ەلىمىزدىڭ اقپارات كەڭىستىگىندە دىنگە قاتىستى داۋ-داماي تولاستاماي تۇر. سونىڭ ءبىرى – تاڭىرشىلدەر مەن يسلامشىلدار اراسىنداعى تەكەتىرەس ء(بىرىن-ءبىرى اتەيست، ارابقۇل، ءدىني فانات دەسەدى). قالىڭ جۇرتشىلىق الاڭداۋلى: بۇل قالاي، ءدىن دەگەن پروبلەما تۋدىراتىن ەمەس، ونى شەشۋشى فەنومەن ەمەس پە ەدى دەپ. ءوز بىلۋىمدە، كيكىلجىڭ مەن قاقتىعىستار، البەتتە، جەلىسىن تۇسىنبەۋشىلىك پەن تانىم-تۇسىنىك تايازدىعىنان تارتادى. سوندىقتان كۇردەلى ماسەلە جايلى ءوز پايىمدارىمدى ورتاعا سالعاندى ءجون سانادىم.

تاڭىرىلىك ءدىنىمىز قالاي پايدا بولدى، نەلىكتەن ەسكىردى؟

ءبىر ءتاڭىرى تۇسىنىگى ەستە جوق ەسكى زاماننان بار، ول ول ما، ونىڭ بۇكىل ادامزاتقا ورتاق ءدىن، پانتەيستىك جۇيە دە بولعاندىعى تالاسسىز اقيقات. بىراق بۇل كىتابى، پايعامبارى بولماعان ءدىن، سوندىقتان وسى زامانعى ۇعىم بويىنشا ونى ءدىن دەۋگە كەلمەيدى. وسى ايتىلعان قايشىلىقتى ءتۇسىنۋ  ۇشىن تاڭىرلىك الەمدىك جۇيە قالاي پايدا بولعانىنا توقتالايىق.

«تاڭىرىلىك ءدىن» («تەنگريانستۆو») تەرمينى كەشەگى ەۋروتسەنتريزم  دۇرىلدەگەن تۇستا عانا قالىپتاستى، بىراق ونىڭ باستاۋى، جاڭا ايتىلعانداي،  ەجەلگى كوشپەلى داۋىردە. ارحەولوگيالىق قازبالار مەگوپوليس، ءىرى قالالار بوي كوتەرىپ، وتىرىقشى تۇرمىستىڭ سالتانات قۇرۋى كەيىنگى ءۇش مىڭجىلدىق تاريحتىڭ عانا سىباعاسى ەكەنىن دايەكتەپ وتىر.

ەجەلگى كوشپەلى الەمنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟ ول ەرەكشەلىك – تابيعاتپەنەن بىتە قايناسىپ، ونىڭ زاڭدىلىعىن بۇزباي عانا ءومىر سۇرۋگە سايادى. بۇل رەتتە ادام رۋحى مەن تابيعات رۋحى تۇتاسادى. وسى ۇيلەسىمدىلىك كوشپەلى ادامعا ءتاڭىرىنى الەم ارقىلى ءجىتى تانىپ-بىلۋگە مۇمكىندىك بەردى. قاسيەتتى كىتاپ تا، ۇيرەتۋشى ۇستاز دا كەرەكسىزتۇعىن. كوشپەلىگە تابيعاتتان اسقان قاسيەتتى كىتاپ بولماعان (ەكولوگيا ءبۇتىن ساقتالعانى سول).

سونىمەن، تاڭىرىلىك ءدىن – كوشپەندىلىك وركەنيەتتىڭ تۋماسى («وركەنيەت» ءسوزى رۋحاني ءھام زاتتىق جاقتار تەپە-تەڭدىكتە دامىعان كەزەڭ دەگەن ماعىنادا) ەكەنى حاق.  جەر-جاھانعا تاڭىرلىك ءدىن قانات جايعان زامانداردا نەلىكتەن جاراتۋشى يەمىزدىڭ بۇيرىقتارى (كىتابى) مەن ونى جەتكىزۋشى پايعامبارلار بولماعان دەگەن ساۋالعا بەرەر قىسقا جاۋابىم وسى.

قازاق حالقى ءوزىنىڭ دۇنيەتانىمى مەن ۇلتتىق بولمىسىن (مىنەز-قۇلقى، سەزىمى، رۋحى، كىسىلىك كەلبەتى مەن قاسيەتى) كەڭ ساحارا توسىنەن العانىن كورنەكتى اقىنىمىز قادىر ءمىرزالى بىلايشا جىرعا قوسادى:

تابيعاتتان بابامىز الا بەرگەن سەكىلدى،
دارحاندىقتى قازاققا دالا بەرگەن سەكىلدى.
ەركەلىكتى، ەرلىكتى جەلدەن العان سەكىلدى،
مولدىرلىكتى كوگىلدىر كولدەن العان سەكىلدى.
قاسارىسقان ەرلىكتى شىڭنان العان سەكىلدى،
كوشىپ قونۋ دەگەندى قۇمنان العان سەكىلدى.
مىڭق ەتپەيتىن مىنەزدى جوننان العان سەكىلدى،
تۇنەرۋدى تۇنجىراپ تۇننەن العان سەكىلدى،
كۇنشۋاقتى كۇلكىنى كۇننەن العان سەكىلدى.

«قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىمحاننىڭ ەسكى جولى»، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» سياقتى ەسكى زاڭدار نەگىزىندە تاڭىرلىك ءداستۇر ەكەنىن دە ايتا وتىرايىق. دەي تۇرساق تا، ءتاڭىريزم تەك قازاقتىڭ نە بولماسا كونە تۇركىنىڭ مەنشىگى ەمەس. ول بارشاعا ورتاق الەمدىك تانىم-ءىلىم. بولمىس (كۇللى عالام) ۇلى رۋح قۋاتىمەن جاراتىلعان دەگەن (بۇل ءىلىمدى عىلىمدا «مونيزم» نەمەسە «مونوتەيزم» دەيدى).

وسى ايتىلعان بۇكىلالەمدىك پانتەيستىك تابيعات فيلوسوفياسى دەگەنگە بىرەر دالەل الايىق. قۇز، جارتاستا قولدارىن كوككە سوزىپ قاشالعان سۋرەتتەر بارلىق اۋماقتاردا بار. عالىمدار بۇل ەستە جوق ەرتە زاماننان جاراتۋشىعا جالبارىنۋدىڭ، ءبىر ءتاڭىرىنى كوكتەگى قۇدىرەت دەپ مويىنداۋدىڭ نىشانى دەيدى (كيە، رۋح، پۇت اتاۋلى ونىڭ كومەكشىلەرى). ءۇش بولىكتى تاستاعى تاڭبالار دا بار: ۇستىدە – كۇن جانە جۇلدىزدار، استىدا –  جەر. ورتادا ادامدار، قۇستار، اڭدار جانە وسىمدىك الەمى بەينەلەنگەن.

تاسقا قاشالعان كونە سۋرەتتەر ءمانىسىن شاكارىم:

جانىمىز كۇننەن كەلگەن نۇردان،
ءتانىمىز توپىراق پەنەن سۋدان.
كۇن - اتام، انىق جەر - انام.
...ءارى انام بۇل جەر، ءارى مولام،
دەنەمدى جۇتپاي تىنباعان، – دەگەن جىر جولدارىمەن اشىقتاپ بەرەدى.

بولمىس – بارلىق الەمدىك دىندەر بويىنشا ءۇش نارسەنىڭ (جاراتۋشى، ادام، تابيعات) بىرلىگى. ماسەلەن، قىتاي جانە ءۇندى فيلوسوفياسى اسپان، جەر جانە ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ادام – «ۇلى ۇشكىل (تريادا)» دەيدى.

بولمىس بىرلىگى جۇيەسى الاش ۇراندى تۇركىلەردە عانا جاقسى ساقتالعان قالاي؟ سەبەبى، ولار كوشپەندى  وركەنيەتتىڭ سوڭعى مۇراگەرلەرى بولعان. ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ارەالى التاي، تيان-شان، ورال، كاۆكاز تاۋلارى قورشاعان ەۋرازيانىڭ كەڭ جازىعى – ۇلى دالانى تۇتاستاي قامتىدى.

ءۋىى عاسىردا تاسقا قاشالعان ايگىلى «كۇلتەگىن» جىرىنىڭ:

بيىكتە كوك ءتاڭىرى،
تومەندە قارا جەر جارالعاندا،
ەكەۋى اراسىندا ادام بالاسى جارالعان، – دەپ باستالۋى جايدان جاي ەمەس. ۇلى دالا تانىمىندا ءتاڭىرى – عارشىنىڭ (جوعارعى الەمنىڭ) ەگەسى. جۇلدىز الەمى، كوك اسپان – ءتاڭىردىڭ مەكەنى ءارى سيپاتى. تومەنگى الەم – قارا  جەر مەن سۋ، ياعني تابيعات.  ورتاڭعى الەمدە – ادام بالاسى، ونىڭ تىرشىلىگىنىڭ قامقورى مەن كيەسى – ۇماي انا. وسى اتالعان ءۇش الەم دە قۇت-نەسىبەگە تولى، اربىرىندە تاڭىرىگە كومەكشى كىشى قۇدايلار مەن كيەلەر (ارۋاقتار) بار.

سونىمەن، ادامزات قاۋىمداستىعى اۋەلدە كوشپەلى وركەنيەت ەگەسى بولعان. مەكەنى قۇرىلىق نەمەسە ارال بولسىن، مال باقتى، ەگىن ەكتى، الدە بالىق اۋلادى ما، ءبارىبىر، ەڭ باستىسى، كۇللى ادامزات تابيعاتپەن ۇندەستىكتە ءومىر كەشتى.

بىراق قازىرگى زاماندا ادام بالاسى «مەن تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگىمىن، ونىڭ بالاسىمىن» دەي الماسى انىق. ونداي قۇقى دا جوق، قورشاعان ورتانى ءبۇلدىرىپ ءبىتتى. سوندىقتان تاڭىرلىك ءدىننىڭ كەلمەسكە كەتكەنى دە تالاسسىز اقيقات. ونى تىرىلتسەك دەۋ بوس اۋرەشىلىك.

جاڭا دىندەر قالاي، نە سەبەپتى پايدا بولدى؟ ەندى وسىعان كەلەيىك.

اي استى الەمدە ارنەنىڭ دە باسى ءھام اياعى بار. كوشپەندى وركەنيەتتى وتىرىقشىلىق ءومىر سالتى ىعىستىرعان بۇرىلىستى داۋىرلەردە حاكىم اباي:

كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى،
اللانى تانىتۋعا ءسوز ايىرماس، – دەمەكشى، راقىمدى جاراتۋشى يەمىز كىتاپتار ءتۇسىرىپ، پايعامبارلار جىبەرە باستاعان. نەگە؟ ونىڭ سەبەبى، وتىرىقشىلىق ءومىر سالتى تابيعاتپەن ۇيلەسە المادى. قورشاعان ورتامەن بايلانىس السىرەپ، ادامزات قاۋىمى پروگرەسس قازىعىنا بايلاندى. بۇل جاعدايدا تابيعات زاڭدىلىعىن ساقتاۋ مۇمكىن ەمەستى، ەكولوگيالىق اپات اۋىلى جاقىنداي بەردى.

پانتەيستىك تابيعات جۇيەسىنىڭ ەسكىرگەندىگى، ەۋروازيا قۇرلىعىنا كىتابي دىندەر (يۋدايزم، حريستيان جانە يسلام) كەلگەندىگى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى (اتالعان دىندەر جاڭا ەپوحانىڭ جارشىسى، الەمدىك تاريحتىڭ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن جانە ءبىزدىڭ ءداۋىر دەپ ەكىگە ءبولىنۋىنىڭ سەبەپكەرى بولدى).

عىلىمدا توتەميزم، يازىچەستۆو دەلىنەتىن ەسكىلىكتى ءدىني سەنىمدەر قايدان؟ ولار كوشپەندى جانە وتىرىقشى الەمدەر، ياعني ءتاڭىريزم جانە كىتابي دىندەر اراسىندا كوپىر ءرولىن اتقارعان نانىم-سەنىمدەر. مىسالعا كۇنگە تابىنۋ – مىسىر، شۋمەر مادەنيەتتەرىنە ءتان بولسا، ەجەلگى پارسى جۇرتى وتقا تابىندى (زورواستريزم). كونە گرەكتەر مەن ەجەلگى ريم يمپەرياسى كوپقۇدايشىلىققا، ياعني پۇتقا تابىندى. سلاۆيان تەكتەستەر دە پۇتتارعا («پەرۋن»، «سۆاروگ»، «ۆەلەس» جانە ت.ب.) تابىندى. ماسەلەن، حريستيان ءدىنىن قابىلداعانعا دەيىن ولار «جەر-انا» بەينەسىندەگى قولىن جوعارعى كوتەرگەن ءتاڭىرانانى تىرشىلىك يەسى دەپ قابىلداعان ەكەن.

اۋەلدە پۇتتار جانە پۇتحانالار بولماعان. جاڭا ايتىلعان نانىم-سەنىمدەر ادامزات تابيعاتتان (كوشپەندىلىكتەن دەپ وقىڭىز) قول ءۇزىپ، قالالىق تۇرمىسقا اۋىسقاندا ارالىق، ياعني وتپەلى عاسىرلار بولعانىنىڭ كۋاسى. توتەميزم كۋلتى (ادامنىڭ جان-جانۋارلارمەن، وسىمدىكتەرمەن تىلسىمدىق بايلانىسى، جەل، داۋىل، جاۋىن سياقتى ءاربىر تابيعات قۇبىلىسىن كىشى قۇدايلار مەڭگەرەدى دەگەن سەنىمى) مەن باقسىلىق (شامانيزم) – تاڭىرىگە، ونىڭ تابيعات كۇشتەرىنە دەگەن سەنىمنىڭ سوڭعى سارقىتى ەسەپتى.

ايتىلعان تاڭىرىلىككە قاتىستى ءار تاراپتى تۇسىنىكتەردەن شىعار قورىتىندى: تەنگريانستۆو – تازا كوشپەلى وركەنيەتتىڭ جەمىسى، تابيعاتپەن بىتە قايناسقان العاشقى ادامزات قاۋىمداستىعىنىڭ ورتاق ءدىنى. تاريح دوڭگەلەگى كەرى قاراي اينالمايتىنى سياقتى كوشپەندىلىك ءداۋىر دە كەلمەسكە كەتتى. بىراق تاڭىرلىك ءىلىم – قۇدايدى تابيعات ارقىلى تانۋ جۇيەسى رەتىندە ءوز قۇندىلىعىن جوعالتقان جوق، جوعالتپايدى دا. ونىڭ ءدىن يسلاممەن سيمبيوزى، قازاق دۇنيەتانىمىندا ماڭگى ءىزىن قالدىرۋى سونىڭ ايعاعى.

ءتاڭىريزم مەن يسلامنىڭ بىرلىگى – قازاق حالقى جەتىلۋىنىڭ كەپىلى

ءتاڭىرشىل جانە يسلامشىل توپتار نەلىكتەن تىرەستى؟ وسىعان قايتىپ ورالايىق. ولار بارريكادانىڭ ەكى جاعىندا قازىر. شىندىعىندا ەكى ءدىن ەجەلدەن ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرۋشى فەنومەندەر. ەكەۋى دە قۇتىمىز بەن باعىمىز. ولاردىڭ قايناتپاسى (سينتەزى) كوكتەن تۇسكەن جوق، ونىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، قابىرعاسىن كوتەرگەن ياسساۋيدەن اباي، شاكارىمگە دەيىنگى كەمەڭگەرلەر ءھام ءدىن ۇستازدارى. وسى پايىمدى تاراتىپ ايتايىن.

تۇركى تىلىندە – ءتاڭىرى، پارسىشا – قۇداي، ارابشا – اللا، مەيلى، يۆريتشە – ەحوبا دە، قالاي اتاساڭىز دا، شىن قۇداي بىرەۋ. اسپاندا ەكى اي نەمەسە ەكى كۇن بولمايتىنى سياقتى جاراتۋشى دا جالعىز.  ەندەشە ءدىن كوپتىگى نەدەن؟

«ءدىن» دەگەن ولەڭىندە شاكارىم:

جەر جۇزىنە قاراسام،
نەشە ءتۇرلى حالىق بار.
ءدىن، يمانىن ساناسام،
مىڭنان ارتىق انىق بار.
جاردىڭ شاشى سانسىز كوپ
ول ساناۋعا كەلمەي تۇر.
انىق نۇرى وسى دەپ،
اركىم ءبىر تال ۇستاپ ءجۇر.

عۇلامانىڭ «مىڭنان ارتىق انىق بار» دەگەنى – ءدىننىڭ فورماسى.  اربىر حالىق ءدىننىڭ شاپانى مەن بوركىن وزىنشە پىشەدى. بىراق ءدىننىڭ مازمۇنى – قۇداي. ونى وزگەرتە المايسىڭ، اباي: «قاعيدا، شاريعاتى وزگەرسە دە، تاعريف اللا ەش جەردە وزگەرمەدى» دەيدى.

جات اعىمدار (ۋاحابيزم، سالافيزم جانە ت.ب.) ءدىننىڭ فورماسىن ۇستانادى، ياعني قاعيدا، شاريعات بارىنەن جوعارى دەيدى. ۇلتتىق ءداستۇر مەن ەرەكشەلىكتى اۋلاق سەرپەدى (سول سەبەپتى قازىرگى تاڭدا قازاق حالقى دىنگە شوشىنا قارايتىن بولدى). ايتا وتىرايىق، تازا يسلام قازاققا جات، بىراق اراب ەلدەرى ءۇشىن ول قالىپتى جاعداي، ولاردىڭ شاريعاتتان تىس داستۇرلەرى دە جوق.

ءتاڭىرشىل ازاماتتاردىڭ سول ءۇشىن شىرىلداپ جۇرگەنى تۇسىنىكتى، الايدا  تاڭىرلىك ءدىندى ءتىرىلتۋ يدەياسى نەلىكتەن قيال ەكەندىگىن جوعارىدا جەتكىلىكتى ايتتىلعان سياقتى. توق ەتەرى، ءدىن كۇرەسىندە تاڭىرشىلدەر جەڭەر بولسا، وندا شامانيزم (باقسىلىق) دەڭگەيىندە قالعان ءسىبىر حالىقتارىنىڭ كەبىن كيەتىن بولامىز. يسلامشىلدار ۇستەمدىگى عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسستەن اۋلاق قالدىرماق. قازاق حالقى جەتىلۋىنە كەرەگى – قوسى قاناتتى رۋحاني جانە زاتتىق دامۋدى ء(تان جانە جان قۇمارىن) تەپە-تەڭدىكتە ۇستاۋ! ول ءۇشىن تاڭىرلىك پەن يسلام تۇتاستىعى كەرەك. ايتپەسە جوق. ەلدى الاڭ ەتكەن تەكەتىرەسكە ايتپاق تورەلىگىمىز دە وسى.

وسى تورەلىككە قوسىمشا ەلىمىزدە ءدىني قاقتىعىستىڭ الدىن الۋعا سەپتىگى تيەتىن بىرەر تۇسىنىك-تانىمعا جۇرتشىلىق نازارىن اۋدارا كەتەيىن.

جاراتۋشى جالعىز، بىراق وعان اپاراتىن سوقپاقتار تارام-تارام. اتام قازاق تەك قانا شاريعاتقا جۇگىنبەگەن، جاراتۋشىنى تابيعات ارقىلى تانۋ داستۇرىنەن باس تارتپاعان. قۇداي تەك ءبىر بولىكتە –  كوكتە، تابيعاتتا يا بولماسا جۇرەكتە عانا دەپ شەكتەلۋ دە ءجون ەمەس. قۇدايدان تىس قالعان ەشتەڭە جوق. اباي: «ول «ءبىر» دەگەن ءسوز عالامنىڭ ىشىندە، عالام اللا تاعالانىڭ ىشىندە» دەيدى. جانە: «عۇمىر ءوزى – حاقيقات. قاي جەردە عۇمىر جوق بولسا، وندا كامالات جوق» دەپ اداستىرماس باعىتقا سىلتەيدى (قازاقتىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان دۇنيەتانىمى مەن ءتول ءدىنى وسى باعىتتا). ەكىنشىدەن، راديكالدار مەن فاناتتارعا قارسىلىق جالپى يسلامعا قارسى كۇرەسكە اينالۋى جاقسىلىققا اپارمايدى. بارلىق الەمدىك دىندەرگە سياقتى يسلامعا دا مىندەت – تەك ادام مەن قۇدايدى بايلانىستىرۋ عانا (مىسالعا يمامدار مەن مولدالار ونى ايات، حاديستەر جونىمەنەن ىسكە اسىرادى). سوندىقتان ولارعا عىلىمدى ۋاعىزدامادى دەپ وكپەلەۋ، سونداي-اق، ءداستۇردى دىننەن جوعارى قويۋدى تالاپ ەتۋ ارتىقتىق.

اركىمگە ايان، قۇداي بار دەگەنگە كۇلە قارايتىن اتەيستەر قاراسى قالىڭ، دەمەك، ولارعا قارسى كۇش – ءدىني فاناتتار بولۋى دا زاڭدىلىق. ولارعا بولا، حالىقتى دىنگە قارسى قويۋ، ونىمەن ۇركىتۋ، ساياسات قۇرالى قىلۋ قاۋىپتى نارسە (بۇل ارەكەتتەن ساناسى تاياز جەتەسىزدىك، جەمقورلىق ونان بەتەر قاۋلاماقشى).

قورىتا ايتقاندا، يسلام مەن تاڭىرلىك دىندەر اراسىنا سىنا قاعۋشىلىق ءفاناتيزمنىڭ كورىنىسى.  ولاردىڭ تۇتاستىقتا بولۋى – قازاق حالقى جەتىلۋىنىڭ كەپىلى. سەبەبى، سوندا عانا جان مەن ءتان، ءدىن مەن عىلىم ۇيلەسىم تاباتىن بولادى. وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ءوز بىلگەنىمىزشە ءبىراز ءسوز شىعاردىق،   ونى قابىل كورۋ يا قابىلداماۋ ءوز ەركىڭىزدە، اعايىن.

اسان وماروۆ

Abai.kz