– مەيرامحانالاردا سىرا ءىشىپ وتىرعان باۋىرلارىڭىزدى قىمىزحاناعا بەت بۇرعىزسام دەگەن ارمانىڭىز قانشالىقتى ورىندالۋى مۇمكىن؟ سول جولدا قانداي شارۋالار اتقارىلۋدا؟

– مەيرامحانالاردا سىرا ءىشىپ وتىرعان باۋىرلارىڭىزدى قىمىزحاناعا بەت بۇرعىزسام دەگەن ارمانىڭىز قانشالىقتى ورىندالۋى مۇمكىن؟ سول جولدا قانداي شارۋالار اتقارىلۋدا؟

–  «كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى» دەگەن راس. شەتەل ءوزىنىڭ سىراسىن ءبىزدىڭ ءار دۇكەنىمىزدىڭ سورەسىنە سامساتىپ، مەيرام­حانالارىنداعى جاستارىمىزدى تامسانتىپ قويعانىنا دا ءبىرشاما جىل بولدى. قانىمىزعا، دىلىمىزگە ءسىڭىپ بارا ما دەپ قورقامىن. مىڭداعان جىلدار بويى، سول سىرانىڭ ورنىنا قاسيەتتى اسىمىز، سارى بالداي قىمىزدى ءىشىپ وسكەن بابالارىمىز ەكى بەتى نارتتاي بولىپ، سەكسەنبەي، توقسان­بايلاردى دۇنيەگە اكەلدىرىپ ەدى. قازىرگى كەزدە الەمدىك مەديتسينا سىرانىڭ ەرلەر­دىڭ پوتەنتسياسىن تومەندەتەتىندىگىن، ال قىمىزدىڭ كەرىسىنشە جوعارىلاتاتىندىعىن دالەلدەپ وتىر. قازاقتىڭ قانى بۇزىلماسا، اتاسىنان قالعان استى ىشسە، دەنى ساۋ بولسا دەپ ارماندايسىڭ. ازىرگە ارمانىمىز سول ارمان كۇيىندە قالىپ وتىر. «اتتەڭ توننىڭ كەلتەسى-اي» دەگەندەي، قولدىڭ قىسقالىعى بۇل ارماننىڭ ورىندالۋىنا كەدەرگى بولىپ تۇر. جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپايدى. تىرتىڭداپ وزىمىزشە شارۋامىزدى ىستەپ جاتىرمىز. ۇكىمەتتەن كومەك بولماعان سوڭ، بيىل بانكتەن كوممەرتسيالىق نەسيە الىپ، تۇيە، جىلقى ساتىپ اكەلىپ، زاۋىتتىڭ جوبا­سىن جاساپ جاتىرمىز. اللا قالاسا، بيىل قىسقا دەيىن زاۋىتتى سالىپ، زاۋىت جانىنان  قىمىز-شۇبات ءىشىپ، اتقا ءمىنىپ، ساداق اتىپ، يت جۇگىرتىپ دەم الۋعا بولاتىن شاعىن ەت­نواۋىل جاساۋ جولىندا قيمىلداپ جاتىر­مىز. ەگەر وسى جوبام ىسكە اساتىن بولسا، مەن ارمانىمنىڭ ورىندالۋى جولىندا تاعى ءبىر ءىرى قادام جاساعان بولار ەدىم. ويت­كەنى قازىر حالىقتىڭ جاعدايى جاقسار­عان. اسىرەسە الماتى سىندى ءىرى قالالاردىڭ ماڭىنداعى تۇرعىنداردا اقشا بار. بىراق ولار باراتىن دۇرىس جەر جوق بولعاسىن، اردەڭەنى جاعالاپ كەتەدى. ەگەر ەتنواۋىل جۇمىسىن باستاسا، ادامداردىڭ كەلەتىنىنە سەنەمىن. بۇل تيىن تابۋدى كوزدەگەن بيزنەس-نۇكتەسى عانا ەمەس، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى ناسيحاتتاۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى بولادى دەپ ويلايمىن. وسى ارقىلى كەشەگى سايىن دالانىڭ ەگەسى بولعان قازاقتىڭ بۇگىنگى قاباتتى ۇيگە قامالعان ۇرپاعى باباسىنىڭ سالت-ءداستۇرىن جادىندا جاڭعىرتار ەدى. بالا-شاعاسىن ەرتىپ كەلىپ كيىز ۇيدە جاتىپ دەمالىپ، قىمىزى مەن شۇباتىن ءىشىپ، اتقا ءمىنىپ، سەيىل قۇرىپ، ساداق اتىپ جۇرسە جا­مان با؟ جانە سىرتتان كەلگەن شەتەلدىك قوناقتارىمىزعا ماقتانىشپەن كورسەتەر ەدىك. ەگەر قۇداي قولداپ تىرلىگىمىز العا با­سىپ جاتسا جامان بولماس ەدى. مەنىڭشە، ول كۇن دە الىس ەمەس سياقتى. 

– الماتى قالاسىنىڭ ءار جەرىنەن قىمىز ساتاتىن شاعىن دۇڭگىرشەكتەر اشىپ قويۋعا دا بولاتىن شىعار. قازىر دونەر ساتاتىن دۇڭگىرشەكتەردەن اياق الىپ جۇرە المايتىن كۇنگە جەتتىك. قولجەتىمدى بولسا قىمىز دا كوپ ىشىلەر مە ەدى دەگەن وي عوي.

– ءيا، قىمىزحانالاردى كوبەيتسەك دەگەن دە وي بار. «داريعا، ارمانىم كوپ نەعىلايىن» دەگەن ءان جولدارىنداعى سياق­تى، ارمان كوپ. نەگىزى، جامان ادەتپەن، جامان قىلىقتارمەن كۇرەسكەندە تىيىم سالۋ ادىسىمەن كۇرەسكەن دۇرىس ەمەس. جامان ادەتتەن جيرەندىرۋ ءۇشىن سونىڭ ورنىن باسا الاتىن جاقسى ادەت ۇسىنىڭىز. حالتۋراعا جولاما دەپ مىڭ قاقساعانشا، كلاسسيكانى تارتۋ ەتىڭىز. جامان مۋزىكانىڭ ورنىنا جاقسى مۋزىكا ۇسىنا بىلسەك، بۇل جولداعى كۇرەس جەمىستى بولماق. وسى جايدى ەسكەرە الساق، الەمنىڭ ءبارى دەرلىك ىشەتىن سىرانىڭ ورنىن قىمىز باسار ەدى. ءشولىڭدى  قاندىرا­دى، شارشاعانىڭدى باسادى، جۇيكەڭدى قال­پىنا كەلتىرەدى، دەنىڭە ساۋلىق سىيلايدى.

قالانىڭ شۋىنان، داڭعازاسىنان، جۇ­مىس­تاعى كەرىستەن شارشاعان ادامدار جۇيكەسىن قالپىنا كەلتىرەتىن سۋسىن ىزدەيدى. كۇندە كەشكىلىك جۇمىستان كەيىن، دەمالىس كۇندەرى اڭگىمەلەسىپ وتىرۋ ءۇشىن دە سۋسىن­داردىڭ ورنى ەرەكشە. بىزدە، اللاعا شۇكىر، بابالارىمىز مۇراعا تاستاپ كەتكەن وسىن­داي تاماشا سۋسىنىمىز بار. بىراق قىمىز­دى برەندكە اينالدىرا الماعاندى­عى­مىز­دىڭ سالدارىنان جاستارىمىز دەنساۋلىققا زياندى الكوگولسىز ەنەرگەتيكالىق سۋسىن­داردى ءىشىپ جاتىر. مۇنىڭ دا زيانى تۋرالى ايتۋداي-اق ايتىلىپ ءجۇر. الايدا ءدال سول سۋسىننىڭ ورنىن باساتىن باسقا سۋسىن ۇسىنا الماعاندىقتان، ونىڭ دەنساۋلىققا زياندى ەكەندىگىن قانشا رەت ايتساڭىز دا اسەرسىز بولادى. ءبىز وسى جولدا ۇلكەن قا­دام­دارعا بارىپ، قىمىز ءوندىرىسىن بارىن­شا دامىتىپ، ساپالى قىمىزدىڭ ءار دۇكەن­دە تۇراتىنداي دەڭگەيگە جەتكىزۋىمىز كەرەك. قىمىز-شۇباتىڭىز ساناۋلى جەردە ساتىلا­تىن بولعاندىقتان، اركىم ىزدەپ جۇرە ال­ماي­دى.

–  بەلگىلى اكادەميك تورەگەلدى شارمانوۆ «تۇزداعى يودتىڭ ازدىعى ءبىزدىڭ تۇز وندىرۋشىلەردەگى ۇياتتىڭ ازدىعىنىڭ كەسىرىنەن بولىپ تۇر» دەگەن ەدى ءبىر سوزىندە. جۇرتتىڭ قىمىز ساتىپ الۋدان قورقۋىن نەمەن بايلانىستىرۋعا بولادى؟

– قازاقتا «ەگەر ساعان قىمىز كومەكتەس­پەسە، ەش نارسە كومەكتەسپەيدى» دەگەن ءسوز بار. جامبىل بابامىز ايتقانداي «اۋرۋعا ەم، ساۋعا قۋات ءدارى – قىمىز» عوي بۇل جا­رىق­تىق. جۇرتتىڭ قىمىز ساتىپ الۋدان قورقاتىنىنا، مەنىڭشە، ەكى سەبەپ بار. بى­رىن­­شىدەن، «اۋرۋ باتپانداپ كىرەدى، مىسقال­داپ شىعادى»، «اۋرۋ قالسا دا ادەت قالماي­دى» دەگەندەي ادام دەگەن پەندە بولعان سوڭ، جامان نارسەنى تەز قابىلداپ العانعا جاقىن تۇرادى. «بالامدى كارتا ويناۋعا ۇيرەتىپ بەر، تەمەكى تارتۋعا، اراق ىشۋگە ۇيرەتىپ بەر دەپ، بولماسا كازينو ويناۋدى ۇيرەتشى دەپ» ۇستاز ىزدەپ جۇرگەن ادامدى كوردىڭىز بە؟ جوق. ويتكەنى ونداي جامان نارسەلەر تەز كىرەدى دە، جاقسى، پايدالى نارسە وڭاي قابىلدانا قويمايدى. ولاردى كىرگىزۋ ءۇشىن كوپ ناسيحات كەرەك. جەتپىس جىل بويى سىرانى ءسىمىرىپ، جامان ادەت بويعا ابدەن جايلادى. ونى ەندى مىسقالداپ شىعارۋ كەرەك. اۋرۋ بولسا دا، ادەت بولسا دا قالدىراتىن كەز كەلدى. ەكىنشىدەن، قى­مىز، شۇبات ىشىمە جاقپايدى دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستيمىز. ولاي بولاتىنى  قازىر قىمىز بەن شۇباتتى اۋىلداردان قولدانىلعان  بوس قۇتىلارعا، باسقا دا ۇلكەندى-كىشىلى ىدىستارعا قۇيىپ، ماشينانىڭ جۇك سالعى­شى­نا سالىپ، قايناعان ىستىقتا الىپ كەلە­دى. دۇرىس اشىماعان، باپتالماعان، تازالى­عى كۇماندى قىمىز بەن شۇبات ىشكە جاق­پاي­تىنى راس. سول سەبەپتى دە ادامدار قولدان قىمىز ساتىپ الا بەرمەيدى. جەكە ادامداردىڭ ۇيىندە اشىتىلعان قىمىزدار ارينە كۇماندى. ويتكەنى اركىم ارقالاي باپتايدى. بىرەۋىنىڭ ءپىسۋى كەم بولسا، ەكىنشىسى دۇرىس اشىتىل­ما­عان. ال ءۇشىنشى بىرەۋلەر سۋ قوسىپ ساتادى. ال زاۋىتتىڭ قىمىزدارى بىركەلكى بولادى. ويتكەنى جەكە ادامدار سياقتى ەمەس، زاۋىت­تىڭ جاۋاپكەرشىلىگى بار. ولار وزدەرى قا­لىپ­تاستىرىپ وتىرعان ساۋدا بەلگىسىنىڭ اتى­نا كىر كەلتىرمەۋ ءۇشىن بارىنشا تازا بولۋدى كوزدەيدى.

– جاز ايلارىندا جىلقىسى بارلاردىڭ بارلىعى دەرلىك بيە بايلايدى. ال قىستىڭ كۇندەرى اركىم بيە ساۋا بەرمەيدى. ەندىگى سۇراعىمىز سىزدەر وندىرەتىن قىمىزدىڭ ساۋداسىندا قىس پەن جازدا قانشالىقتى ايىرما بار؟

– ەجەلدەن تابيعاتپەن ەتەنە ءومىر سۇرگەن قازاق بالاسى جاز شىعا اۋزىمىز اققا ءتيدى دەپ جاتادى. وسى كەزدە قىمىزمۇ­رىن­دىق جاساپ، ءماز-مەيرام بولىپ قالا­دى. ەندى زامان تالابىنا وراي جانە قازىرگى مۇمكىنشىلىكتى پايدالانىپ (جەم-ءشوپ جيناپ، قورا سالىپ دەگەندەي) بيەلەردى قازاقشا ايتقاندا كەنجە تۋعىزىپ (كۇز ايلارىندا قۇلىنداتىپ دەگەن ءسوز), قىستا دا بيە ساۋعا بولادى. نەگىزى، قىمىزدى دالا حالقىنان گورى قالانىڭ قاپىرىق، گازدى اۋاسىن جۇتاتىن، جۇيكەسى جۇقا، ارپا­لىستا ءومىر سۇرەتىن قالانىڭ حالقى ىشكەنى دۇرىس. جانە دە قىستا قىمىز بەن شۇباتتىڭ ادام اعزاسىن شىنىقتىراتىن، يممۋني­تەتىن كوتەرەتىن قاسيەتىن پايدالان­سا، ادام سۋىققا توتەپ بەرىپ، تۇماۋ-سۇماۋ­دى ەلە­مەي­دى. ال ءبىزدىڭ ساۋدامىزدا قىس پەن جازدا الىپ بارا جاتقان ايىرما بولمايدى.

– مەتسەنات – دەگەن جاقسى ات. ونەرگە دەمەۋشىلىك جاساۋ، اتىمتايلىق – قازاقتىڭ قانىندا بار قاسيەت. مىسال ءۇشىن ايتساق، ەسەنقۇل قاجى مامانوۆ 1913 جىلى قازاق روماندارىنا ەڭ العاشقى بايگەنى جاريالاپ، بار شىعىنىن ءوزى كوتەرگەن. قازىر بىزدە قالتالى ازاماتتار بارشىلىق. بىراق سولاردىڭ دەمەۋشىلىگى كەمدەۋ ەكەنى جاسىرىن ەمەس. كەيبىرەۋلەرىنىڭ دەمەۋشىلىگى جارناما ءۇشىن دە جاسالاتىنداي. وسى جايىنداعى ويىڭىزبەن بولىسسەڭىز.

– «ءوزىڭ ءۇشىن عانا ءومىر سۇرسەڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋان بولعانىڭ» دەگەن اباي اتام. بولماسا «مالدا دا بار جان مەن ءتان، اقىل-سەزىم بولماسا، تىرشىلىكتىڭ نەسى ءسان، تەرەڭگە بەت قويماسا» دەگەن دە تاعى سول اباي اتامىز. اباي اتامىزدىڭ ولەڭدەرىن، قارا سوزدەرىن وقىپ، ونى تۇسىنە العان قازاق بالاسى مەتسەنات بولماۋى مۇمكىن ەمەس، مەنىڭشە. كوپ ادامدار «ومىرگە پالساپالىق كوزقاراسپەن قارايمىن» – دەپ ايتىپ جاتادى. مەنىڭشە، پالساپالىق كوزقاراس دەگەن ءسوز – ءومىردىڭ وتكىنشى ەكەنىن، و دۇ­نيە­گە جيناعان-تەرگەنىڭدى الىپ كەتە ال­ماي­تىنىڭدى، شاماڭ جەتكەنشە جاقىندا­رىڭا، ەلىڭە جاقسىلىق جاساۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنۋ، سول جولدا قىزمەت ىستەۋ. اباي اتامىز ماڭايىنداعى تالانتتى جاستاردى تاربيە­لەۋگە، وقىتۋعا بار كۇش-جىگەرىن جۇمساعان عوي. «شاكارىمدى وقىتا المادىم، ۋادەمدى ورىنداي المادىم» دەپ قاتتى وكىنگەن ەكەن ومىردەن وتەرىندە. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قوعامدا وسى دەمەۋشىلىك «موداعا» اينال­ماي جاتىر ازىرگە. حالىقپەن ونەر ەگىز. قازاق حالقى ىقىلىم زاماننان بەرى ونەر­دى، ونەر يەلەرىن قۇرمەتتەگەن. جارناما ءۇشىن جاسايتىندار دەپ ايتىپ قالدىڭ. ونىڭ نەسى جامان؟ جامان اتى شىعىپ جات­قاندار دا از ەمەس. ال ولار جاقسى اتىم شىقسا ەكەن دەپ ويلايدى عوي. بىزدە سول جارناما ءۇشىن دە جاقسىلىق جاساۋ جاعى كەم بولىپ تۇر ەمەس پە؟ نەبىر ميلليار­دەرلەر بار. قولىنان ءبىر تيىن شىعارماي­دى. «فوربەس» جۋرنالىندا جۇرگەندەردىڭ قايسىسى قازاق رۋحانياتىنا قايىرىم جاساپتى؟ بىرەر جىگىتتەر بار، اتىمتايلى­عىمەن، جومارتتىعىمەن ءسۇيسىنتىپ جۇرگەن. قولىندا بارىن بولىسكەنى ءۇشىن ولارعا دەگەن قۇرمەتىم ەرەكشە. ۇلتتى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالاتىن بىردەن-ءبىر قۇندىلىق سول – ونەرى ەمەس پە؟ ءوزىڭ ونەرلى بولماساڭ، ونەر جولىندا جۇرگەن ونەرپازعا قامقور بول. سوندا سەن دە ۇلتتىڭ ونەرىنىڭ وسۋىنە ۇلەس قوسقان بولاسىڭ. ول دەگەنىڭىز ۇلتقا قىزمەتتىڭ ءبىر پاراسى بولىپ سانالادى. مەن ءوز باسىم مەتسەناتتىقتى وسىلاي دەپ باعالايمىن. ونسىز دا جاعدايى كەرەمەت ەسترادا انشىسىنە كولىك مىنگىزۋ دەمەۋشىلىك ەمەس. ول ءوزىڭ ايتقانداي جارناما، ماقتان­گەرشىلىك بولۋى مۇمكىن. دەمەۋشىلىك دەگەن – اتى ايتىپ تۇرعانداي دەمەۋ. مۇقتاج سالاعا كومەكتەسۋىمىز كەرەك. 

– ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز – ءداستۇرلى ونەردى قولداپ جۇرەسىز. ەسترادانىڭ زامانىندا كيەلى ونەرىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قاي جول ناتيجەلى بولادى دەپ ويلاي­سىز؟

– قوعامعا ىقپال ەتۋدە، وسكەلەڭ ۇرپاق­تى تاربيەلەۋدە ونەردىڭ، اسىرەسە ءان ونەرى­نىڭ ماڭىزى وتە زور. جۋىردا ۇلتتىق ونەر جولىندا جانىن سالىپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ەرلان تولەۋتاي باۋىرىمىزدىڭ ماقالاسى جاريالاندى. ەرلان باۋىرىمىزشا ايتار بولسام، سوڭعى جيىرما جىل بويى اقپارات­تىق سوعىس تاسقىنىنىڭ استىندا قالىپ، رۋحاني كونتۋزيا الىپ شىققان ادامزاتتىق، ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن قارۋلانباعان بىلىكسىز، ورەسىز بۋىننىڭ مەملەكەت يدەولو­گياسىنا قول سۇعا باستاعانىن، بيلىكتىڭ باسقارۋ تەتىكتەرىنە قولدارى جەتە باستا­عانىن كورىپ وتىرمىز. بۇنىڭ سوڭى مەملە­كەت ءۇشىن ورنى تولماس وكىنىشتەرگە الىپ كەلۋى مۇمكىن. ويتكەنى جات مادەنيەتتىڭ ىقپالىندا ءوسىپ-ونگەن مارگينالدانعان، ماڭگۇرتتەنگەن، ونىڭ ۇستىنە توبىرلىق ما­دە­نيەتتىڭ شىلاۋىندا جەتىلگەن مىسكىننەن ەشقاشان دا مەملەكەتشىل تۇلعا شىقپايدى. ول ەشقاشاندا ءوز ۇلتىنىڭ ارمان-اڭسارىن تۇسىنە المايدى، ەشقاشاندا ۇلت رۋحانيا­تىنا كۇزەتشى بولا المايدى. مۇنداي توعىشار پەندەلەر بارلىق قۇندىلىقتاردى شوۋ دەڭگەيىنەن ارىعا كوتەرە المايدى. ءار ءاننىڭ، ءار ءانشىنىڭ دەڭگەيى دە بار، ونى تىڭ­دايتىن تىڭدارماننىڭ دا دەڭگەيى بار. ءان تاۋ دەسەك، ەسترادادا انسىماق توبەشىكتەر تولىپ جاتىر عوي. وعان شىعۋ دا جەڭىل. ونداي انشىلەر دە كوپ. ال ءاننىڭ ەۆەرەسى  ماڭگى جوعالمايتىن، توزبايتىن اقان سەرى، ءبىرجان سال، اباي اتامىزدىڭ اندەرى سياقتى كلاسسيكالىق ونەر تۋىندىلارى عوي. ولاردى ورىنداپ، وسى زامانعا جەتكى­زىپ كەتكەن عاريفوللا، جۇسىپبەك سىندى الىپ­تارىمىز، جانىبەك، قايرات، مادە­نيەت­تەي اعالارىمىز، ولاردىڭ ءىزىن باسىپ كەلە جات­قان رامازان ستامعازى، ساۋلە جانپەيىسوۆا، ەركىن شۇكىمان، ەرلان تولەۋ­تاي مەن ەرلان رىسقاليلاردىڭ دا ەڭبەگى شەكسىز. وسىلار ايتاتىن اندەر اندەردىڭ تورەسى، ماڭگىلىك اۋەندەر. ال ولاردىڭ وزدە­رى – ناعىز انشى­لەر. ەسترادادا جۇرگەن كوپ انشىلەر ءبىر كۇندىك كوبەلەكتەر عوي.

– بىرەر جىل وزگە ەلدە بولدى­ڭىز. قازاندا قايناپ جاتقانداعى سەزىنۋ بولەك، ەلىمىزگە سىرتتاي قاراعاندا نە بايقادىڭىز؟

– نە نارسەنىڭ دە باعاسى، پارقى سالىستىرعاندا بىلىنەتىنى راس. ەكى جىلداي تاعدىردىڭ جازۋىمەن قىتايدىڭ وڭتۇستى­گىن­دەگى گۋانجوۋ دەگەن قالادا تۇرىپ كەلدىم. تالاي ەلدە، تالاي جەردە بولىپ ءجۇرمىز. ال ەندى قىتايدىڭ دامۋى تاڭعالدىرماي قويمايدى. ادامداردىڭ ەڭبەكقورلىعى، وكىمەتتىڭ جاساپ جاتقان شارۋاسى كەرەمەت ەندى. تاقتايداي جولدار، ءزاۋلىم عيمارات­تار، ساعاتىنا 350,  400 شاقىرىم جىل­دام­دىقپەن جۇرەتىن پويىزدار، وڭدەلىپ جايقالعان ەگىن القابى،  ءبارىن ايتىپ جەت­كىزۋ مۇمكىن ەمەس. سالىستىرمالى ايتقاندا ولار ءبىر ماشينامەن العا قاراي زۋلاپ بارا جاتقان ەل دە، ءبىز ات اربا ءمىنىپ، ايقاي شۋمەن، اسپاي-ساسپاي ەلدىڭ سوڭىندا كەلە جاتقان ەل سياقتى كورىنەمىز. الىپ ەل عوي، ءبارىن وزدەرى شىعارادى، ءبىزدىڭ ەلمەن سالىستىرۋ، ارينە، جونسىزدەۋ دە شارۋا.

– بىزدە كاسىپكەرلىكتى، اسىرەسە اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن نە كەرەك دەپ ويلايسىز؟

– «ەگەر بىرەۋدىڭ قارنى اشىپ تۇرعانىن بىلسەڭ، سەن وعان بالىق بەرمە، قارماق بەرىپ، بالىق ۇستاۋدى ۇيرەت» دەگەن ماقال بار. ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر، اسىرەسە اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن كاسىپكەر­لەر مەنەدجمەنت، ماركەتينگ، بيزنەستى ۇيىمداستىرۋ، زامان تالابىنا ساي جۇرگىزۋ جايىن جاقسى مەڭگەرە الماعانبىز. ءبىز ءالى كۇنگە شەتەلدىڭ ەتىنەن شۇجىق جاسايمىز، شەتەلدىڭ ءسۇت ونىمدەرىن، كوكونىستەرىن ساتىپ الامىز. قازاقتىڭ ءبارى جالقاۋ، قولىنان ءىس كەلمەيدى دەپ ايتا المايمىز. دەگەنمەن ءبىز ەتتى، ءسۇتتى، كوكونىستى دامىعان ەلدەردەي وندىرە الماي وتىرمىز. امەريكادا 5% اۋىل شارۋاشىلىعىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامدار قالعان حالىقتى اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. ال بىزدە 50% حالىق اۋىلدا تۇرادى، ال ءبىز ونىمدەردى ءالى كۇنگە شەتتەن تاسيمىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن مامانداردى، كاسىپكەرلەردى شەتەلدەرگە اپارىپ تاجىريبە جيناتۋ كە­رەك، شەتەلدەردەن مىقتى ماماندار اكەلىپ كاسىپكەرلەردى ۇيرەتۋ كەرەك. سوندا عانا ءبىز سولارمەن بىردەي ءونىم ءوندىرىپ، تايتالاسا الامىز.

– ءبىزدىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاق كىمدى ۇلگى تۇتۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

– ەندى ول اركىمنىڭ وي-ورىسىنە بايلانىس­تى. اركىم ءوز بيىگىندە ارماندايدى. ۇيادا نە كورگەنىن كىم بىلەدى. مەن ۇلتىمىزدىڭ ساپا­لى ۇلت بولۋى ءۇشىن ءار بالامىزدىڭ ءبىلىمدى بولعانىن قالايمىن. «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم قاۋىپتى» بولماعى تاعى بەل­گىلى. سوندىقتان ولار تاربيەلى، ەلىن سات­پايتىن ەرجۇرەك، جەرىن قورعايتىن باتىر بولسا. ءححى عاسىردا ادام بەساسپاپ بولۋى كەرەك. ءار سالادان حاباردار بولۋى شارت. بۇل ءسوزىمدى ارنارسەنىڭ باسىن ءبىر شالسىن دەگەنى نەسى دەپ تۇسىنبەۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن. ءوزى ءبىلىمدى، ءوزى تاربيەلى، ءوزى وتانشىل، مەملەكەتشىل بولسا قانداي كەرەمەت. مەن سونداي ۇرپاقتىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىنا سەنەمىن. قازىرگى جاستاردىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ. بىراق ءبارى كەرەمەت دەپ تە ايتا المايمىن. كەرى تاربيەنىڭ جەتەگىندە كەتىپ جاتقاندار دا جوق ەمەس. قورىتا ايتقاندا، جامان ەل بولماسپىز دەپ ويلايمىن. ارقايسىمىز قازاق ءۇشىن ءبىر نارسە جاساي الساق، جامان بولماسپىز. تاربيەنىڭ الدى وسى بولسىن. بىرەۋگە ەلىك­تەپ، بىرەۋدى ۇلگى تۇتۋ اركىمنىڭ ءوز شارۋاسى. بىراق ءبارىمىز ابايدى وقۋعا مىندەت­تىمىز.

بەس پارىزدى ورىنداۋ ءوزىڭ ءۇشىن كەرەك. ال اللاعا دەگەن قۇلشىلىقتىڭ ۇلكەنى قايىرىم مەن مەيىرىم دەپ بىلەمىن. اللانىڭ جاراتقان ءبىر پەندەسىنە كومەك قولىن سوزۋ، ونى مۇقتاجدىقتان شىعارۋ، اۋزىنا سۋ تامىزۋ دا – ساۋاپتى ءىس. كەيبىر ادامداردىڭ  قولىنان وسىنداي كىشىگىرىم كومەك جاساۋ دا كەلمەي تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. قازاقتىڭ ءار بالاسى ءبىر-بىرىمىزگە باسەكەلەس رەتىندە قاراماي، كەرىسىنشە دوس، باۋىر بولا بىلسەك دەپ ارماندايمىن. ءبىر-ءبىرىمىزدى قولداۋ ارقىلى ءبىز ۇلتىمىزدىڭ ساپاسىن ارتتىرامىز. ارام سۋدان الىستاپ، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق سۋسىنىمىزدى، قىمىزىمىز بەن شۇباتىمىزدى عانا ىشەيىك. سول ارقىلى توقساندا توقالىنا ۇل تاپتىرارلىق قاۋقارى بار، دەنساۋلىعى مىقتى ۇلت رەتىندە ماقتانا الامىز.  ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز جەكە ادام رەتىندە بايۋ ەمەس، ۇلت رەتىندە كوبەيۋ. ول ءۇشىن ءار قازاقتىڭ دەنى ساۋ بولۋى كەرەك. وسى جولدا ەڭبەك ەتسەك، تاپقان نانىمىز ادالىنان بولار.

Abai.kz