قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولعاسىن سان-سالادا، ءتۇرلى دەڭگەيلەردە، ءتۇرلى-ءتۇرلى ءادىس-تاسىلدەرمەن وقىتىلادى. بىراق ولاردىڭ اراسىندا ءبىرتۇتاس جۇيە جوق، ساتىلى بايلانىس جوق، مەملەكەتتىك ءتىلدى قاي دەڭگەيدە قالاي ءبىلۋدىڭ زاڭداستىرىلعان تالابى جوق.

وسىنى ەسكەرىپ جازدىڭ باسىندا «Qazaq tili» حالىقارالىق اكادەمياسى ورتا مەكتەپتەگى قازاق ءتىلى ماسەلەسىن تالقىلاپ، ءتيىستى ورىندارعا ۇسىنىستار ەنگىزگەن بولاتىن ء(ماتىنى تومەندە). بۇدان تارس ەتكەن كەرى حابار بولمادى. ايتارى جوق بولار. تەك قازاقستان رەسپۋبليكاسى وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسىنان حابارلاسىپ، قازاق ءتىلىن قازاق مەكتەپتەرىندە وقىتۋعا قاتىستى تۇجىرىمداما جاساۋ جۇمىسى باستالعانىن حابارلاعان ەدى. اياعى سيىر قۇيىمشاقتانىپ كەتكەن سوڭ ونىڭ ءوزى شىعارىپ سالما جاۋاپ بولار دەپ تۇيدىك. ءبىلىمدارلاردىڭ تامىز جيىنى قارساڭىندا قارارىمىزدى باق-قا كوپشىلىكتىڭ نازارىنا جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

وسىنىڭ مىنا جەرلەرىنە وزگەشە ايتارىم بار دەيتىن باعدارلاما اۆتورلارى، ءتىل ماماندارى، پراكتيك مۇعالىمدەر بولسا تىڭداۋعا، تالقىلاۋعا ءازىر ەكەندىگىمىزدى مالىمدەيمىز. اكادەميا ماماندارى ءوز ۇستانىمىن كەز-كەلگەن دەڭگەيدە، ءتىپتى پارلامەنت قابىرعاسىندا قورعاۋعا دايىن. اكادەميا قابىرعاسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋدىڭ ءار دەڭگەيىنە، ءار ساتىسىنا قاتىستى مۇنداي عىلىمي-ادىستەمەلىك تالداۋلار ءالى دە جالعاساتىن بولادى. ويتكەنى قازاق مەكتەبىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ باعدارى قاتە!

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى
باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بالاەۆا ايدا عالىمقىزىنا!

«ورتا مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ

قارارى

 «Qazaq tili» حالىقارالىق اكادەمياسى مەن مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتى بىرىگىپ 2023 جىلدىڭ 8 ماۋسىم كۇنى «ورتا مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى.

جيىنعا قازاقستان رەسپۋبليكاسى وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى، وقۋلىق جانە باعدارلاما اۆتورلارى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پروفەسسورلارى مەن وقىتۋشىلارى، مەكتەپ مۇعالىمدەرى، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، ادىسكەر عالىمدار، دوكتورانتتار مەن ماگيسترانتتار، باق وكىلدەرى شاقىرىلدى.

1. قازاق ءتىلى ءپانى بويىنشا جاڭارتىلعان باعدارلامانىڭ كەمشىلىكتەرى:

ا) جاڭارتىلعان باعدارلاماداعى باستى كەمشىلىك: ماقسات جەتكىلىكسىز قويىلعان، گرامماتيكا تۋرالى ايتىلماعان. «قازاق ءتىلى» ءپانىن وقىتۋدىڭ ماقساتى – انا ءتىلىن قادىرلەيتىن، قوعامدىق ءمانىن تۇسىنەتىن تۇلعا قالىپتاستىرۋ، سونداي-اق قازاق ادەبي ءتىلى نورمالارىن ساقتاپ، دۇرىس قولدانا بىلۋگە، ەركىن سويلەسۋگە جانە ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەتۋ دەگەندى تولىقتىرۋ كەرەك.

ءا) جاڭارتىلعان باعدارلامانىڭ وزەگى – لەكسيكالىق تاقىرىپتار. بىراق ولاردىڭ بەرىلۋىندە جۇيە جوق:

2 تاراۋ. جاستار مادەنيەتى جانە ماسەلەسى.

3 تاراۋ. قازىرگى قوعام. ميگراتسيا. زياتكەرلىك ميگراتسيا.

4 تاراۋ. الەمدى وزگەرتكەن ونەرتابىستارى

5 تاراۋ. بەيبىتشىلىك، قاۋىپسىزدىك جانە جاھاندىق ەكونوميكا.

9 تاراۋ. ەڭبەك نارىعى جانە سۇرانىس.

(11 سىنىپ، قازاق ءتىلى)

بىزدىڭشە، لەكسيكالىق تاقىرىپتار:

- گرامماتيكالىق تاقىرىپتارمەن بايلانىستى ماتىندەر بولۋ كەرەك;

- ءتىلدىڭ انىقتاماسىنا (200 انىقتاما) قاتىستى بولۋ كەرەك;

- سەمانتيكالىق كاتەگوريامەن بايلانىستى بولۋ كەرەك;

- پۋبليتسيستيكالىق جانە عىلىمي ستيلدەگى ماتىندەردە گرامماتيكالىق تاقىرىپتاردىڭ ءوزى ءتۇسىندىرىلۋى كەرەك;

- الەمنىڭ قازاق تىلىندەگى بەينەسىن كورسەتەتىن ماتىندەر بولۋى كەرەك.

ب) جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسىندا ورتاق كەمشىلىك – وقۋ ماقساتتارىن توپتاستىرۋدا تىڭدالىم مەن ايتىلىمنىڭ بالاما سيپاتىندا بەرىلۋى. بۇل – قاتە. دۇرىسىندا ءماتىن تانۋ (وقىلىم-تىڭدالىم) مەن ءماتىن تۋدىرۋ (ايتىلىم-جازىلىم) پاراللەل بەرىلۋى ءتيىس.

ۆ) گرامماتيكالىق تاقىرىپتار جاڭارتىلعان باعدارلامادا قاتە، جۇيەسىز، شاشىراڭقى، ەڭ باستىسى لەكسيكالىق تاقىرىپپەن بايلانىسسىز بەرىلگەن. جاڭارتىلعان باعدارلامالاردىڭ ماقسات-مىندەتىندە ورتا مەكتەپكە ساي لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بەرۋ كوزدەلمەگەن. وقۋ ماقساتتارىندا قاي تاقىرىپ قايسىسىنان كەيىن مەڭگەرىلۋى كەرەكتىگى ناقتى كورسەتىلمەگەن. الدا گرامماتيكالىق ماتەريالداردى باعدارلاماعا بەرۋدىڭ جۇيەسى جاسالۋى كەرەك. بۇل ءبىز تومەندە كورسەتكەن ماقساتتا ءۇشىنشى تارماق بولىپ تۇر.

گ) ءماتىن تۋدىرۋ (جازباشا، اۋىزشا) جۇيەسى رەتتەلمەگەن. جايدان كۇردەلىگە قاراي شيىرشىق ءادىسىن ساقتاي وتىرىپ، سويلەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ وقۋ ماقساتىندا ناقتىلانباعان. بەس ءستيلدىڭ بارلىق جانرىندا سويلەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋعا جۇيەلى تۇردە كوڭىل بولىنبەي، جاڭارتىلعان باعدارلامادا تەك ەسسە جازۋ داعدىسىن قايتالاي بەرگەن. ءماتىن تۋدىرۋ داعدىسى قالىپتاسۋ ءۇشىن قاي ءستيلدىڭ قاي جانرىن قاي سىنىپتان باستاپ ۇيرەتۋدىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك نەگىزى جاسالۋى كەرەك.

2. قازاق ءتىلى ءپانىن وقىتۋدىڭ ماقساتى بويىنشا ۇسىنىستار:

ا) قازاق مەكتەبىندەگى قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ماقساتى:

1. دۇرىس، شەبەر سويلەۋگە ۇيرەتۋ (بارلىق ستيلدە اۋىزشا ءماتىن تۋدىرۋ داعدىسىن جەتىلدىرۋ);

2. ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەتۋ (بارلىق ءستيلدىڭ جانرلارىندا جازباشا ءماتىن تۋدىرۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ);

3. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ مەتاتىلىن ورتا مەكتەپ دەڭگەيىنە ساي مەڭگەرتۋ (ورتا مەكتەپكە ساي لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بەرۋ، ءتىل بىرلىكتەرىن تانۋ، تالداۋ، ءماتىنتانۋ، مازمۇنىن، قۇرىلىمىن، ءستيلى مەن جانرىن اجىراتا ءبىلۋ);

4. ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ ء(تىل ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرۋ، ايالىق ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ، الەمدى قازاق ءتىلى ارقىلى تانۋ).

ءا) وسى ماقساتتاردىڭ ارقايسىسىنان ءۇش-ءتورت مىندەتتەر ايقىندالىپ شىعۋى كەرەك. ارينە، باستى ماقسات – شەبەر سويلەۋ مەن ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەتۋ. سوندىقتان ولار العاشقى بولىپ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى باسىمدىلىقتا تۇرۋى ءتيىس.

ب) قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ماقساتىن اقىمەت بايتۇرسىنۇلى الىپپە جازۋ كەزىندە انىقتاعان. بۇعان سويلەۋ جانە تىڭداي ءبىلۋدى قوسىپ، وسى ءتورت نەگىزدەن تۇراتىن ماقساتتى ساقتاۋ كەرەك. ياعني الىپپەنىڭ ماقساتى – كەرەك ءسوزدى جازا ءبىلۋ، جازىلعان ءسوزدى وقي بىلۋگە ۇيرەتۋ بولسا،  جازا بىلۋگە سويلەي ءبىلۋدى قوسىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ماقساتىن 1 سىنىپتان 11 سىنىپقا دەيىن وزگەرىسسىز ساقتاۋ  كەرەك.

3. قازاق مەكتەبىندە گرامماتيكانى وقىتۋدىڭ ۇستانىمى:

ا) ورتا مەكتەپتە لينگۆيستيكالىق ءبىلىم بەرۋ بۇرىنعى دەڭگەيلىك گرامماتيكامەن ءجۇرۋى كەرەك پە؟ الدە جاڭارتىلعان باعدارلاماداعىداي گرامماتيكا جۇيەسىز شاشىلىپ جاتۋى كەرەك پە؟ بىزدىڭشە، ءدال قازىر ەكەۋىنىڭ ءبىرىن تۇتاس سول كۇيى الۋ مۇمكىن ەمەس. قازىرگى باستى ماسەلەمىز – بەسىنشى سىنىپتان ون ءبىرىنشى سىنىپقا دەيىن بالانىڭ دۇرىس سويلەۋى مەن ساۋاتتى جازۋىنا قاجەتتى گرامماتيكانى شيىرشىقتاۋ ادىسىمەن جايدان كۇردەلىگە قاراي ورنالاستىرىپ شىعۋ كەرەك. قازىرگى عالىمداردىڭ الدىندا تۇرعان باستى ماسەلە وسى.

ءا) قازاق ءتىلى ءپانى رەسپۋبليكادا بىرنەشە ساتىدا وقىتىلادى (بالاباقشا، باستاۋىش مەكتەپ، ورتا مەكتەپ، كوللەدج، جوو، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر جانە ت.ب.). بۇنداعى وقىتۋدىڭ ماقساتى ەكەۋ-اق:

1. كوممۋنيكاتيۆتىك داعدى قالىپتاستىرۋ;

2. اكادەميالىق ءبىلىم بەرۋ.

وسىنىڭ ىشىندە ورتا مەكتەپتەگى (ورىس سىنىبى بولسىن، قازاق سىنىبى بولسىن) قازاق ءتىلىنىڭ ماقساتى – كوممۋنيكاتيۆتىك داعدى قالىپتاستىرۋ. ياعني ورتا مەكتەپتە بەرىلەتىن لينگۆيستيكالىق ءبىلىم دە ءماتىن تۋدىرۋ كەزىندەگى تىلدىك نورمانىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتىپ تۇرۋعا جارامدى بولۋى ءتيىس.

4. ءماتىن تانۋ (وقىلىم-تىڭدالىم) مەن ءماتىن تۋدىرۋ (ايتىلىم-جازىلىم) داعدىلارىنا قاتىستى ۇستانىمدار.

ا) تىڭدالىم مەن ايتىلىم داعدىسىن بىردەي قاراۋ قاتە ەكەندىگى ايتىلدى. بۇل ماسەلە جوعارىداعى تاقىرىپتاعىداي جۇيەلەنگەنى ءجون. وقۋشى ءماتىندى تانيدى، ونىڭ جانرىن، ءستيلىن اجىراتادى. وندا قولدانىلعان تىلدىك بىرلىكتەردى تالدايدى. نە ءۇشىن؟ ءماتىن تۋدىرۋ كەزىندە ءوزى دە تاپ سونداي ماتىندەردى تىلدىك نورماعا ساي تۋدىرا الۋ ءۇشىن. ماقساتى – قازاق تىلىنە بولىنگەن مىڭ ساعاتتا وقۋشى سولاردى تۋدىرىپ (ايتىلىم، جازىلىم) داعدىلانۋى كەرەك.

ءا) ءماتىن تالداۋعا قانداي مازمۇنداعى ماتىندەر (بەس ءتۇرلى سالادان) الىنۋى كەرەك ەكەندىگى جوعارىدا ايتىلدى. ءماتىن ءتۇرى شەكسىز. سوندىقتان ءبىز ونى تيپتەيمىز. ونىڭ ءستيلىن، جانرىن انىقتايمىز. نە ءۇشىن؟ تاپ سونداي ستيل مەن جانردا ءماتىن تۋدىرۋ داعدىسىن قالىپتاستىرا الۋ ءۇشىن. ياعني ءسات سايىن ەسسە جاز، ەسسە جاز دەگەن ماقساتتى ازايتۋ كەرەك. قازاق تىلىندە بەس ستيل، بەس ستيلدە بىرنەشە جانرلار بار. الداعى باعدارلامالاردا وسى جۇيە ساقتالۋى كەرەك.

5. قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋدىڭ قۇقىقتىق تالاپتارى

ا) ءبىز فۋنكتسيونالدىق ساۋاتتىلىق دەگەندى كوپ ايتامىز، ءجيى ايتامىز. قازاق ءتىلى ءپانى ناعىز فۋنكتسيونالدىق ساۋاتتىلىقتى سويلەۋ مەن جازۋدى ۇيرەتەتىن ءپان. سويلەمەيتىن، جازبايتىن ادام جوق. ياعني بۇل ءپان كەرەك بولعاندا بارىنە تەگىس كەرەك ءپان. مەكتەپتە وقىتىلاتىن پاندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى، نەگىزگىسى. سوندىقتان نەگىزگى ءپاننىڭ باعدارلاماسىن دا سوعان ساي ەتىپ قاتاڭداتۋ كەرەك.

ءا) ورتا مەكتەپتەگى قازاق ءتىلى ءپانى جالپى رەسپۋبليكاداعى مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ جۇيەسىندە نەگىزگى ورىندا. ويتكەنى وعان مىڭنان اسا ساعات بولىنگەن. بولاشاقتا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتاتىن، ونىڭ ءستيلىن جەتىلدىرىپ، جانرلارىن جانىيتىن وسى قازاق ورتا مەكتەبىن بىتىرەتىندەر. سوندىقتان ونى مەكتەپ قابىرعاسىندا ءبىلۋدىڭ دەڭگەيلىك تالاپتارى ناقتى بەلگىلەنەۋى كەرەك. مەكتەپتە سىنىپتان سىنىپقا اتتاۋ ەمتيحاندارىن تاپسىرۋ جانە مەكتەپ بىتىرگەن كەزدەگى جاپپاي تەستىلەۋ ناتيجەسىنىڭ شەكتىك دەڭگەيى زاڭ (ەرەجە) جۇزىندە تالاپ ەتىلۋى كەرەك.

ەردەن قاجىبەك،

حالىقارالىق “قازاق ءتىلى” اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى،  قر ۇعا مۇشە كوررەسپوندەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz