حان كەنە ءشايىت بولعاننان كەيىن قازاق بالاسى قالىڭ جاساق بولۋدان قالدى. بايتاق دالانى قۋسىرعان رەسەي بيلىگىنە قارسى شىققان، ءار جەردە ءبىر تۇتانعان وتتى وشاقتار بولماسا، جالپى جۇرتتىڭ ات قۇلاعىندا ويناعانىمەن، اتتى اسكەر بولۋعا دا، قارۋ ۇستاۋعا دا قۇقى جوق بولاتىن. قاپتاعان قاراشەكپەندى قازاقتى قۇنارلى جەرىنەن قۋىپ قانا قويماي، قاقىسىن دا الىپ قويدى. مۇنداي كەرى كەتكەن زاماندا بۇراتاناعا اينالعان ۇلتتىڭ قورعاۋشىسى دا، قولداۋشىسى دا – وقىعاندار ەدى. ءاليحان بوكەيحان باستاعان قازاق وقىعاندارى ءتۇرلى امال-شارعىلارمەن قازاقتىڭ قاقىسىن الىپ بەرۋگە امال قىلدى. سونىڭ ءبىرى – قازاقتى اسكەر قاتارىنا الدىرۋ بولاتىن. سلاۆيان جۇرتتارىمەن، كازاكتارمەن قاتار اتتى اسكەر ساپىنا الىنار بولسا، قازاق قازىنا مەنشىگىنە اينالعان ءوز جەرىنە دەگەن قۇقىنا يە بولا ما دەگەن ءۇمىت بار ەدى… مەملەكەتتىك دۋما مىنبەرىندە قويىلسا دا ماسەلەنىڭ ءمانىن يمپەريانىڭ ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپسىزدىگى تۇرعىسىنان ساراپتاعان پاتشا شەنەۋنىكتەرى شەشىمدەرىن شىعارىپ قويعان ەدى: «بولمايدى!» حالىقتىڭ قورعانى بولۋعا جاندارىن سالعان ءاليحان بوكەيحان باستاعان تەگەۋرىندى ساياسي كۇش قالىپتاسقاندا تاريح داۋىلى مۇلدە باسقا جاقتان سوقتى. اقپان توڭكەرىسىنەن سوڭ رەسەيدىڭ بولاشاعىن ءتۇرلى كوزقاراستا كورە باستاعاندار اراسىندا بىتىسپەس كۇرەس باستالدى.

 

…اۋمالى-توكپەلى دۇنيەدە قازاققا ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىر بولىپ دۇنيەگە كەلگەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءبىر تىرەگى اسكەر كۇشى بولاتىن. «وتانسىز جۇرت وتاندى بولعان» ء(ا.ەرمەكوۆ) ءىى جالپىقازاق قۇرىلتايى 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسانى ارالىعىندا ورىنبوردا ءوتتى. جيىنعا جارتى ايدان استام ۋاقىت قالعاندا «قازاق» گازەتى ارقىلى بار اتىراپتاعى يگى جاقسىلارعا شاقىرۋ ايتىلدى. جەدەلحات تۇرىندە بەرىلگەن ۇندەۋدە رەسەيدەگى ساياسي تۇراقسىزدىق جاعدايىندا قازاقتىڭ ەلدىگى مەن جەرىن قورعاۋ ءۇشىن «قازاق ميليتسيا­سىن قۇرۋ» جانە تاعى باسقا وزەكتى ماسەلەلەر قارالاتىنى ايتىلدى. ۇندەۋدە «ەگەر ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورعاي الماساق، بۇلىنشىلىك زورايىپ، قيىنشىلىققا اينالعاندا قازاق حالقى قۇربان بولادى» دەپ جازىلدى. قارۋسىز قازاقتىڭ قوساق اراسىندا كەتەتىنى انىق بولاتىن. وسى جيىندا الاش اۆتونومياسى جانە الاشوردا ۇلت كەڭەسى قۇرىلدى. رەسەيدەگى ساياسي احۋالداردى ەسكەرگەن زيالىلار اۆتونوميانى جاريالاۋدى ءبىر ايعا كەشەۋىلدەتە تۇرۋدى ۇيعارادى. مۇنىڭ ءمانى تۇركىستان گۋبەرنيالارىنداعى قازاقتاردىڭ قوسىلۋىن كۇتۋ ءارى الاشوردانىڭ ۇلت كەڭەسىن ۇكىمەت رەتىندە رەسەيدىڭ جالپى قۇرىلتايىندا رەسمي تۇردە تانىتۋ بولاتىن. بۇل ارالىقتا «قازاق» گازەتىنىڭ باس جاريالانىمدارىنا اينالعان «ساياسي حال»، «دەماگوگيا» ماقالالارىمەن ءاليحان باستاعان ۇلت كوسەمدەرى ەلدەگى سوتسياليس­تەر اراسىندا باسىمدىققا يە بولعان بولشەۆيكتىك انارحيانى ءجىتى ساراپتاپ وتىرعان. اسىرەسە، سوعىستان قارۋمەن قايتقان ورىس مۇجىقتارىنىڭ كوپتىگى مەن ولاردىڭ تاسىرلىعىنان قازاققا بەيقام قالۋعا بولمايتىنىن اشىپ ايتتى. بۇل – الاشتىڭ اسكەرىن دايارلاي بەرۋگە بىرنەشە قادامدار جاساتتى. ورىنبورداعى يۋنكەر شكولىمەن كەلىسىمگە كەلىستى. «قازاقتا» جاريالانعان «وفيتسەرلەر دايارلاۋ» اتتى ماقالادا (1918, №259) اتالعان مەكتەپتىڭ اتتى كازاكتارعا قوياتىن تالابى قازاق بالالارىنان الىنىپ تاستالعانى، تەك ساۋاتتى، ورىس تىلىنە جەتىك بولسا بولعانى دەپ ۇيعارىلىپ، وقۋعا ءبىرىنشى كەزەكتە 24 بالا الىنىپ، 1 اقپاندا ساباق باستالاتىندىعى جازىلدى. دەگەنمەن، ورىس ەليتاسىمەن قاتار الاش زيالىلارى ۇلكەن ءۇمىت ەتكەن پەتەربورداعى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايدى لەنين باستاعان بولشەۆيكتەر كۇشپەن تاراتىپ جىبەردى. 1918 جىلدىڭ 5 قاڭتارىنا بەلگىلەنگەن جيىنعا 500-دەن اسا دەپۋتات جيىلعان بولاتىن. «نيكولاي تۇسكەننەن بەرى جۇرتتىڭ سۇيەنگەن، تايانعانى قۇدايدان سوڭعى – قۇرىلتاي ەدى. قۇرىلتاي باسىنا بۇتىن كوتەرىپ، بولشەۆيك سارىدى» دەدى كۇيىنگەن الەكەڭ. ء(ا.بوكەيحانوۆ. شىعارمالار. الماتى، 1994). اۆتونوميا جاريا­لانباي قالدى.

 

18 قاڭتاردا ورىنبوردى بولشەۆيكتەر باسىپ الدى. ۋفا وتريادىن باسقارعان ءا.جانگەلدين جانىنا قوسشىلىققا م.تۇنعانشيندى الىپ ورىنبوردا بولشەۆيكتەردىڭ بيلىگىن ورناتۋعا كىرىستى. الاش زيا­لىلارى 1918 جىلعا تامان سەمەي قالاسىنا ويىستى. ءىى جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنىڭ قاۋلىسىمەن سەمەي الاشتىڭ ۋاقىتشا تۇراتىن ورنى بولىپ بەلگىلەنگەن. س.سەيفۋللين «تار جول، تايعاق كەشۋىندە» الاشوردا باستىقتارىنىڭ وسى كەزدە اقمولا ۋەزىن باسىپ، سەمەيگە وتكەنىن جازادى. ءاليحان كۇنى بۇرىن تاپ باسىپ ايتقانداي، بولشەۆيكتەر ورىنبوردى توناپ، بەيباستاق ارەكەتتەرگە باردى. ال سەمەيدەگى جايدى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «الاش قالاسىندا قازاق باسشىلارى جينالىپ، الاشورداسىن كوتەرىپ، قىزمەتكە كىرىسە باستادى. الاشوردانىڭ قازىرگى ماقساتى – قازاقتى جۇرت قىلىپ، اۆتونوميا الۋ. وسى جولدا الاشوردا ميليتسياسىن جاساپ، قازىناسىن تولىقتىرۋعا كىرىسىپ جاتىر» («اباي»، 1918, 19 ماۋ­سىم، №6) دەپ ءبىلدىردى. جازعا سالىم سامارادا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى (كومۋچ) قۇرىلدى. الاشتانۋشى كەڭەس نۇرپەيىسوۆ ەڭبەگىندە جازىلعانداي، 1918 جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىندە ۋفادا اشىلعان رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلتايى الاش اۆتونومياسىن ۇلتتىق رەسپۋبليكا رەتىندە تانىدى. بۇل – كوپتەن كۇتكەن ءسات بولاتىن. جيىننان ءاليحان بوكەيحان ءسۇيىنشى سۇراپ جەدەلحات جولدادى: «قۇرىلتاي ۋاكىلدىگىنىڭ كوميتەتى الاشتى اۆتونوميالى جۇرت دەپ تانىدى. بار كۇشتى ۇلت اسكەرىن جاساۋعا سالىڭدار. الاش – روسسياداعى وداقتاس مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان تىرەۋدىڭ ءبىر ۇشى – الاش اسكەرى. الاش پولكىنە نە كەرەگىن تاۋىپ بەرىپ، تاراتپاڭدار. كەرەك نارسەنى، قانشاما بولسىن، قارىزدانۋعا قورعانباڭدار. جەتىك، بىلىكتى قارۋ السىن. الاش وتريادىنىڭ ورال، تورعاي بولىمدەرىندە اسكەر جاساۋ جۇمىسى جالعاسسىن. ورالدا قازاق وفيتسەرلەرىن شىعارماڭىز. الاشوردا باستىعى بوكەيحانوۆ» («اباي»، 1918, 25 قىركۇيەك، №10). بۇعان دەيىن دە اسكەر قۇرۋ جۇ­مىستارى قال-قادەرىنشە تىڭ­عى­لىقتى اتقارىلىپ جاتتى. سە­مەيدەگى الاش اسكەرىن جاساقتاۋ 1918 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باس­تالدى. ويتكەنى، الاشوردانىڭ ورتالىق كوميتەتى سەمەي قالا­سىنىڭ زارەچنايا سلوبودكا اتتى بولىگىنە وسى ۋاقىتتا ورنالاسىپ جاتقان-دى. سەمەي جۇرتشىلىعى اراسىندا الاش اتاۋىمەن بەلگىلى بولا باستاعان قالانىڭ ماڭىنداعى قىردا ءى الاش اتتى اسكەر پولكى جاساقتالىپ، جاتتىعا باستادى. الاش جاساعىنىڭ العاشقى قۇ­را­مىنا سەمەيدەگى سەميناريا ستۋدەنتتەرى مەن ءتۇرلى ورىندار­دا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جاستار (م.اۋەزوۆ، ج.ايماۋىتوۆ سىندى) ءوز ەرىكتەرىمەن ەندى. بۇل جو­نىندە «قازاق» گازەتىندە (№262, 30 ماۋسىم، 1918) جاريالانعان ج.جانىبەكوۆتىڭ «الاش قۇربان­دا­رى» ماقالاسىندا ءبىراز جايتقا كوز جەتكىزە الامىز. ياعني مىر­جا­قىپ ايگىلى «تۇڭعىش قۇربان» ولەڭىن ارناعان جاس شاكىرت قازى نۇرمۇحامەدۇلى قارۋسىز اسكەر ويىنىندا قاپىدا قازا تابادى جانە قىتاي شەكاراسىندا، نەمىس شەبىندە بولىپ، سوعىس ونەرىن جەتىك مەڭگەرگەن، بولشەۆيك لاڭى شىققاندا الاش وفيتسەرلەرىنىڭ قاتارىنان تابىلعان شتابس-كاپيتان نۇعمان ءساربوپۇلىن كاشپيرينسكي وتريادىنىڭ بولشەۆيكتەرگە بولىسقان اسكەرى الداپ قولعا ءتۇسىرىپ، ايۋاندىقپەن ءولتىرىپ كەتەدى. ماقالادا جازىلعانداي، بولشەۆيكتەردىڭ الاش اسكەرىنە العاشقى وق اتۋى 1918 جىلى 6 ناۋرىزدا ورىن الدى. سەمەيدەگى اتتى اسكەردىڭ جاتتىعۋ جۇمىستارى وزگە ساياسي-اسكەري كۇشتەرگە الاشتىڭ كاسىبي اسكەرىنىڭ قۇرىلعانىن كورسەتتى. الاشتىڭ العاشقى جاساقتارى قاتارىندا قاڭتار-اقپان ايلارىندا ۆەرنىيدا ۇلتتىق قارۋلى كۇش قۇرىلدى («قازاقستان تاريحى»، 4-توم، «اتامۇرا»، 2010). كوپ كەشىكپەي ناۋرىز تۋعاندا جەتىسۋدا كەڭەس وكىمەتى ورناعاندىقتان بۇل ءبولىم قارۋسىزداندىرىلىپ، تاراتىلدى. رەسەي قۇرىلتايىندا قول جەتكىزگەن وداقتاستىق كەلىسىمدەر ناتيجەسىندە، الاشوردانىڭ تورعاي بولىمشەسىنە 1918 جىلى قىركۇيەكتە 300 بەردەنكە، 20 مىڭ پاترون جانە كوپ مولشەردە كيىم-كەشەك ءبولىندى. قوستاناي مەن ىرعىز ۋەزدەرىندە ەكى اتتى پولك قۇرۋعا اتامان دۋتوۆ كومەك قولىن سوزدى. قوستاناي بولىمشەسىنە بەيىمبەت مايلين سياقتى كوپتەگەن وقىعان جاستار ءوز ەركىمەن كىرگەن بولاتىن. ب.ءمايليننىڭ «ەلىمە» دەگەن «سارىارقادا» باسىلعان ولەڭى وسى ساتتە تۋعان ەدى. الايدا، ولار قارۋلانىپ ۇلگەرمەگەندىكتەن قىزىلدارعا قارسى ۇرىستارعا كەڭىنەن قاتىسا المادى.

 

1918 جىلدىڭ مامىر ايىندا سەمەيدەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ اتىنان ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلى، ر.مارسەكۇلى جانە س.امانجولوۆتار اقسۋات، باقتى ءوڭىرى ارقىلى شەكارا اسىپ، قىتايداعى شاۋەشەككە ساپارلادى. مۇنىڭ ءبىر قىرى شەتتەگى قازاقتاردى الاش تۋىنىڭ استىنا بىرىكتىرۋ بولسا، ەكىنشىدەن، شاۋەشەكتەگى رەسەي كونسۋلدىعى ارقىلى بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەس جۇرگىزۋگە قىتاي وكىمەتىنەن قارۋ-جاراق الۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزۋگە بارعان بولۋى مۇمكىن. ش.امانجولوۆا مەن م.ابدەشوۆتىڭ جازۋىنشا، سادىق امانجولوۆ جەتىسۋ جەرى مەن شاۋەشەك قالاسىندا الاشوردا جاساقتارىن قۇرۋعا باسشىلىق جاساعان («جەتىسۋ» ەنتسيكلوپەدياسى، «ارىس»، 2004, الماتى). س.امانجولوۆ قىزىل اسكەرلەرمەن بولعان شايقاستاردىڭ بىرىندە اۋىر جارالانادى.

 

كۇنباتىس الاشتىڭ دا اسكەرى ءھام ونىڭ پراپورششيكتەرىن دايار­لايتىن شكولى بولعانىن س.سەي­­­فۋللين 1923 جىلعى ءىسساپارى بارىسىنداعى «جىمپيتى ۋەزى – الاشوردا ويناعى» اتتى ماقا­­­­­لاسىندا ءاجۋالاپ جازعان ەدى. الاشتىڭ باتىس بولىمشەسىنىڭ باسشىلارى جانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر قۇرىلتاي جينالىسى كوميتەتى ارقىلى 600 ۆينتوۆكا مەن پۋلەمەت الدى جانە 2000 ادامنان تۇراتىن قازاق اسكەرىن جەدەل ۇيىمداستىرۋعا ۋادە ەتتى. ورال وڭىرىندەگى الاش اسكەرىنىڭ ءىس-قيمىلىن جازىپ قالدىرعان ا.يپماعامبەتوۆتىڭ ەستەلىگىنە سۇيەنسەك، اسكەري ۇكىمەتپەن وداقتاسقاننان سوڭ ولار دالادا بولشەۆيزم تامىرىن جويۋدى قولعا الدى. 1918 جىلدىڭ جازىندا جازالاۋشى جاساقتار قۇرىپ، اسكەري-دالالىق سوتتار ۇيىمداستىرادى. ماسەلەن، وسىنداي سوتتىڭ ۇكىمىمەن ورال وبلىسىنان 30 قازاق بولشەۆيكتى اتۋ جازاسىنا كەسكەن. تاعى دا ءتۇرلى جازالار قولدانعان. كۇنباتىس الاشوردانىڭ اسكەري-دالالىق سوتىنىڭ توراعاسى ە.كوپجاساروۆ بولعانى ايتىلادى. وسى اسكەردىڭ تۋى اقمەشىتتە وتكەن سوۆەتتىڭ 5-سەزىندە ساحناعا ىلىنگەن ەكەن. الاش ازاماتتارىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە ىشكى ساياسي قارسىلىعى كورىنىس بەرگەن بۇل ۋاقيعانى سابەڭ «الاش تۋىنىڭ جىرتىلۋى» دەگەن تاقىرىپپەن ءوزىنىڭ مەمۋارىنا ارقاۋ ەتتى. «ءلا ءيلاھا يللا-اللا، ءمۇحامادۇن ءراسۋل اللا»، «الاشتىڭ ويىلداعى اتتى پولكى»، «جاساسىن الاش اۆتونومياسى!» دەگەن جازۋلار كەستەلەنگەن، شۇعادان تىگىلگەن جاسىل تۋدى ساحنادان جۇلىپ الىپ، اياعىنىڭ استىنا باسىپ دال-دۇل جىرتقان بولشەۆيك ۋگار (مۇقاتاي) جانىبەكوۆتىڭ كوپ ۇزاماي قايتىس بولۋى دا جۇمباق دۇنيە. كىم بىلەدى، مۇمكىن جىرتىلعان بايراقتىڭ كيەسى شىعار؟!.

1916 جىلعى دۇربەلەڭنەن كەيىن قازاق حالقى «سولدات» دەگەن سوزدەن ۇركىپ قالعان ەدى. زيالىلاردىڭ «الاش اسكەرى» اتاۋىن «ميليتسيا» سوزىمەن الماستىرىپ قولدانۋى وسى سەبەپتەن بولۋى مۇمكىن. ءداۋىردىڭ كوڭىل-كۇيىن كورسەتەتىن سابەڭنىڭ مەمۋارىندا الاش ميليتسياسىنا ادام جيناۋ ءىسى جازىلادى. اققۋساق بولىسى، ميلليونەر ءالتيدىڭ سادۋاقاسى اۋىلىندا 1918 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىندا وتكەن جيىندا قۇرامى جۇزدەي بولاتىن الاش ازاماتتارىنىڭ قانداي ۇلكەن، بيىك قۇرمەتكە يە بولعاندىعى، وقىعان ازاماتتارعا دەگەن ءتورت تاراپتان كەلگەن ەلدىڭ ىقىلاسى بولسا-داعى الدەنەشە كۇن كەڭەستىڭ جەمە-جەمىندە اسكەرگە جىگىت بەرگىسى كەلمەگەن جۇرتتىڭ رايى تانىلادى. الاش كوسەمى ءا.بوكەيحان اسكەر تاراپىندا ناقتى قادامدار جاساپ، ىسكە كىرىستى. سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ توراعاسى ا.قوزىباعاروۆقا جىبەرگەن قاتىناس قۇجاتىندا الاش ميليتسياسىنا ۋەزدىڭ ءار بولىسىنان 30 ادامدى الۋ، ولاردى سەمەيگە جەدەل جەتكىزۋ جونىندە تاپسىرما جۇكتەيدى. الاشتانۋشى عالىم ە.سايلاۋبايدىڭ شقو مۇراعاتتارىنان العان دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، الاشوردا اسكەرى قۇرا­مىنا شاقىرىلۋعا ءتيىس 30 ادامدى كەيبىر بولىستار جىبەرمەگەن. الاشوردا اسكەرىن جاساقتاۋ وڭايعا سوققان جوق. «كوپ اۋىز بىرىكسە، ءبىر اۋىز جوق بولادى» دەگەندەي، وقىعانداردىڭ ءسوزى حالىققا بىردە جەتىپ، بىردە جەتپەي جاتتى.

 

1918 جىلى بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەس جۇرگىزىپ جاتقان رەسەيلىك ساياسي كۇشتەر بىرىگىپ، چەح-سلوۆاك اسكەرىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، ورال، ءسىبىر ولكەلەرىن، قازاقستاننىڭ باتىس، سولتۇستىك، شىعىس ايماقتارىن قىزىلداردان تازالاۋعا كىرىستى. الاشوردا اسكەرىن وداقتاس كورگەن ولار، ونىڭ نىعايۋىنا قول ۇشىن سوزا باستادى. 1918 جىلدىڭ 18 ماۋسىمىندا تال تۇستە الاشوردا باسشىلارى مەن اسكەري وتريادى الاش قالاسىنا كەلىپ كىردى. اسكەري جاساقتىڭ سانى 500 ادام جانە ولارمەن بىرگە ورىس وفيتسەر-ينسترۋكتورلارى بار بولاتىن. سەمەيدە شىعاتىن كادەتتىك «سۆوبودنايا رەچ» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، كەلەسى كۇنى كەشكى ساعات 6-دا نيكولسكي شىركەۋى ماڭىنداعى الاڭعا الاشوردا اسكەرى ساپقا تۇرعىزىلدى. ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ الاشوردامەن وداقتاستىعى نەگىزىندە اسكەرگە بولىسۋعا كەلگەن وفيتسەرلەرى تاراپىنان سالەمدەسۋ ءراسىمى وتكىزىلدى. بۇل كەزدەسۋگە ءا.بوكەيحاننىڭ كەلۋىنە وراي، ح.توقتامىشەۆتىڭ بۇيرىعىمەن اتتى اسكەر «اللا» دەپ ۇران سالادى. الاش اتتى اسكەرىنىڭ اق ءتۇستى جەلبىرەگەن تۋىندا «جاساسىن بۇكىلرەسەيلىك جانە سىبىرلىك قۇرىلتاي جينالىسى»، «جاساسىن وتاننىڭ ادال ۇلدارى» دەگەن جازۋ كەستەلەنگەن ەدى.

 

تاريحي دەرەكتەردە بۇل اسكەر كۇن ساناپ مولايا تۇسكەنى بايقالادى. الاشتانۋدىڭ نەگىزىن سالۋشى كەڭەس نۇرپەيىستىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنسەك، كاپيتان ح.توقتامىشەۆتىڭ ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ سوعىس ءمينيسترى اتىنا جازعان حاتىندا سەمەيدە قۇرامىندا 750 جاۋىنگەر مەن 38 وفيتسەر بار الاش پولكىنىڭ قۇرىلىپ، زايساندا قازاق ميليتسياسىنىڭ 200, پاۆلوداردا – 150, قارقارالىدا – 250, وسكەمەندە – 250 ادامنان تۇراتىن بولىمدەرى جاساقتالعانىن، بىراق، ولارعا قاجەتتى قارۋ-جاراق پەن كيىم-كەشەك جوق ەكەنىن، اقشا تاپشىلىعى دا ورىن الىپ وتىرعانىن حابارلايدى («الاش ءھام الاشوردا»، الماتى، 1995). حاميت – ومبىنىڭ قازاعى. كاپيتان شەنىن پاتشا زامانىندا العان ەكەن. ايەلى ورىس، ودان تۋعان ءبىر قىزى بولعان. الاش اسكەرىنىڭ كومانديرى بولعان ح.توقتامىشەۆ 1920 جىلى قىزىلدار قولىنان وققا ۇشتى. قىتاي اسپاق بولعان قۇرامىندا ورىس، قازاق، باشقۇرت، تاتار، جيىنتىعى 45 ادام، ىشىندە حاميت پەن ونىڭ وتباسى بار كەرۋەندى بولشەۆيكتەر اقسۋات اۋدانىنىڭ كىندىكتى ەلدى مەكەنىندە قولعا تۇسىرەدى. ءبارىن كوكپەكتىگە اكەلىپ قاماعان سوڭ پارتيزان شتابى سەمەيگە جەدەلحات جونەلتەدى. الايدا، وسىنشا ادامدى اۋقاتتاندىرۋ قيىنعا تۇسەدى. سونداي-اق، وقىس ارەكەت جاساي ما دەپ قاۋىپتەنگەن قىزىلدار كوكپەكتىدەن وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي ءۇش شاقىرىم جەردەگى «قارا كەزەڭگە» تۇتقىنداردى ايداپ اپارىپ، ور قازدىرادى. شۇڭقىر دايىن بولعاندا بارلىعىن ورعا تۇسىرەدى. ال حاميت پەن قاسىنداعى ورىس وفيتسەرىنىڭ ايەلدەرىن اياپ، ازاتتىق بەرەدى. كۇيەۋلەرىمەن قۇشاعىن جازباي تۇرىپ العان ساتتە ۇكىم وقىلىپ جاتقان ەدى. سولداتتار دا مىلتىق تۇمسىعىن كەزەپ، شارتپالارىن قايىرادى. وسى ساتتە ءحاميتتىڭ ايەلى قىزىمەن بىرگە ور جيەگىنە قارعىپ شىققان بولاتىن. ۇكىم ورىندالدى. ەرتەڭىندە كەلىپ جەتكەن تەلەگراممادا «بارلىعىن سەمەيگە جونەلتۋ كەرەك» دەپ جازىلىپتى… ءبىز بۇل دەرەكتى ايتىسكەر، زەرتتەۋشى قاليحان التىنباەۆتىڭ «قالباتاۋ» (الماتى، «مەرەي»، 1997) كىتابىنان الدىق.

 

الاش اسكەرى مەن ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى ارمياسىنىڭ قارىم-قاتىناسى ءا.بوكەيحان، ءا.ەرمەكوۆ، ح.توقتامىشەۆ جانە ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى مۇشەلەرىنىڭ 1918 جىلى شىلدە-تامىز ايلارىنداعى ەكىجاقتى كەزدەسۋىنەن سوڭ جولعا قويىلدى. تاريحشىلار الاشتىڭ اتتى اسكەرىن ءسىبىر ارمياسىنىڭ ءبىر ءبولىمى رەتىندە قاراستىرادى. ەكى جاقتىڭ دا ءوز ۇپايىن تۇگەندەتكەن بۇل وداقتاستىقتىڭ ۋاقىتى كەلتە بولعانىمەن، تاراپتار بىرقاتار شايقاستاردا ءبىر-ءبىرىنىڭ باعاسىن دا، كەمشىلىگىن دە تانىپ-ءبىلدى.

 

الاش پولكىنىڭ تارباعاتايداعى ءىس-قيمىلى تۋراسىندا ءۇرجار اۋدانىنىڭ كوكتەرەك اۋىلىنىڭ تاريح مۇعالىمى رامازان ءنۇسىپوۆ («اباي»، 2010, ءساۋىر) ەل اراسىنداعى ەستەلىك اڭگىمەلەردى جيناپتى. مۇعالىمنىڭ جازۋىنشا، الاش ساربازدارى اتتىڭ تۇسىنە قاراي ساپقا تۇرادى ەكەن. ولاردىڭ اتپەن سۇيرەيتىن ءۇش دوڭعالاقتى 14 زەڭبىرەگى بولعان. كوشپەلى اسحانانى دا اتپەن تارتىپ جۇرگەن. اندرەەۆكا تۇبىندەگى شايقاستا الاش پولكى قاتتى شىعىنعا ۇشىراعاندا اننەنكوۆتىڭ تىڭ اسكەرى جەتىپ، شابۋىلداعى قىزىلداردى قىرىپ وتەدى. بولشەۆيكتەرگە جەرگىلىكتى مۇجىقتار بولىسقان ەكەن. ساربازدار الاش گيمنىن شىرقاعاندا ءاليحان مەن اننەنكوۆتىڭ ەسىمىن دە انگە قاتار قوسقان كورىنەدى:

اننەنكوۆ – اتامان،

قولداي گور جاساعان.

الاشپىز جاۋىنگەر،

قورىقپايمىز جاۋىڭنان، – دەپ كەلسە، ءارى قاراي:

ءبىز قالي ارىستان،

دولدانسا قويمايتىن.

العا ۇمتىل، ەر الاش،

ەلىڭ بار قورعايتىن!

ءاليحان، ءاليحان -

الاشتىڭ سەركەسى

ەل قامىن ويلايتىن!، – دەلىنەدى.

1919 جىلى كەسكىلەسكەن ۇرىستان سوڭ چەركاسسكىنى قىزىلداردان العان اننەنكوۆ وسى جەڭىستىڭ قۇرمەتىنە ساربازدار اراسىندا پالۋاندار كۇرەسىن وتكىزدى. سوندا بۇكىل بالۋاندى جىققان اياگوزدىڭ جىگىتىنە «سەندە توعىز اتتىڭ كۇشى بار ەكەن. مۇندا ءبىر وققا ۇشىپ كەتەسىڭ» دەپ قازاقى كيىمىن كيىندىرىپ ۇيىنە قايتارىپ جىبەرەدى. اننەنكوۆتىڭ الاش اسكەرىمەن بىرگە جۇرگىزگەن سوعىس قيمىلدارىن «سارىارقا» گازەتى جازىپ وتىردى. الاش گازەتتەرى اتامانداردىڭ قازاق اۋىلدارىنا جاساعان زورلىعىن دا بۇكپەگەن. قازاققا ءزابىرى وتكەن جەتىسۋ كازاكتارىنىڭ اتامانى افونوۆ بولاتىن. ول «اۆتونوميا الماققا جارماسادى» دەپ الاش قايراتكەرلەرىن جەك كورەتىنىن جاسىرمادى.

 

الاشتىڭ العاشقى اسكەرى التاي گۋبەرنياسىندا رۋبتسوۆسك مايدانىندا بولشەۆيكتەردى قۋدالاۋعا قاتىسادى. ولاردىڭ قاتارىندا الاشتىڭ ەرىكتى اق گۆاردياشىل اتتى اسكەر پولكىنىڭ باس قولباسشىسىنىڭ كومەكشىسى ءارى ۇيىمداستىرۋشىسى قىزمەتىن اتقارعان حالەل عابباسوۆ تا بار ەدى. وعان پولكوۆنيك قاراەۆپەن قاتار العىس بەرىلدى. الاش اسكەرى ورىس وفيتسەرلەرىنىڭ باسقارۋىمەن اندرەەۆكا، ءۇرجار، نوۆو-پوكروۆكا، لەپسى، سارقان جانە پوكوتيلوۆكا سىندى جەرلەردە قىزىلدارمەن قىزۋ شايقاستى. ساربازداردىڭ شايقاستاعى ەرلىكتەرى تۋرالى «سارىارقا» گازەتىندە «قازاق قالاي سوعىسادى؟» دەگەن ماقالا جارىق كوردى. وندا جەكەلەگەن جاۋىنگەرلەردىڭ اسكەري تاپسىرمانى مۇلتىكسىز ورىنداعانى، ەرلىككە، تاپقىرلىققا تولى بولمىستارى باياندالادى.

 

وسى القاپتا جۇرگەن ۇرىستاردا قاسىنداعى ءبىر توپ سەرىگىمەن كوكتۇما-باقتى شەكارا قاقپاسىنا الاشوردانىڭ كورنەكتى قايراتكەرى وتىنشى ءالجانوۆ تىكە تارتادى. جولدا تۇتقىنداعى شاكارىم قۇدايبەردىۇلىن بوساتىپ الادى. الايدا، قىزىلدارمەن كەزدەسىپ قالعان ول ءۇرجاردىڭ جانىنداعى ناۋالى اۋىلىندا ايانباي سوعىسىپ، سەرىكتەرى تۇگەل وققا ۇشقان سوڭ جەڭىل قول پۋلەمەتپەن اعاش ديىرمەنگە بەكىنەدى. جارالى شاكارىمدى قۇتقارىپ جىبەرەدى. جاقىن كەلگەن قىزىلداردى جۋساتا بەرگەن سوڭ، پارتيزاندار ديىرمەندى ورتەپ جىبەرگەن. وتىنشى وسىنداي جاعدايدا قازا بولادى.

وسى تۇستا الاش اسكەرىنىڭ دارىگەرلەرى جايلى ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتا كەتۋ ءجون سياقتى. قازاقستاننىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا ەسىمى التىن ارىپتەرمەن جازىلۋى ءتيىس ۇلتىمىزدىڭ العاشقى دارىگەرلەرىنىڭ ءبىرى – اسىلبەك سەيىتوۆ. 1916 جىلى توم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن تامامداعان اسىلبەك الاش وردانىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولدى. 1917-1918 جىلدارى م.دۋلاتۇلى قۇرعان اتتى اسكەر قۇرامىندا دارىگەر بولىپ قىزمەت اتقارعان. ياعني، سوعىس قيمىلدارىندا جارالانعان قازاق بالاسىن ءولىم اۋزىنان اراشالاۋعا، اسكەر ىشىندە، ەل اراسىندا وبا، سۇزەك، شەشەك سياقتى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋعا سەبىن تيگىزىپ، دارىگەرلىك كومەك بەرگەن. حالىقتىڭ ساۋلىعى جولىندا ءباسپاسوز بەتتەرىندە اعارتۋشىلىق جۇمىستار جۇرگىزگەن.

الاشوردالىق دارىگەرلەر قاتارىندا تاعى ءبىر عاجاپ جان ابۋباكىر الدياروۆ بولدى. ول 1904 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن كۇمىس مەدالمەن بىتىرگەن بىلىكتى دارىگەر. 1916 جىلى ءا.بوكەيحان پەتەربورعا بارىپ، پاتشا وكىمەتىنىڭ رۇقساتىمەن «زەمسكى وداعى» ۇيىمى ارقىلى مايدان قارا جۇمىسىنداعى قازاق جىگىتتەرىنە قامقورلىق ءبولىمىن اشتىرعاندا، وسى ۇيىمعا قاتىسۋعا م.دۋلاتۇلى مەن ءا.الدياروۆتى شاقىرادى. بۇل جونىندە «قازاق» گازەتىنە ن.قايمەكۇلى: «دوكتور ابۋباكىر الدياروۆ جاقسى قاراپ، كوپ پايداسى ءتيىپ تۇر، ەرىنبەي ەتكەن قىزمەتى ءۇشىن ءتاڭىر جارىلقاسىن ايتامىز» دەپ جازدى.

 

سونداي-اق، 1900 جىلى ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، «ۋەزدنىي لەكار» اتانعان داۋلەتشاح كۇسەپعاليەۆ ەمحاناسىنا تۇسكەن قىزىلدار مەن اقتاردىڭ جارالى جاۋىنگەرلەرىنىڭ جانىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اۋرۋحانا شاتىرىنىڭ ۇستىنە وبا اۋرۋىنىڭ بەلگىسى رەتىندە قارا جالاۋ ءىلىپ قويادى. مۇنى كورگەن اسكەرلەردىڭ زارەسى ۇشىپ، الىستان قاشادى ەكەن. ح.دوسمۇحامەدوۆ، ي.قاشقىنباەۆ، م.سەيىتوۆ سياقتى جوعارى ءبىلىمدى دارىگەرلەر الاشوردا اسكەرىنىڭ قۇرىلىمىندا اسكەري گوسپيتالدىڭ ءرولىن اتقاردى.

 

عاسىر جاساپ، عاقىليالى عۇمىر سۇرگەن (1915-2013) گۇلنار مىرجاقىپقىزى «الاشتىڭ سونبەس جۇلدىزدارى» اتتى كىتابىندا («مەكتەپ»، الماتى، 2010 جىل) 1918 جىلدىڭ كۇزىندەگى وقيعالاردى كوزىمەن كورگەن تۋىسى بايەكە جۇماباەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا حاتقا تۇسىرگەن. ەستەلىكتە الاشتىڭ تورعايداعى اتتى اسكەرىن مىرجاقىپ جاساقتاعانىن، اسكەر قاتارىنا اقتوبە، ىرعىز، شالقار، ورال، قوستاناي، تورعايدان كەلگەن جىگىتتەر الىنعانىن، اتتى اسكەردى توپقا ءبولىپ، ۇيلەرگە ءبولىپ ورنالاستىرۋ جاقاڭنىڭ اعايىنى اسقاردىڭ موينىنا جۇكتەلسە، تاماقتاندىرۋ مەن كۇتۋ جاعىنا تۇسكەن ۇيلەردىڭ يەلەرى جاۋاپتى بولىپ، مەنشىكتى اتتارىن جاۋىنگەرلەردىڭ وزدەرى باپتاعاندىعى كورىنەدى. مىرجاقىپتىڭ قولباسشىلىق سيپاتى دا ايرىقشا كورىنگەن: «جاقاڭ دامىل تاپپاي جۇمىس ىستەيتىن. اسكەرلەرىنە سوعىسقاندا قارۋ-جاراقتى قالاي قولدانۋدى، اتىس-شابىستى قالاي جۇرگىزۋدى، باسقا دا ءادىس-تاسىلدەردى ۇيرەتىپ وقىتاتىن. قولباسشى ءرولىن مىرجاقىپتىڭ ءوزى اتقاردى. اعامىزدىڭ كەلبەتى، كيگەن كيىمدەرى، ۇستىندەگى ۇزىن سۇرعىلت شينەلىن ايقاستىرعان بىلعارى تارتپالار، اياعىنداعى قيسىق تاباندى ەتىگى ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا. كۇندە كورەتىنىمىز – جاقاڭنىڭ اسكەرلەرىن ساپقا تۇرعىزىپ، اۋىلدان الىسىراق جەرگە اپارىپ جاتتىعۋ جۇرگىزەتىنى. جىگىتتەر اۋىلعا قايتاردا ءبارى قوسىلىپ «الاش مارشىن» شىرقايتىن». «الاش ءانۇرانىنىڭ» مىرجاقىپ پەن جۇسىپبەك جازعان ەكى ءتۇرلى نۇسقاسىن دا گۇلنار اپانىڭ «شىندىق شىراعى» («مەكتەپ»، الماتى، 2012) ەڭبەگىندە عابباس نۇرىموۆ باستاعان جاساق شىرقاپ ايتىپ بارا جاتتى دەيتىن تۇستارى بار. مىرجاقىپتىڭ جارى عاينيجامالدىڭ ايتۋىنشا، «عابباس نۇرىموۆ ءساندى كيىنەتىن، دومبىرا مەن ءماندوليندى قۇيقىلجىتا تارتىپ، ءان سالاتىن» ونەرلى جىگىت بولعان ەكەن. ەندەشە، ونىڭ جاقاڭ باستاعان جاساققا رۋح بەرۋ ءۇشىن الدىڭعى ساپتا ءان شىرقاۋى تەگىن ەمەس. الاش ازاماتتارى قاراشا ايىنان ناۋرىزعا دەيىن جاقاڭنىڭ اۋىلىندا بولىپ، قىزىلدارمەن سوعىسۋ ءۇشىن تورعايعا اتتانعان. جاقاڭ اتتى اسكەرىن ءوزى باستاپ، قارۋ-جاراقتى ءوز قولىمەن ۇلەستىرەدى. جاساقتىڭ ءار جىگىتىنە ءبىر مىلتىق، ءبىر قىلىشتان بەرەدى دە، اۋىل-ايماقپەن قوشتاسىپ، ءجۇرىپ كەتەدى. بۇل ۋاقىت قىزىلدار مەن اقتاردىڭ اسكەرلەرى تورعايدا سوعىسىپ، ەكى جاق قالانى قولدان-قولعا وتكىزىپ، جاۋلاسىپ جاتقان شاق ەكەن. ەكى ارميانىڭ سولداتتارى دا قالا تۇرعىندارىن توناۋمەن بولعان، شەتكەرىدەگى اۋىلداردىڭ مالىن ۇيىرىمەن ايداپ اكەتىپ وتىرعان. ەستەلىكتە جاقاڭنىڭ جارى عاينيجامال: «1918 جىلى كەڭەس ۇكىمەتى تورعايدا قۇرىلعان سوڭ، جاقاڭ اتتى اسكەرىن جارتىلاي بولشەۆيكتەرگە قوستى دا، قالعان سەرىكتەرىمەن تورعايدى تاستاپ، اتباسارعا جول تارتتى» دەيدى.

* * *

«بودەنەدە مەكەن جوق، قايدا بارسا بىتپىلدىق» دەگەندەي، الاشوردا قايراتكەرلەرى باستاعان ۇلى كۇرەس جەڭىلىس تاپتى. وعان قازاقتان شىققان بولشەۆيكتەردىڭ دە ۇلكەن اسەرى بولدى. بولشەۆيزم يدەياسى قازاقتىڭ بىرىگۋىنە نۇقسان كەلتىردى. بىراق، قىزىلدىڭ ۇرتوقپاعى الاشتىڭ ساعىن سىندىرا المادى. ولار قالاممەن دە، قارۋمەن دە كۇرەسپەگەندە بۇگىنگى ۇلان-عايىر قازاقتىڭ دالاسى ءبۇتىن كۇيىندە بىزگە جەتەر-جەتپەسى بەيماعلۇم بولاتىن. الاش ارداقتىسى ارپالىسىپ ءجۇرىپ قول جەتكىزگەن كەلىسىم جەتپىس جىل سالىپ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزىن قالادى. ياعني الاشوردا اسكەرى – ءوزىنىڭ ۇلى مۇراتىن ورىنداعان، تەككە قان توكپەگەن، ۇلتىمىزدىڭ ناعىز ەرلەرى.