جەر بەتىندە ادامزات ءۇشىن، ونىڭ دامۋ بارىسىندا، قورشاعان ورتامەن، جالپى تابيعاتپەن ارا قاتىناسى، ونىمەن ۇيلەسىمدى جاعدايدا ءومىر ءسۇرۋ وتە ماڭىزدى. قالاي ءبىز تابيعاتقا اسەر ەتسەك، تابيعات تا سوعان سايكەس بىزگە جاۋاپ بەرەدى. وسى، دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيومانى كوپ جاعدايدا ءبىز، تابيعاتتىڭ جوعارى سانالى مۇشەلەرى، «homo sapiens»، تۇسىنە بەرمەيمىز. تۇسىنسەك تە ءوزىمىزدىڭ بۇگىنگى، كۇندەلىكتى پەندەشىلىگىمىزگە سالىنىپ، تابيعاتتىڭ زاڭدارىمەن ساناسپاي، وعان وراسان زور زيان كەلتىرەمىز. تابيعات تالاي رەت ادامزاتتىڭ وسىنداي ءىس-ارەكەتىنە تيىسىنشە جاۋاپ بەردى. ءبىزدىڭ جادىمىزدا تالاي-تالاي، قانشاما جاننىڭ ءومىرىن قيعان دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە بولىپ جاتقان تابيعي كاتاكليزمدەر، تەحنوگەندىك اپاتتار.

بۇل ارينە ادام مەن تابيعاتتىڭ ارا قاتىناسىنداعى جالپى جاعدايلار. بۇگىنگى ماقالادا وسى ادام مەن تابيعات اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن وتە ءبىر اكتۋالدى باعىتى – سۋ رەسۋرستارىمەن قالاي جانە قانداي جاعدايدا قامتاماسىز ەتىلەمىز، تابيعاتتىڭ وسى ءبىر بىزگە تەگىن بەرەتىن تاماشا سىيىن ءتيىستى دارەجەدە باعالاپ ءجۇرمىز بە، وسى تۋرالى اڭگىمە تارقاتاتىن بولامىز.

بۇگىنگى كۇنى ەلىمىز بويىنشا جەر ءۇستى سۋ رەسۋرستارىنىڭ جالپى كولەمى 100,9 تەكشە كيلومەتردى قۇراسا، ونىڭ 56,2 پايىزى رەسپۋبليكا شەڭبەرىندە قالىپتاسىپ، قالعان كولەمى كورشى ەلدەردىڭ اۋماعىنان باستاۋ الىپ، بىزگە كەلەدى ەكەن.  سۋ رەسۋرستارىنىڭ باسىم كولەمى  ەرتىس، بالقاش-الاكول سۋ شارۋاشىلىعى القاپتارىندا شوعىرلانعان.

ال جەر استى سۋلارىنىڭ قازاقستان بويىنشا جىلدىق بولجامدى كولەمى 64,28 تەكشە كيلومەتردى قۇراسا، ونىڭ بۇگىنگى كۇنى پايدالانىلىپ جۇرگەن قورى جىلىنا 15,56 تەكشە كيلومەتر مولشەرىندە ەكەن. جەر استى تۇششى سۋىنىڭ نەگىزگى قورلارى ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگى اۋماقتارىندا (54%) ورنالاسقان. ال ەلىمىزدىڭ باتىسىندا (ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، باتىس قازاقستان وبلىستارى) جانە تەرىسكەيىندە (قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارى) جەر استى تۇششى سۋ قورلارىنىڭ تاپشىلىعى بايقالادى.

جەر ءۇستى سۋ رەسۋرستارىنىڭ كوپجىلدىق ديناميكاسىنا قاراساق جىلدان جىلعا ونىڭ كولەمىنىڭ ازايىپ كەلە جاتقانىن بايقاۋىمىزعا بولادى. ەگەر 2000 جىلدارى جەر ءۇستى سۋ رەسۋرستارىنىڭ كوپجىلدىق ورتاشا كولەمى 120 تەكشە كيلومەتردى قۇراسا، بۇگىنگى كۇنى بۇل كورسەتكىش 102 تەكشە كيلومەتر دەڭگەيىندە بولىپ وتىر. بۇل نەگىزىنەن كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن جانە شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەرىنىڭ سۋدى ءتيىمسىز پايدالانۋىمەن بايلانىستى فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن بولعان قۇبىلىس دەپ ايتا الامىز. ناتيجەسىندە، قازىرگى كۇنى جايىق، توبىل، ىلە، ەرتىس، ەسىل وزەندەرىنىڭ تايازدانۋىن باقىلاپ وتىرمىز.

ەلىمىزدەگى سۋ رەسۋرستارىنىڭ ازايۋى، وزەندەر دەڭگەيىنىڭ قاتتى تومەندەۋى تەك قانا كليماتتىڭ وزگەرۋىنە عانا بايلانىستى ەمەس ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. بۇل پروتسەسكە ءوزىنىڭ ەلەۋلى ۇلەسىن قوسىپ وتىرعان تاعى ءبىر جاي بار. ول بىزگە سىرتتان كەلەتىن وزەندەردىڭ باس جاعىندا وتىرعان كورشىلەرىمىزدىڭ سول ورتاق، ترانسشەكارالىق سۋ كوزدەرىن پايدالانۋداعى، ءبىزدىڭ مۇددەلەرىمىزدى تولىقتاي ەسكەرمەي جۇرگىزىپ وتىرعان، ساياساتتارى. مىسالى، جايىق وزەنىنىڭ باس جاعىندا وتىرعان رەسەي وبلىستارى سالىپ تاستاعان، ءار قايسىسى كەم دەگەندە 10 ملن. تەكشە مەتر سۋ ۇستايتىن، 12 سۋ قويماسى بار ەكەن. ناتيجەسىندە سوڭعى 15 جىلدىڭ ىشىندە جايىق وزەنىنىڭ دەڭگەيى ءۇش ەسەگە تومەن ءتۇسىپ كەتكەن. ءدال وسىنداي جاعداي وڭتۇستىكتەگى ۇلى كورشىمىزبەن ارادا دا قالىپتاسىپ وتىر. سينتسزيان-ۇيعىر اۆتونومدىق اۋدانىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ءوندىرىسىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا بايلانىستى ىلە مەن ەرتىس وزەندەرى ارقىلى بىزگە كەلەتىن سۋ مولشەرى دە جىلدان جىلعا ازايۋدا. سوڭعى جىلدارى ىرگەدەگى كورشىلەرىمىز – قىرعىز اعايىندارىمىزدىڭ شۋ مەن تالاس وزەندەرىنەن بىزگە تيەسىلى سۋ كولەمىن بەرمەي وتىرعانى دا وسىنىڭ ءبىر ايقىن مىسالى.

ارينە بۇگىنگى كۇنى مۇزداقتاردىڭ ەسەلەپ ەرۋى الەمدەگى سۋعا دەگەن سۇرانىستى بەلگىلى ءبىر مولشەردە قاناعاتتاندىرىپ وتىر. بىراق 2030-2050 جىلداردا مۇزداقتاردىڭ ەرۋىنىڭ جىلدامدىعى ءوزىنىڭ  جوعارى دەڭگەيىنە جەتكەندە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاقستان دا بار، سۋ تاپشىلىعىن ايقىن سەزىنەتىن بولادى. ال وسى عاسىردىڭ اياعىنا قاراي مۇزداقتاردىڭ كوپشىلىگى تولىعىمەن ەرىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. وسى سالانىڭ ماماندارىنىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا جوڭعار مۇزداقتار جۇيەسى 2080, ال ىلە مەن التاي مۇزداقتار جۇيەلەرى 2085 جىلدارعا قاراي تولىق جوعالۋى مۇمكىن.

ال سول سۋ رەسۋرستارىنىڭ بار ناقتى كولەمىن ءبىز ءتيىمدى پايدالانىپ ءجۇرمىز بە؟  كۇنى ەرتەڭ باسىمىزعا كەلەتىن سۋ تاپشىلىعىنا ءبىز دايىنبىز با؟ بۇل وتە ۇلكەن جانە ماڭىزدى سۇراق. مامانداردىڭ بولجامى بويىنشا 2040 جىلى ەلىمىزدە سۋ تاپشىلىعى ەلەۋلى تۇردە بايقالىپ، ول قاجەتتى مولشەردىڭ 40 پايىزىن قۇراۋى مۇمكىن. ەل ەكونوميكاسىنىڭ بارلىق سالاسى سۋ رەسۋرستارىنا تاۋەلدى ەكەنىن ەسكەرسەك، 2050 جىلدىڭ دەڭگەيىندە، سۋ تاپشىلىعىنان ەلىمىزدىڭ ىشكى  جالپى ءونىم مولشەرى 6 پايىزعا تومەندەۋى مۇمكىن. ال بۇگىنگى كۇنى مەملەكەتىمىزدىڭ وسى ماسەلەلەرگە قاتىسى بار لاۋازىمدى تۇلعالارى دا، قاراپايىم حالىق تا وسى پروبلەمانىڭ قانشالىقتى ايرىقشا ماڭىزى بارىن، ونى ەرتەڭگە قالدىرماي بۇگىن قولعا الۋ قاجەتتىگىن جەتە ءتۇسىنىپ وتىرماعان سىڭايلى. ايتا بەرسەك، ءتىپتى بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا وسى سۋ پروبلەمالارىن جەتە تۇسىنەتىن، ترانسشەكارالىق سۋ ماسەلەلەرى بويىنشا قىتاي، وزبەكستان، قىرعىزستان سۋ ماماندارىمەن تەڭ دارەجەدە كەلىسسوز جۇرگىزە الاتىن ماماندار قالمادى دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سۋ رەسۋرستارىن ۇنەمدى دە ءتيىمدى پايدالانۋعا باعىتتالعان ناقتى شارالار قولدانباسا ەلىمىز جاقىن بولاشاقتا وتە قيىن جاعدايلارعا ۇرىنۋى ابدەن مۇمكىن. ەلىمىزدە سۋ رەسۋرستارىن ەڭ كوپ پايدالاناتىن تۇتىنۋشى اۋىل شارۋاشىلىعى  بولىپ تابىلادى. ال وسى سالادا سۋدى ىسىراپتاۋ دەڭگەيى 50 پايىزدى قۇرايدى ەكەن. ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى ينجەنەرلىك جۇيەلەردىڭ، كانالداردىڭ، گيدروتەحنيكالىق قۇرىلعىلاردىڭ ەسكىرۋى بولىپ تابىلادى. سونىمەن بىرگە سۋارمالى جەرلەردە سۋدى پايدالانۋدىڭ شەتەلدەردە ءوزىن جاقسى تانىتقان تەحنولوگيالىق ادىستەرى قولدانىسقا باياۋ ەنگىزىلۋى دە سۋدى ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. ال قالالار مەن ەلدى مەكەندەردە دە سۋ ىسىرابىنىڭ دەڭگەيى وتە جوعارى. سۋ قۇبىرلارى مەن كارىز جۇيەلەرىنىڭ توزىعى جەتۋى سەبەبىنەن سۋ ىسىرابىنىڭ كورسەتكىشى 40-45 پايىز مولشەرىن قۇراپ وتىر. ال باتىستىڭ دامىعان ەلدەرىندە، مىسالى گەرمانيادا، بۇل كورسەتكىش 5-7 پايىزدىڭ توڭىرەگىندە ەكەن.

قازاقتا مىناداي: «ءۇش كۇندىگىن ويلاماعان ايەلدەن بەز، ءۇش جىلدىعىن ويلاماعان ەركەكتەن بەز»، - دەگەن قاناتتى ءسوز بار. ال مەملەكەت كەم دەگەندە 30-40 جىلدى العا سالعان بولاشاقتى جوسپارلاۋى ءتيىس. ۇكىمەت وسى ءبىر كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەنى ەرتەڭگە قالدىرماي، بۇگىن قولعا الىپ، ءتيىستى شارالار قولدانۋى ءتيىس. ال مەن ءوز تاراپىمنان، وسى سالادا كوپ جىلدار قىزمەت ىستەگەن مامان رەتىندە، كەزەك كۇتتىرمەي قولعا الۋدى قاجەت ەتەتىن بىرقاتار ءىس-شارالار پاكەتىن ۇسىنعىم كەلەدى. ەگەر ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندار قاجەت دەپ تاپسا كەرەگىنە جاراتار.

مەملەكەت دەڭگەيىندە ىستەلۋى قاجەت شارالار:

1. ۇكىمەت قۇرامىندا سۋ ماسەلەسىمەن اينالىساتىن مينيسترلىك قاراستىرۋ. ول مينيسترلىك ءبىر كەزدەرى بولعان مەليوراتسيا جانە سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ەمەس، سۋ رەسۋرستارى جانە ولاردى ءتيىمدى پايدالانۋ مينيسترلىگى بولۋى كەرەك. وسى اتىنا سايكەس مينيسترلىككە جۇكتەلەتىن مىندەتتەر دە باسقاشا بولۋى قاجەت. سونىمەن قاتار، مينيسترلىكتىڭ وبلىس دەڭگەيىندە ۆەرتيكالدى قۇرىلىمدارى جۇمىس جاساۋى كەرەك.

2. ءبىر كەزدەرى رەسپۋبليكانى سۋ شارۋاشىلىعى ماماندارىمەن تولىق قامتاماسىز ەتىپ كەلگەن، ال 90-شى جىلدارى بيلىكتىڭ شولاق ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە وپتيميزاتسياعا ۇشىراپ، تاراز قالاسىنىڭ باسقا دا جوعارعى وقۋ ورىندارىمەن بىرىكتىرىلىپ جىبەرىلگەن، گيدرومەليوراتيۆتىك-قۇرىلىس ينستيتۋتىن قالپىنا كەلتىرىپ، وعان دەربەس جوو مارتەبەسىن بەرۋ.

3. ۇكىمەت جانىنان سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ، ونىڭ ىشىندە ترانسشەكارالىق سۋ رەسۋرستارىن ءبولۋ ماسەلەلەرى بويىنشا كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەس قۇرۋ. ونىڭ توراعاسى قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى دەڭگەيىندە تاعايىندالعانى دۇرىس. سونىمەن قاتار، وسى كەڭەس قۇرامىنا ەلىمىزدەگى سۋ شارۋاشىلىعى ماسەلەلەرىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەتىن، ترانسشەكارالىق سۋ رەسۋرستارى سۇراقتارىنىڭ قالتارىس تۇستارىن كەزىندە جاقسى يگەرگەن ناريمان قىپشاقباەۆ، تولەگەن سارسەمبەكوۆ، قۇدايبەرگەن اسقاروۆ، يسلام ابىشەۆ سياقتى جانە دە باسقا وسى سالانىڭ ارداگەرلەرىن قوسۋ قاجەت.

4. قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنداعى جەر استى اۋىز سۋ قورلارىن زەرتتەۋ جانە وسى سۋ قورلارىن حالىق يگىلىگىنە كەڭ پايدالانۋ جۇمىستارىن قايتا قولعا الىپ، بۇل جۇمىستى جانداندىرۋ قاجەت.

5. قر پارلامەنتى دەڭگەيىندە اۋىل شارۋاشىلىعى مەن كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق سالالارىندا جانە وندىرىستىك كاسىپورىنداردا، سونىمەن قاتار، قالا مەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ سۋ رەسۋرستارىن ۇنەمدى دە ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەلەرى بويىنشا قاتايتىلعان زاڭ اكتىلەرىن قابىلداۋ.

6. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا سۋ رەسۋرستارىن ۇنەمدى پايدالانۋ تۋرالى حالىققا تۇسىنىكتى تىلدە جانە اسەرلى ماعىنادا دايىندالعان جارنامالىق ماقالالار مەن بەينەكليپتەردى ۇدايى وقىرماندار مەن كورەرمەندەردىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرۋ.

اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا اتقارىلۋى قاجەت شارالار:

1. سۋارمالى جەرلەردەگى ەگىس القابىنا ەگىلەتىن داقىلدار قۇرىلىمىن قايتا قاراۋ. كۇرىش، ماقتا سەكىلدى سۋدى كوپ تالاپ ەتەتىن داقىلدار ەگىلەتىن القاپتى مەيلىنشە ازايتىپ، باسقا داقىلدارمەن اۋىستىرۋ.

2. سۋ رەسۋرستارىن پايدالاناتىن شارۋاشىلىقتارعا، شارۋا قوجالىقتارىنا سۋدى ليميتپەن ءبولۋدى قاتاڭ تارتىپكە كوشىرۋ.

3. اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىن سۋعارۋدىڭ شەت ەلدەردە ءوز تيىمدىلىگىن كورسەتكەن سۋدى ۇنەمدەپ پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تەحنولوگيالاردى، ءبىرىنشى كەزەكتە يزرايل مەملەكەتىندە قولدانىلاتىن، تامشىلاپ سۋعارۋ ادىستەرىن بارىنشا، كەڭ كولەمدە ەنگىزۋ.

4. رەسپۋبليكا كولەمىندە سۋارمالى جەرلەرگە ينۆەنتاريزاتسيا جۇرگىزۋ. ينۆەنتاريزاتسيا ناتيجەسىنە بايلانىستى سۋارمالى جەرلەر ماسسيۆتەرى مەن سول جەرلەردەگى ينجەنەرلىك، گيدروتەحنيكالىق نىسانداردى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ، قايتا قۇرۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداپ، وعان بيۋدجەتتەن جەتكىلىكتى قاراجات ءبولۋ. جوباسىز سالىنعان سۋارمالى جەرلەرگە سۋ رەسۋرستارىن بەرۋدى توقتاتۋ.

قالالار مەن ەلدى مەكەندەر تاراپىنان قولدانىلۋى ءتيىس شارالار:

1. قالالار مەن ەلدى مەكەندەردى سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن ماگيسترالدى جانە قالا ارالىق سۋ جۇيەلەرى مەن ولاردىڭ قۇرامىنداعى ينجەنەرلىك نىساندارعا ينۆەنتاريزاتسيا جاساۋ، ولاردىڭ تەحنيكالىق جاعدايىن انىقتاۋ جانە اتالعان نىسانداردى جاڭالاۋ نەمەسە اعىمدىق جانە كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ باعدارلامالارىن جاساۋ.

2. ينۆەنتاريزاتسيا بارىسىندا قالاارالىق سۋ تاراتۋ قۇبىرلارىندا بۇرىن پايدالانىلىپ، كەيىن قولدانىستان شىعارىلعان جۇيەلەردى (بروسوۆىە) انىقتاپ، ولاردى جۇمىس ىستەپ تۇرعان سۋ تاراتۋ جۇيەسىنەن اعىتىپ، دەمونتاج جاساۋ.

3. ينۆەنتاريزاتسيانىڭ ناتيجەسىندە قالاارالىق سۋ بەرۋ مەن تاراتۋدىڭ، كارىز جۇيەلەرىنىڭ كومپيۋتەرلىك كارتاسىن جاساۋ جانە اقپاراتتىق مالىمەتتەر بازاسىن جيناقتاۋ.

4. قالالارداعى سۋ پايدالاناتىن تۇتىنۋشىلاردىڭ تولىقتاي سۋدى ەسەپكە الۋ اسپاپتارىمەن قامتاماسىز ەتىلۋىن قاتاڭ قاداعالاۋ.

5. قالالار مەن ەلدى مەكەندەردە سۋ تاراتۋ جۇيەلەرىندەگى سۋ ىسىرابىن كەزەڭ-كەزەڭ بويىنشا قىسقارتۋ ماسەلەسى بويىنشا ارنايى باعدارلاما قابىلداپ، ونىڭ ورىندالۋىن قاتاڭ تۇردە باقىلاۋ. قالالارداعى سۋ بەرۋ مەن تاراتۋ ماسەلەسىمەن اينالىساتىن مەكەمەلەردىڭ (گورۆودوكانال) باسشىلارىنىڭ ءوز مىندەتتەرىن اتقارۋ دەڭگەيىن باعالاۋدىڭ ەڭ باستى كريتەريلەرىنىڭ ءبىرى سۋ ىسىرابىنىڭ كولەمىن قىسقارتۋ بولۋى ءتيىس.

سۋ تەگىن، بىراق سۋدىڭ دا سۇراۋى بار دەگەن حالقىمىزدىڭ قاناتتى ءسوزى بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تالابى بولۋ ءتيىس. وسىنى ۇمىتپايىق اعايىن.

بايقوڭىروۆ سامەت ىقىلاسۇلى،

زەينەتكەر، اقتاۋ قالاسى

Abai.kz