەحات نامەرەن، پوچەمۋ-دە براتيا ەۆو ەرالي ي ايچيۋۆاك سالتانى، سوبراۆ ۆسياك يز سۆوەگو ۆلادەنيا ۆويسكا پو نەمالومۋ چيسلۋ، حوتەلي بىلو دليا ۆوسپوموششەستۆوۆانيا ۆ تۋ سرەدنيۋيۋ وردۋ ەحات ي س نيم، ابلاي-سالتانوم، سوەدينيتسيا. ي ۋجە سوۆسەم بىلي گوتوۆى، تولكو-دە ون، حان، پولۋچا ۆىشەپيساننوە وت نەگو، ابلاي-سالتانا، يزۆەستيە، ۆ بليزوستي ناحودياششەگوسيا ايچيۋۆاك-سالتانا سو ۆسەم تەم سوبراننىم ۆويسكوم وستانوۆيل، ا ك ەرالي-سالتانۋ ناروچنوگو س ۆەدوموستيۋ پوسلال، دابى ي ون وت توگو پوحودۋ ۋدەرجالسيا، يبو ون، حان، كاك پودداننىي ە. ي. ۆ.، نە پوسوۆەتوۆاۆ زدەس س گوسپودينوم دەيستۆيتەلنىم تاينىم سوۆەتنيكوم ي كاۆالەروم نەپليۋەۆىم ي س نيم، گەنەرال-مايوروم، سام سوبويۋ ۆ تاكيە ۆاجنىە دوگوۆورى ۆستۋپات نە حوچەت، پوچەمۋ ي ترەبوۆال سوۆەتۋ، ەجەلي-دە ونىە كيتايتسى وت توي سرەدنەي وردى نە وتستۋپيات ي بۋدۋت توگو دوگوۆورا وت ابلاي-سالتانا داماگاتسيا، تو نا كاكيح كونديتسياح ونوي ۋچينيت، ا ەستلي-دە وني، كيتايتسى، ترەبوۆات بۋدۋت رەچەننوگو امۋرسانانيا، ي نە ۆەريا، چتو ەۆو ۋ نيح ۆ وردە نە يمەەتسيا، ستانۋت ۆوەننويۋ رۋكويۋ ناپادات، تو ون-دە، حان، دليا ۆسپوموجەنيا رەچەننومۋ ابلاي-سالتانۋ س دوۆولنىم ي وت سەبيا ۆويسكوم پوميانۋتىح براتەۆ سۆويح ەرالي ي ايچيۋۆاك سالتانوۆ پوشلەت، تولكو ب-دە ۆ سلۋچاي نۋجدى يم، ياكو پودداننىم ە. ي. ۆ.، نادلەجاششەە پو سپوسوبنوستي وت روسسيسكيح كوماند ۆسپوموجەنيە بىلو چينەنو، پريچەم ون، حان، ي سيە وبياۆيل، ەجەلي-دە نىنە ۋ ە. ي. ۆ. س تەمي كيتايتسامي ۆوينا ەست، تو ي سام ون، حان، پو ۋكازۋ ە. ي. ۆ. س دوۆولنىم ۆويسكوم ي س براتيامي سۆويمي ۆ سلۋجبۋ نا نيح، كيتايتسوۆ، تۋدا يتتي نە وستاۆيت، ا كوگدا-دە ون، حان، پويدەت، تو نە مەنەە تريدتساتي تىسياچ ۆويسكا پري نەم، حانە، بىت موجەت، ا ينوگدا ي گورازدو بولەە» (2). 

ابىلايدىڭ رەسەي جانە قىتايمەن عانا ەمەس، وڭتۇستىكتە بۇحارا، حيۋا جانە قوقان حاندىقتارىمەن دە ماسەلەلەرى بولدى. ولار ورتا جانە ۇلى جۇزدەردىڭ اۋماعىندا جويقىن جورىقتار جاسادى. بۇل جۇزدەردىڭ كەيبىر قازاقتارى ءتىپتى جوعارىدا اتالعان حاندىقتاردىڭ باعىنىشتىلارى بولىپ سانالدى. نەگىزىنەن، باستى قاۋىپ قوقان حاندىعى بولعان، سوندىقتان، ابىلاي بار كۇشىن سوعان جۇمىلدىردى. ول كەزدە يردانا-بەك – قوقان بيلەۋشىسى، قاتىگەز جانە قاندىقول كىسى بولعان. ونىڭ قولىندا بولعان قازاقتار ونىڭ ەزگىسىنە توتەپ بەرە المادى، كوپتەگەن كوتەرىلىستەر بولدى، بىراق ول ولاردى قاتال قاتىگەزدىكپەن باسىپ تاستادى. بۇل ابىلايعا قوقانعا سوعىس جاريالاۋعا سىلتاۋ بولدى – ۇلى جانە كىشى ءجۇز قازاقتارىن يردانا-بەك قامقورلىعىنان بوساتتى. بىراق، مەنىڭ ويىمشا، ابىلاي قوقان ارقىلى وتەتىن ساۋدا جولدارىنا كوبىرەك قىزىعۋشىلىق تانىتتى.

ابىلاي سوعىس باستايدى، ول ءۇشىن ول ورىنبورعا حات جىبەرەدى، وندا اسكەر سۇرايدى، بىراق وعان تىيىم سالىنادى. سودان كەيىن ابىلاي ءوز ەركىمەن سوعىس باستايدى. ول بىرىنەن سوڭ ءبىر جەڭىلىسكە ۇشىراپ، اۋىر جارالانعاندا اسكەري قيمىلداردى توقتاتادى. ءارى قاراي ول تاكتيكانى وزگەرتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى – قاتىگەز كۇش كومەكتەسپەيتىنىن كورىپ، ايلا-امالعا سۇيەنەدى. ابىلاي قوقان اقسۇيەكتەرىمەن كەلىسىم جاسايدى، ول ورتالىق بيلىكتى، ياعني يردانا-بەكتى نىعايتۋدى مۇلدەم ۇناتپايدى. ونىڭ كومەگىمەن ابىلاي يردانا-بەكتىڭ شەڭبەرىنەن شىققان بەدەلدى تۇلعالاردى جەڭىپ الادى، الدىمەن ولارعا الىم-سالىق سالىپ، كەيىن ولاردى تونايدى. وسىعان بايلانىستى ول يردانا-بەككە بەيبىتشىلىك تۋرالى ۇسىنىسپەن ەلشىلەر جىبەرىپ، بىراق ودان باس تارتتى. سودان كەيىن ابىلاي جاڭا جاساق جيناپ، بۇلىكشى بيلەۋشىگە قارسى جورىققا اتتانادى. قوقان حاندىعىنا بىرنەشە قالالار تاۋەلدى بولدى. ولار نەگىزىنەن قابىرعالارى مەن جۇزدەگەن اۋىلدىق جاساقتارىنان باسقا قورعانىسسىز  تۇرعىندارى بار شاعىن اۋىلدار ەدى. جەڭىسكە دەگەن ءۇمىتىن جوعالتقان يردانا بىتىمگە كەلىسەدى. قول جەتپەيتىن ماقساتتارعا قاراماستان، تۇركىستان، شىمكەنت، سوزاق جانە تاشكەنتكە ۋاقىتشا تاۋەلدى بولعان باسقا دا قالالار ابىلايدىڭ قولىنا ءوتتى. ناتيجەسىندە قازاق حاندىعىنىڭ حالىقارالىق ۇستانىمدارى ەداۋىر نىعايدى. 1771 جىلى ەدىل قالماقتارىن جەڭەدى. ابىلاي حاننىڭ تۇسىندا ەلدىڭ شەكارالارى ناقتى شەكارالاردان الدەقايدا كەڭ بولدى. سونىمەن بىرگە، حالىقتىڭ رۋحاني جاعدايىن اتاپ ءوتۋ كەرەك – ونىڭ مورالدىق-پسيحولوگيالىق كەلبەتى پروگرەسسيۆتى جانە پاتريوتتىق سيپاتتا بولدى. 1759 جىلدان باستاپ پاتشا اكىمشىلىگى ابىلاي سۇلتانعا ابىلمامبەت حاندى ورنىنان الىپ، ونىڭ ورنىنا قولداۋ كورسەتۋگە ۋادە بەرەدى، بىراق ىقپالدى سۇلتان بۇدان باس تارتتى. حان قايتىس بولعاننان كەيىن عانا، تۇركىستاندا، قوجا احمەت ياسساۋي مەشىتىندە ابىلاي اق كيىزگە كوتەرىلىپ، بارلىق ءۇش ءجۇزدىڭ جاڭا حانى دەپ جاريالانادى.

1771 جىلى ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت قايتىس بولدى. اتاقتى بيلەر، اتاقتى سۇلتاندار، ءىرى قولباسشىلار ابىلايدى قولدادى جانە ول بۇكىل قازاق تاعىنا يە بولادى. ول حان تاعىنا جالعىز ناقتى ۇمىتكەر رەتىندە تانىلدى. دالا اقسۇيەكتەرىمەن بىرگە تاققا وتىرۋ داستۇرىنە سايكەس، حان تاعىنا قايتىس بولعان حاننىڭ ۇلكەن بالاسى، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەستىڭ بەلگىلى قاتىسۋشىسى – ءابىلفايىز مۇراگەر بولۋ كەرەك ەدى. ابىلاي حاننىڭ سايلانۋى ونىڭ قازاق جەرلەرىن شوعىرلاندىرۋداعى ەرەكشە قىزمەتتەرىن مويىنداۋ بولدى. بۇل ونىڭ باسقا رۋلاردىڭ اراسىنداعى بەدەلىن نىعايتىپ، رەسەيدە دە، قىتايدا دا تانىمال بولدى. ابىلاي قازاق حاندىعىن باسقارۋدا بىرقاتار جاڭالىقتار جاسادى. 10 جىلدىق تاققا وتىرعان كەزدەگى باسقارۋ فورماسى ءىس جۇزىندە اۆتوكراتيا بولدى. قازاق جەرىنىڭ جوعارعى بيلەۋشىسى رەتىندە، ول ءوزىنىڭ تىلەنعۇتتارى (حان كۇزەتشىلەرى) ارقىلى ەڭ جاقسى جايىلىم جەرلەردى، اسىرەسە سولتۇستىك-شىعىس ايماقتاردى پايدالانۋدى باقىلاۋعا الادى. ابىلاي ىقپالدى بيلەرگە – قازىبەك بي، تولە بي جانە ايتەكە بيگە سۇيەنە وتىرىپ، جەكە كۇشىن نىعايتادى. ول «جەتى جارعى» قابىلدانعانعا دەيىن كۇشىندە بولعان قاسىم مەن ەسىم حانداردىڭ زاڭدارىن جەتىلدىردى جانە قولدانىستاعى زاڭناماعا كوپتەگەن وزگەرىستەر ەنگىزدى. بىرىنشىدەن، بۇل ابىلايدىڭ ولارداعى حان بيلىگىنىڭ شەكتەۋلەرىن قابىلداماعاندىعى بولدى. جوعارىدا ايتىلعانداي، ول وتە قيىن جاعدايدا ءومىر ءسۇردى، بالا كەزىنەن ءومىردىڭ بارلىق قايعىلارىن بىلۋگە ء​​ماجبۇر بولدى. بىراق بولاشاق حان «مەنى ولتىرمەيتىن نارسە مەنى مىقتى ەتەدى» دەگەن قاعيدا بويىنشا ءومىر ءسۇردى، وعان تەمىردەي ءتارتىپ توتەنشە جاعدايدا ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتى مەن ءبىلىمءىن دامىتۋعا كومەكتەستى. بارلىق شىڭعىسحاندىقتار وزدەرىنەن باسقالارعا ەرەكشە قاتىگەزدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى، ابىلاي حاننىڭ بويىندا بۇل قاسيەتتەر ون ەسە ءوستى، ادامدار ونىڭ ەسىمىنەن بەكەر قورىققان جوق. اقىر سوڭىندا، ونىڭ تۇسىندا ايتارلىقتاي كوتەرىلىستەر ورىن العان جوق.

ابىلاي جان-جاقتى دامىعان تۇلعا رەتىندە حالىق اقىندارىن، جىراۋلاردى، دومبىراشىلاردى قولداعان. كەيبىرەۋلەر ءتىپتى ءوزى بىرنەشە كۇيلەر شىعارعان دەپ ايتادى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، بىزگە ۇلى حاننىڭ كۇيلەرى جەتپەدى. سونىمەن قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە قۇرمەتكە يە حانداردىڭ قاتارىندا ابىلاي حان دا بولدى. ديپلوماتيانىڭ كۇردەلى ونەرى مەن ەكىجاقتى بولۋى عانا حاندىقتى ورىس نەمەسە قىتاي يمپەريالارىنىڭ سىڭىرۋىنەن ساقتاي الدى. «ارىستان مەن ايداھار اراسىنداعى» ساياساتى وڭ ناتيجەسىن بەردى.

1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، الماتىنىڭ باستى داڭعىلدارىنىڭ ءبىرى (بۇرىنعى كوممۋنيست داڭعىلى) ابىلاي حان داڭعىلى دەپ اتالدى جانە «الماتى-2» بەكەتىنىڭ الاڭىندا ات ۇستىندەگى حان ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. ونىڭ پورترەتى قازاقستاننىڭ العاشقى ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – 100 تەڭگەلىك بانكنوتتا بەينەلەندى (1993 ج.) جانە 2001 جىلى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ابىلاي حانعا ارنالعان پوچتا ماركاسى شىقتى. ابىلاي حاننىڭ ءومىربايانى نەگىزىندە 2005 جىلى العاشقى قازاقستاندىق «كوشپەندىلەر» تاريحي ءفيلمى ءتۇسىرىلدى. جەزقازعان قالاسى اكىمدىگىنىڭ الدىنداعى الاڭدا ابىلاي حانعا ەسكەرتكىش ورناتىلدى. 2008 جىلدىڭ تامىزىندا پەتروپاۆلدا قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى نازارباەۆ ابىلاي حان رەزيدەنتسياسىنىڭ مۇراجاي كەشەنىندە ەسكەرتكىشىن اشتى. ابىلاي حاننىڭ ەسىمى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنە بەرىلدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1.ابىلاي حان. ىشكى جانە سىرتقى ساياسات. ر. ب. سۇلەيمەنوۆ، ۆ. ا. مويسەەۆ. – الماتى، «جازۋشى»، 2001. 55 ب.

2.ءحVى-حح عاسىرلارداعى ورىس دەرەكنامالارىنداعى قازاقستان تاريحى، ون تومدىق. ت. 3 ديپلومات ا. ي. تەۆكەلەۆتىڭ قازاقستان تاريحى مەن ەتنوگرافياسى تۋرالى جۋرنالدارى مەن ەستەلىكتەرى (1731-1759). – الماتى، «دايك-پرەسس». 2005. 46 ب.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ,
قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz