...ورىستىڭ بايى كەدەيىن جەگەنى راس-اق شىعار. بىراق ورىستىڭ بايى دا، كەدەيى دە قازاقتى جەيدى. قازاق بايى ورىس كەدەيىن جەپ كورگەن جوق. جەۋگە دارمەنى دە كەلگەن جوق. بۇل تالاسسىز نارسە. ورىس كەدەيى بايىمەن الىسسا، ءبىزدىڭ باي-كەدەيىمىز بىرىگىپ، ورىسپەن الىساتىن ءجونىمىز بار. ورىستىڭ قۇلدىعىنان قۇتىلىپ شىقپاي جاتىپ، كەدەي-باي دەپ جىكتەلەتىن جايىمىز جوق ءھام ولايشا ايىرىلۋعا تاريحي دايىندىق، پۇل مەن ەڭبەك قايشى كەلىپ تالاسقاندىق جوق. تامىرسىز نارسەنى زورلىقپەن ەكسەك دە قازاق ىشىندە ورنامايدى، بۇل ميسىز بىرەۋ بولماسا، داۋ شىعارمايتىن نارسە...

1918. سەمەي گۋبەرنياسى الاش شاھارى.

ماقالانىڭ تولىعى تومەندە:

ۇلى ورىستىڭ ۇستەمدىگى

«روسسيانى قاتاردان قالدى، وزگە مەملەكەتتەر ەسەپتەسەتىن ەلەۋلى كۇشىنەن شىقتى، ازدى، توزدى; ىشكى ساياسات تارتىسى ءار پارتيانىڭ ۇستىنە بولىپ، حاكىمشىلىك تىزگىنىن الماققا جارماسقاندىعى ءالىن ازايتىپ، كۇشىن كەمىتتى» دەسەدى. راس، ورىس وزگە مەملەكەتتەردىڭ جۇرتىنان جىعىلدى، جەڭىلدى. بىراق ون بۇكتەلسە دە، ءوز ىشىندە ءبىز سىقىلدى قارۋى از، قامى جوق، ءبىلىمى كەم جۇرتتارعا باسىنا قارايتىندىعى ءتىپتى قالمايدى. ورىستىڭ قاي پارتياسى حاكىمشىلىككە يە بولسا دا بىزگە تەڭدىك، ەركىندىك بولمايدى، بۇل - انىق.

بىزدەن ورىستىڭ ساياسي پارتياسىنا قوسىلىپ، قازاقتى دا قوسىلعان پارتياسىنا قاراتىپ، جاقتاتپاق بولعان قازاق نە تۇك اڭدامايتىن سوقىر، نە قازاق ۇلتىنا قىزمەت قىلامىن دەگەنى بەكەر جان دەپ ۇعامىن. ورىستىڭ بايى كەدەيىن جەگەنى راس-اق شىعار. بىراق ورىستىڭ بايى دا، كەدەيى دە قازاقتى جەيدى. قازاق بايى ورىس كەدەيىن جەپ كورگەن جوق. جەۋگە دارمەنى دە كەلگەن جوق. بۇل تالاسسىز نارسە. ورىس كەدەيى بايىمەن الىسسا، ءبىزدىڭ باي-كەدەيىمىز بىرىگىپ، ورىسپەن الىساتىن ءجونىمىز بار. ورىستىڭ قۇلدىعىنان قۇتىلىپ شىقپاي جاتىپ، كەدەي-باي دەپ جىكتەلەتىن جايىمىز جوق ءھام ولايشا ايىرىلۋعا تاريحي دايىندىق، پۇل مەن ەڭبەك قايشى كەلىپ تالاسقاندىق جوق. تامىرسىز نارسەنى زورلىقپەن ەكسەك دە قازاق ىشىندە ورنامايدى، بۇل ميسىز بىرەۋ بولماسا، داۋ شىعارمايتىن نارسە.

قازاقتىڭ ەلدىگىن بۇزباي، قاپتاعان قالىڭ ورتتەن امان الىپ قالۋعا، ءتىپتى بار قازاق ءوزارا جاۋلاسقان ورىس پارتيالارىنىڭ بىرىنە قۇيرىق قىپ جولداساتىن ورنى جوق. قازاققا شىندىعىن بەرىپ، سىرىن ءبىلدىرىپ سوڭىنان ەرتەر، قاتارعا ەرتىپ، تەڭ تۇتار سەنىمدى ورىس پارتياسى، ورىس تابى تاعى جوق. ورىستىڭ قاي پارتياسىن، قاي تابىن الساڭ دا ورىس پەن باسقا جۇرتتى تەڭ ۇستاعىسى كەلمەيدى. قاي جەردە قاشان بولسا دا ورىس جۇرتىن جوعارى تۇتىپ، وزگە جۇرتتارعا سونىڭ قوجالىعىن جۇرگىزگىسى كەلەدى دە تۇرادى. لاپىرعان قىزىل ءتىل، ادەمى سوزدەرى - ءبارى ءىس جۇزىندە ۇمىتىلادى. ورىس تىلەگى وڭ بولىپ، وعان وزگە جۇرتتاردىڭ تىلەگى قۇرباندىققا شالىنادى. ورىستىڭ بايىن جوقتاعان پارتيالارىن الساڭ، ەسى-دەرتى ورىس بايلىعى، ورىس ۇستەمدىگى، ورىس قوجالىعى. ودان باسقانى بىلمەيدى، تانىمايدى. كەدەيىن جاقتاعان ورىس پارتيالارىن الساڭ، ولاردىڭ دا ەسىل-دەرتى، نىسانا قىلاتىنى ورىس كەدەيىنىڭ ۇستەمدىگى، ورىس كەدەيىنىڭ رزالىعى، ورىس كەدەيىنىڭ قوجالىعى. ايتەۋىر، ورىستىڭ قاي پارتياسىن الساڭ دا كوزدەيتىن ماقساتى بىزگە، ءبىز سىقىلدى تابى بولەك جۇرتتارعا تولىق ەرىك بەرىپ، تەڭ تۇتۋ ەمەس، ءوزى عانا قوجالىق قۇرىپ، بيلەپ تۇرماق، مويىنسۇندىرىپ، ايتقانىنا كوندىرمەك. ورىس كەدەيىنىڭ كەرەگىن ءبىز سىقىلدى حالىقتاردان تاۋىپ بەرمەك.

وسى ۋاقىتتا روسسيانى ورىس كەدەيلەرى بيلەپ وتىر. ولار بۇرىن باي بيلەسە، ەندى كەدەي بيلەيتىن بولدى دەپ لاقاپ شاشىپ، بايدى باسىپ تاپتاماقشى، تالاماقشى بولىپ وتىر. قاي جۇرت قالايشا بيلەنبەك بولسا ەرىك وزىندە، كۇلدىق نوقتاسىن اعىتىپ بوساتتىق، اۆتونوميا الامىن، جەكە مەملەكەت بولامىن دەسە دە ىقتيار دەپ جارلىق شىعارىپ وتىر. وسى ۋاعداسىن شاشقان جارلىعىن ورىستىڭ كەدەيلەرى ءىس جۇزىندە ورىنداپ وتىر ما؟ جوق. ورىستىڭ بايى بيلەگەندەگى «ۋاعدا» مەن كەدەيى بيلەگەندەگى «ۋاعدانىڭ» ايىرماسى بولماي، قۇر لاقاپ، جەل سوزگە اينالىپ وتىر. قايسىسى بولسا دا دامە قىلدىرىپ، تاماق ءىستىرىپ الداعاننان باسقانى بىلمەيدى.

وزگەرىس باستالعاننان بەرى ورىستىڭ قاي پارتياسىنان بولسا دا، جاسالعان حۇكىمەت ءتىلىن ەمىزىپ، «ۋاعدا» قىلىپ كەلەدى: ءار حالىق ءوزىن-ءوزى بيلەيدى دەپ. سول «ۋاعدالارىن» ەسكەرىپ، ورىنداعان نە بايى، نە كەدەيى بار ما؟ جوق. ون وبلىس - ءبىر گۇبىرنەنى قونىس قىلعان قازاقستاندى، ءجۇزدىڭ بەسەۋى - ورىس تۇركىستاندى، ەدىل بويى مەن ورال تاۋىنداعى باشقۇردستان مەن تاتارلاردى، قىرىمدى، كاۆكازدى، وڭتۇستىك كۇنباتىس روسسيانى مەكەندەگەن ۋكراينانى ەركىنە جىبەرىپ وتىرعان ۇلى ورىس كەدەيىنىڭ سىرى بەلگىلى بولدى. ءتىل ەمىزگەن، الداعاننان باسقا تۇگى بولمادى. ءوزىڭدى ءوزىڭ بيلە دەيدى دە، بار حاكىمشىلىك «جۇمىسكەرلەر مەن سولداتتار كەڭەسىنە» دەپ ۇران سالىپ، ۇلى ورىستىڭ كەدەيلەرى تاعى قوجا بولعىسى كەلەدى. وزگە جۇرتتاردىڭ ەسالاڭ، ولەكسە كەدەيلەرى ۇلى ورىستىڭ سۇمدىعىن سەزبەي، جەلىگىپ ەرە باستاعان بولىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ قازاقتان دا كەيبىرەۋلەر شىعىپ، قازاق تاعدىرىن ۇلى ورىستىڭ كەدەيلەرىنە كەستىرىپ، ءپىشتىرىپ، جارىلقاماق بولىپ ءجۇر. بار قازاقتى سىرتتان ساتىپ، بۇلىكتى باستاپ، سويقاندى سالىپ ءجۇر...

قاي قازاق سەمەيدەگى، ومبىداعى تاعى باسقا جەرلەردەگى ءبىر توپ ورىستىڭ جۇمىسشىلارى سولداتتارىن وكىل سايلادى. مەنىڭ ۇستىمنەن حاكىمشىلىك جۇرگىزىپ، بيلە دەيدى. تيىرمەن تارتقان، تەرى يلەگەن، كوشە سىپىرعان ءجۇمىسشىلار مەن بۇگىن كەلىپ، ەرتەڭ كەتەتىن 1-2 ءجۇز كەلىمسەك سولدات سەمەي وبلىسىنداعى 850 مىڭداي قازاق پەن 250 مىڭداي مۇجىقتى بيلەمەك بولادى. سونداعى سۇيەنگەنى - مىلتىعى مەن ىستىگى. جەر-سۋ، مال-مۇلىك - ءبارىن سولار بيلەپ، ۇلەسىپ الماق، ءبولىپ بەرمەك. بۇل استامدىق ەمەس پە؟!

ولارعا مۇنى ىستەتىپ وتىرعان كىم؟ مەملەكەتتىڭ بيلىگىن قولىنا الىپ وتىرعان باياعى ۇلى ورىستىڭ كەدەيلەرى. تەڭدىك دەگەنى راس بولسا، حالىقتىڭ ويىن سۇراماس پا – بىلمەس پە ەدى; ءوزىڭدى-ءوزىڭ بيلەيسىڭ بە، بىزگە قوسىلاسىڭ با دەر ەدى. جۇمىسشىلار مەن سولداتتاردىڭ حاكىمشىلىگى، ياكي ۇلى ورىستىڭ كەدەيلەرىنىڭ قوجالىعىن تانيمىز دا، ايتپەسە، قىرامىن، جويامىن، قانىڭدى اعىزىپ، مالىڭدى تالايمىن دەيدى. مىنە، قازاق، نوعاي جۇرتتارى، ۇلى ورىستىڭ كەدەيىنىڭ زورلىعى! ورىستىڭ قاي پارتياسى بيلەسە دە، ۇلى ورىستىڭ ۇستەم بولۋىن كوزدەيدى. قازاق، نوعاي سىقىلدى تاپتالىپ، قۇلدىقتا وسكەن ازاماتتارى اۋەلى ۇلى ورىستىڭ بۇعاۋىنان قۇتىلىپ، تەڭدىكتى ىزدەمەسە وسى كۇنگى قالىپتا ورىستىڭ قاي پارتياسى بولسا دا بەزۋ كەرەك. ۇلى ورىستىڭ ءتىلىن ەمىزىپ، ماستاندىرعانىنان ساقتانىپ، كوز جۇمىپ ەتەگىنەن ۇستاپ ەرە بەرۋدەن باس تارتۋ كەرەك. قازاقتىڭ، نوعايدىڭ تىلەگى مىناۋ: «سەن سوعان كون!» دەپ ۇلى ورىستى قىسۋ كەرەك. ۇلى ورىستىڭ بايىنىڭ بولسىن، كەدەيىنىڭ بولسىن ىڭعايىمەن جۇرە بەرمەي، ءوز ۇلتىمىزدىڭ كەرەگىن ىلگەرى تۇتۋ كەرەك.

جاس الاش.

1918. سەمەي گۋبەرنياسى الاش شاھارى.

«ۇلى ورىستىڭ ۇستەمدىگى» اتتى ماقالادان.

دايىنداعان اباي مىرزاعالي

Abai.kz