ۇلى ابايدىڭ ءومىربايانىن زەرتتەپ، تولىقتىرىپ جازۋ جۇمىسى جەتەر ورىسىنە جەتىپ بولماعانى بەلگىلى. بيىلعى جىلدىڭ ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەسىنە سالىپ وتەر ءبىر جاي – اقىننىڭ ۇيىنە جۇرگىزىلگەن ءتىنتۋ.  بۇل وقيعاعا دا بيىل 120 جىل تولىپ وتىر.

1903 جىلدىڭ قىسىندا  كوكشەتاۋداعى ناۋان حازىرەت ۇستاعان مەشىت جانىنداعى ينتەرناتتىڭ مۇعالىمى شايمەر­دەن قوسشىعۇلۇلى بايان­اۋلاداعى سادۋاقاس مۇسا­ۇلى شور­مانوۆقا، سەمەي­دەگى ابايعا جانە باسقا دا بە­دەلدى ەل اعالارىنا حات جازىپ، بۇكىلقازاقتىق مۇسىلمان سە­زىن وتكىزۋ تۋرالى اقىلداسادى. سەزگە دايىندىق رەتىندە قاراجات جينالىپ جاتقانىن حابارلايدى. ول ۇستازىمەن بىرىگىپ، رەسەيدىڭ شوقىندىرۋ ساياساتىنا اشىق قارسى تۇرادى. 1903 جىلى اباي قۇنانبايۇلى سىندى قازاقتىڭ بىلىكتى، سىيلى ازاماتتارىنا پاتشالىق رەجيمنىڭ وسپادار ارەكەتى تۋرالى جانە وسىعان بايلانىستى باس قوسۋ جونىندە ەكى مارتە حات جازادى.

ساقتالعان ارحيۆ قۇجاتتارىنا قاراعاندا، شايمەردەننىڭ العاشقى حاتىنا اباي جاۋاپ بەرمەگەن. «يبراھيم قۇنانبايۇلىنىڭ اتىنا كوكشەتاۋ جاقتان تاعى ءبىر حاتتىڭ كەتكەنىن تىڭشىلار ارقىلى بىلگەن پاتشا جاندارمدارى جەدەل قيمىلداپ، اڭديدى. ەرتىس بۇزىلىپ، جول اشىلعانىن كۇتەدى. اقىرى حاتتىڭ ارقات پوشتاسىنا كەلگەنىن انىقتايدى. پوشتا باستىعىنان حاتتى بەرۋدى تالاپ ەتەدى، ءتىپتى اسكەري گۋبەرناتوردىڭ بۇي­رىعىن كولدەنەڭ تارتادى. بىراق، پوشتا قىزمەتى ءوز زاڭىنا باعى­نىپ، حاتتى تەك ادرەساتقا عانا قول قويدىرىپ بەرەتىنىن ايتادى. ۋەزد باستىعى ناۆروتسكي 1903 جىلعى ءساۋىر ايىندا يبراھيم قۇنانبايۇلىنىڭ ءوزىن ارقات پوش­تاسىنا جەتەكتەپ الىپ بارۋعا ءماجبۇر بولادى. پوشتاعا بىرگە كىرىپ، حاتتى العانى جونىندە قول قوي­دىرىپ، راسىمدەپ، ابايدىڭ قولى­نان تارتىپ الادى. ياعني، يبراھيم قۇنانبايۇلى بۇل حاتتا نە جازىلعانىن بىلمەيدى. ۋەزد باستىعى ناۆروتسكيدىڭ شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتان كەلگەن العاشقى حات تۋرالى سۇراعاندا اباي: «مەن جوندەپ وقىعان دا جوقپىن، نە دەپ جازىلعانى ەسىمدە جوق»، دەپ جاۋاپ بەرگەن. «ال، حاتتىڭ ءوزى قايدا؟» دەگەن سۇراققا، «بىلمەيمىن، ىزعۇتتى شىلىم وراۋعا الدى-اۋ، دەيمىن» دەپ سۇيرەتە جاۋاپ بەرەدى.

جاندارمەريا 1903 جىلعى 2 ساۋىردە كوكشەتاۋداعى مەشىتتى، ناۋان حازىرەت پەن شايمەردەن قوسشىعۇلۇلىن جەكە وزدەرىن ءتىنتتى. ءتىنتۋ ناتيجەسىندە كۇدىكتەرىن راستايتىن دالەل تاۋىپ، 3 ساۋىردە قوسشىعۇلوۆتى تۇتقىندادى.  ايماقتاعى ول حات جولداعان بەلگىلى تۇلعالاردىڭ اتى-جوندەرى، مەكەن-جايلارى انىقتالدى. ءبارىن دە، سونىڭ ىشىندە جيدەبايداعى ۇلى ابايدى دا ءتىنتتى. ونىڭ قاسىنداعى ادامداردىڭ قويىن-قونىشىنان دەيىن تىمىسكىلەي تەكسەرىپ ءجۇرىپ،  شايمەردەن جازعان حاتتى تاپتى. «قىلمىستى» حاتقا بايلانىستى ولاردىڭ نە ويلاعاندارىن، نە ىستەمەك بولعاندارىن انىقتاۋعا تىرىستى. نازارلارىنا العان زيالىلاردىڭ ۇيلەرىندەگى ءتۇرلى قولجازبالارىن، كىتاپحانالارىن تاركىلەدى.

اقىننىڭ بويىنان تابىلماعان سول ءبىر حاتتى ايەلى ەركەجان اقىرى ءوز قالتاسىنان شىعارىپ، ويازعا بەرگەن ەكەن. الايدا، ەستەلىكتە حاتتىڭ ناقتى مازمۇنى، نەمەسە ودان تۋىنداعان زارداپتار جايىندا ەشقانداي اڭگىمە بولمايدى.

بۇل مۇراعات دەرەكتەرىندە جازىلعان حاتتامالار نەگىزى. ال، ابايدىڭ ءومىربايانىن جازعان كاكىتايدىڭ بالاسى ءارحامنىڭ ەستەلىگىندە وسى وقيعانى بىلايشا جەتكىزەدى.

«...1903 جىلى جازعىتۇرىم كاكىتاي ءوزىنىڭ ءبىر جۇمىسىمەن سەمەيگە كەتكەن ەدى، جەر قارايىپ كەپكەن سوڭ قورادان اۋلاق كيىز ءۇي تىگىپ، سوعان ءۇي ءىشىن شىعارىپ جاتقان مەزگىل ءتۇس كەزىندە سەمەيدەن كاكىتايعا ەرىپ كەتكەن اتشى كوتىباق بەگدالى دەگەن اۋىلعا شاۋىپ كەلدى.

جۇرت ءۇرپيىسىپ:

– نەگە شاپتىڭ؟- دەگەندە،

بەگدالى:

– ويباي، سەمەيدەن تەرگەۋشى شىقتى. ابايدىڭ اۋىلىن، ءۇيىن تىنتكەلى كەلەدى. سوعان حابار ايت دەپ كاكىتاي جىبەردى،- دەپ ەنتىگىپ اتتان ءتۇستى.

– قاشان كەلەدى، قاي جەردە كەلەدى؟- دەپ سۇراعاندا ورىستار جولداعى اۋىلعا ات جەگىپ جاتقاندا مەن شاۋىپ ءوتىپ كەتتىم، ەندىگى قاشقىنباي اۋلىنا كەلگەن شىعار،- دەگەن سوڭ اۋىل كىسىلەرى قاتتى ساستى، ءبىزدىڭ اۋىلدان ەكى شاقىرىمداي جەردە ماعاۋيانىڭ اۋلى بار ەدى، قويشىنىڭ اتى مەن ءبىر كىسىنى سوندا حابار بەر دەپ جىبەرەدى. ول تەز بارىپ قايتىپ كەلدى. ماعاۋيا ۇيىندە ەكەن جيدەبايداعى اباي اۋلىنا قوس اتپەن مايقاندى جىبەرەدى. ءبىزدىڭ اۋىلدى دا تىنتەر دەپ ماعاۋيا دايىندالىپ جاتىر دەدى. سونان ءبىر ساعاتتاي شاماسىندا ۇشتەن ات جەككەن ەكى اربا ورىس ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جانىنداعى جولمەن شاپقىلاتىپ ءوتىپ جيدەبايعا قاراي كەتتى. ماعاۋيانىڭ اۋلىنا بۇرىلعان جوق. سول كۇنى تۇندە جيدەبايداعى اباي اۋلىنان حابار كەلدى. اباي كيىز ءۇي تىككىزىپ قورادان شىققان ەكەن، بارعان تەرگەۋشى:

– ءسىزدىڭ ءۇيىڭىزدى تىنتۋگە كەلدىك، رۇحسات ەتىڭىز،- دەپتى. اباي:

– رۇقسات، ءتىنت،- دەگەن سوڭ ولار بارلىق ابدىرا، ساندىقتى اشقىزىپ قاراپتى. توسەك اراسىن، جۇك اراسىن، قاراماعان جەرى جوق. بىراق، ەشنارسە تابا الماپتى. ابدەن شارشاپ باستىق تورەنىڭ ءوزى ابايدىڭ جانىنا كەلىپ وتىرعاندا ورىندىق اكەپ قويىپ اباي:

– ءتىنتىپ بولدىڭىز با؟- دەگەندە، تورە:

– قاراپ بولدىم، ەش نارسە تاپپادىم،- دەپتى.

سوندا اباي:

– ءسىزدىڭ ىزدەپ كەلگەنىڭىز مىنا حات بولار،- دەپ كەمزالىنىڭ ءتوس قالتاسىنان ءبىر قاعاز الىپ بەردى. تورە قاراپ:

– وسى ەدى،- دەپ كۇلىپتى. سونىمەن، ابايمەن كوپ سويلەسىپ تاماق ءىشىپ، قوناق بولىپ قالدى دەپ كەلدى. ارتىنان ەستۋىمىزشە تەرگەۋشىنىڭ اتى «كۋپريانوۆ» دەگەن ەكەن. ابايعا ءبىر ادامنىڭ پاتشا وكىمەتىن جامانداپ جازعان حاتى كەلدى دەپ شاعىم ەتكەن سوڭ كەلگەنى وسى. سول حاتىن الىپ ابايدان ءجونىن سۇراپ، ۇعىنىپ قايتتى. ارتى تىنىش بولدى».

اباي ءومىربايانى م.اۋەزوۆ تاراپىنان ءتورت رەت تۇبەگەيلى جازىلىپ، ءار نۇسقا ءوز كەزەگىندە كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتىرىلىپ، كومەسكى ماعلۇماتتاردان بارىنشا ارىلىپ وتىرعان. ءماندى ماعلۇماتتاردى مول قامتىعان اقىننىڭ 1940 جىلى لاتىن ارپىمەن جارىق كورگەن ەكى تومدىق شىعارمالارىنىڭ ەكىنشى تومىندا «اباي جايىندا ماديار، قاتپا، ءارحام، تاعى باسقالاردىڭ ايتقان اڭگىمەلەرى» دەگەن م.اۋەزوۆتىڭ جازباسى باسىلادى. وسى جازبادا پاتشالىق بيلىككە قارسى باسقا جاقتاعىلارمەن جازباشا بايلانىسى بار ساياسي سەنىمسىز ادام دەگەن كۇدىكپەن 1902 جىلى اقىن ءۇيى ءتىنتىلىپ، اباي اتىنا جازىلعان بوگدە ءبىر ادامنىڭ حاتى ىزدەستىرگەنى تۋرالى قىسقاشا مالىمەت بەرەدى. مۇراعاتتىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ۇلى اقىن ۇيىنە ءتىنتۋ، شىندىعىندا، 1903 جىلى كوكتەمدە جۇرگىزىلگەن.

شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بۇرىنعى ارحيۆ قىزمەتكەرى  عابيت زۇلحاروۆتىڭ ماقالاسىندا اقىن ومىرىندەگى وقشاۋ وقيعا 1903 جىلى 8 ساۋىردە اقمولا وبلىسى اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ سەمەي وبلىستىق گۋبەرناتورىنا بەرگەن تومەندەگىدەي: «قوسشىعۇلوۆتان پوچتا قولحاتى تابىلدى. ول 1902 جىلى 6 ماۋسىمدا باتوۆسكىدەگى سادۋاقاس شورمانوۆقا، زايسانداعى كەنشينوۆكە، 1903 جىلى 7 ناۋرىزدا سەمەيدەگى قۇنانباەۆقا حات جولداپتى. ءتىنتۋ جۇرگىزۋ كەرەك. رومانوۆ،

اقمولا وبلىسىنىڭ اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتورى، گەنەرال-مايور» دەپ جەدەل حات جاريالايدى.

مۇراعات دەرەكتەرىندە قازاق جۇرتىنىڭ تىرشىلىگى مەن تاعدىرىنا قاتىسى  ەل اعاسى  سەمەيدەگى ابايعا پوشتا ارقىلى حات جولداۋ­شى – كوكشەتاۋ مەشىتى جانىنداعى ينتەرنات مۇعالىمى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتى ءتىنتۋ بارىسىندا قالتاسىنان سەمەي گۋبەرنياسىندا تۇراتىن اباي اتىنا جولدانعان حاتتىڭ تۇبىرتەگى تابىلادى. قاتتى دۇرلىككەن ولار، حاتتىڭ ۇكىمەتكە قارسى الدەبىر وعاش پيعىلى بار ما دەگەن كۇدىكپەن جانتالاسا ارەكەتكە كوشەدى. ناتيجەسىندە كوكشەتاۋ مەشىتىنىڭ باس مولداسى ناۋرىزباي تالاسوۆ پەن ونىڭ كومەكشىسى قوسشىعۇلوۆ اباقتىعا جابىلىپ، ۇستەرىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالادى. كوكشەتاۋ مولداسى ن.تالاسوۆ پەن مەشىت جانىنداعى ينتەرنات ۇستازى ش.قوسشىعۇلوۆ جانە باسقا بي، مولدالار پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىق وزبىر ساياساتىنا قارسى دەربەس ءدىني ۇيىم قۇرىپ، ونى مۇفتيگە باعىندىرۋعا باعىتتاعان. وسى قيمىل-ارەكەتتىڭ ىقپالىن، پارمەندىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن اباي قۇنانباەۆ سياقتى جالپاق قازاق جۇرتىنا قۇرمەتتى ادامعا دا يەك ارتقىسى كەلگەن. پاتشا اكىمدەرى پەتەربوردان بەرى اباي اۋىلىنا دەيىن تىڭشىلىق جۇيەسىن قۇرىپ،  1903 جىلى ساۋىردە ­سەمەي ۋەزى باسشىسىمەن كەلگەن جاساۋىل­ اقىن اۋىلىنا كەلىپ، اباي­دىڭ وزىنەن، بالالارىنان جاۋاپ الادى. مۇراعات دەرەكتەرىندە كوكشەتاۋدان اباي اتىنا ەكى حات كەلگەنى تۋرالى ايتادى. ءبىرىنشى – جوعارىداعى، 23 ساۋىردە ۋەزد باستىعى ءتىنتۋ جۇرگىزىپ، رىزدىقباي بولىستىڭ قالتاسىنان تاۋىپ الىنعان حات. كوكشەتاۋدا تۇتقىنداعان قوسشىعۇلوۆتان تابىلعان تۇبىرتەك ­بويىنشا 7 ناۋرىزدا  جىبەرىلگەن. ەكىنشى حات ابايدىڭ قولىنا ءالى تيمەگەن، ارقات پوچتا-تەلەگراف كەڭسەسىندە «تۇتىلىپ» جاتقان. بۇل ەكىنشى حاتتى كەيىن، ءبىر ايدان سوڭ، 29 مامىردا ابايعا سەمەي ويازىنىڭ ءوزى ىلەسە كەلىپ،  تابىس ەتىلگەن. اقىن ونى سول جەردە وقىپ شىققان سوڭ، حاتتى قورابىمەن ويازدىڭ قولىنا ۇستاتقان. ع.زۇلحاروۆتىڭ دەرەگى بويىنشا مۇراعاتتىق قۇجاتتارىنىڭ ىشىندە وسى ەكى حاتتىڭ تۇپنۇسقالارى ساقتالماعان.

ۇلى اقىننىڭ باسىنان وسىنداي جايسىز وقيعا وتكەن...

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz