سوڭعى ۋاقىتتا ءدىن تاقىرىبى قازاق قوعامىنىڭ باستى تالقىسىنا اينالدى. مەكتەپتەگى حيدجاب داۋىنان باستالىپ، ءماجىلىس دەپۋتاتى رينات زايتوۆتىڭ داۋلى مالىمدەمەسىمەن اياقتالۋعا جاقىن قىزۋ تالقىنىڭ اراسىندا الاش ارىستارىنىڭ ءدىني ۇستانىمىنا قاتىستى دا ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلدى. ءبىر تاراپ – «الاش ارىستارىن ءدىندار بولعان» دەسە، ەكىنشى تاراپ كەرىسىنشە – الاش ارىستارىنىڭ مولدالاردى وتكىر سىناعانىن ءۋاج ەتتى. ءبىز وسىعان قاتىستى ەكى پىكىردى «Abai.kz» وقىرماندارىنا ۇسىنباقپىز.

الاش ارىستارى ءدىندار بولعان جوق!

بولات ءمۇرسالىم:

- الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دىنگە كوزقاراسىن ارنايى تاقىرىپ ەتىپ زەرتتەگەن عالىمدى كەزىكتىرمەدىم. بالكىم، بار شىعار. الاش قايراتكەرلەرى دەگەن دە تۇتاس مونوليت ەمەس، ارقايسىسى جەكە-جەكە تۇلعا. سوندا دا، كەيبىر ماسەلەلەردى ايتا كەتەيىك.

«ءالحامدۋليللا، التى ميلليون قازاقپىز» دەيدى احاڭ. 1918 جىلى قوقان قىرعىنىنان قاشىپ ءجۇرىپ ۇستالعاندا، مۇستافا شوقاي «كىمسىڭ؟» دەگەنگە، «الميساقتان مۇسىلمانمىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. «...وسى ءۇش ءتۇردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ شاريعاتتان، ىنجىلدەن، بۋددا وقۋىنان، ل.ن.تولستوي فيلوسوفياسىنان تابىلادى» دەپ جازادى ءاليحان. ياعني، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مۇسىلمانشىلىعىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى.

بىراق. ولار سول كەزدەگى سالدەسى داعاراداي شالاساۋات قوجا-مولدالاردى ابدەن سىناعان. ولاردىڭ دۇمشەلىگىن، وتىرىگىن تۇيرەپ وتپەگەندەرى از.

ال، قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى ساياسي ساحناعا شىققان ۋاقىتتا الاشتىڭ الدىندا ءدىندى ارالاستىرۋ-ارالاستىرماۋ ماسەلەسىندە ۇلكەن تاڭداۋ تۇردى. سول كەزدە ءاليحان بوكەيحانوۆ «قازاق دالاسىندا ەكى: نە ءدىني باعىتتاعى، نە كەڭ ماعىنادا العانداعى باتىس ۇلگىسىندەگى ساياسي قوزعالىس پايدا بولۋى مۇمكىن» دەپ جازعان ەدى. سولاي بولدى دا.

الاش قايراتكەرلەرى باتىستىق ۇلگىنى تاڭدادى. ءدىن مەملەكەتتەن بولەك بولسىن دەپ، ءاليحان كادەت پارتياسىنان شىعىپ كەتتى. ەلدە ار-وجدان، ءسوز بوستاندىعى، جيىلىس جاساۋ ەركىندىگى بولسىن دەدى. ءدىن، ار-وجدان ماسەلەسى ادامنىڭ ىشكى، ءينتيمدى دۇنيەسى دەپ سانادى. ياعني، الاشتىڭ ۇستىنى – ليبەرال قۇندىلىق. ولار التى ميلليون قازاقتىڭ قورعانى، ءدىنىنىڭ دە، ءدىلىنىڭ دە پاناسى بولدى، بىراق ولار ءدىندار بولعان جوق.

ول زامانداعى تاريحي كونتەكست پەن قازىرگى تاريحي كونتەكست بولەك. سول سەبەپتى، الاشتى قانداي دا ءبىر داۋلارعا، اسىرەسە ءدىني مۇددە كوزدەگەن داۋلارعا سالا بەرگەن مۇلدەم ءجون ەمەس.

الاشتىڭ ءدىني ۇستانىمى قانداي بولعان؟

سۇلتان حان اققۇلى:

- الەۋمەتتىك جەلىلەردە قايتا-قايتا جاريالانىپ جۇرگەن ءبىر جازبادا ءاليحان بوكەيحان ءوز ءىنىسى، جان دوسى ءارى ادال ۇزەڭگىلەسى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا تۇرمەدەن جولداعان ءبىر حاتىندا: «مەن ورازا ۇستادىم، بۇگىن اۋىزىمدى قارا سۋمەن اشتىم»، - دەپ جازىپتى-مىس.

بۇل ۇلت كوسەمىنە جابىلعان جالا، ساناعا قونبايتىن قيال، بارىپ تۇرعان وتىرىك! بۇل جازبانىڭ جۇمباق، ينكوگنيتو-اۆتورى «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل»، «كونتررەۆوليۋتسيونەر»، «حالىق جاۋى»، «جاپونشىل» («ياپونوفيل») سياقتى جالعان، ناقاق ايىپتارمەن سوتتالىپ، اتىلعان ۇلت كوسەمىنە ەندى «ءدىندار»، «ءىسلامشىل»، «ورازاشىل» دەگەندەي ناقاق جالا جابادى. وسىعان وراي ۇلت كوسەمىنە جالا جاپقان جۇمباق اۆتورعا ايتارىم: قازاقتا «ارۋاق اتادى» دەگەن ءسوز بار. وسى اتالى ءسوزدى بىلمەگەن اۆتور، ءاليحان بابامىزدىڭ ءوز سوزىمەن ايتسام، «اڭقاۋ ەلدى الاش كوسەمىنىڭ ىستەمەگەن ىسىمەن، ايتپاعان سوزىمەن الداپ-ارباۋدى كوزدەگەن – ارامزا مولدا».

ال ەندى ءا.ن. بوكەيحاننىڭ دىنگە، ونىڭ ىشىندە يسلامعا دەگەن كوزقاراسىنا توقتالايىن. ەڭ الدىمەن الاش كوسەمىنىڭ اتاعى جەر جارعان ارعى باباسى شىڭعىس حان سياقتى ءدىني سەنىم-نانىمعا توزىمدىلىكپەن قاراعانىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. وعان، بىرىنشىدەن، ءوز جارى ەلەنا سەۆاستيانوۆا 1921 جىلى سەمەيدە مەزگىلسىز قايتىس بولعاندا، ونى پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ راسىمىمەن جەرلەگەنى دالەل. ەكىنشىدەن، ل.ن. تولستويدىڭ الەمدىك دىندەر تۋرالى «سۋراتسكايا كافەينيا» اتتى شاعىن اڭگىمەسىن قازاقشالاپ، 1900 جىلى «دالا ۋالاياتى» گازەتىندە «سۋرات كافەحاناسى»، 1913 جىلى «قازاق» گازەتىندە «ءدىن دالاسى» دەگەن اتاۋمەن جاريالادى. سول اۋدارمادان ءاليحاننىڭ ءدىن اتاۋلىنى ءبىر-بىرىنەن نە جوعارى، نە تومەن قويماي، ءدىني سەنىم-نانىم ءارتۇرلى بولعانىمەن، قۇداي ءبىر دەگەن كوزقاراسىن ايقىن اڭعارتادى.

ال «قارا قىپشاق قوبىلاندى» ەپوسىنداعى ايەل بەينەسى تۋرالى 1899 جىلى «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنىڭ ءۇش سانىنا شىققان «جەنششينا ۆ كيرگيزسكوي بىلينە» اتتى فولكلورلىق زەرتتەۋىندە ارعى باباسى شىڭعىس حاننىڭ تابىنعان تاڭىرشىلدىككە دەگەن جىلى كوزقاراسىن، كەرىسىنشە ايەل قۇقىن ەلەمەيتىن يسلامعا دەگەن سىني كوزقاراسىن بايقاتادى. 1913-1918 جىلدارى ورىنبوردا ۇزىلمەي شىعىپ تۇرعان تۇڭعىش جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتىندە ونىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىر بىرىنە «اللا جارىلقاسىن!» ەمەس، «ءتاڭىرى جارىلقاسىن!» ايتاتىندارىن ەسكەرسەك، ءبىر ءاليحان ەمەس، جالپى الاش جەتەكشىلەرىنىڭ تاڭىرشىلدىككە جىلى قاراعانىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس.

ال ەندى توقسان ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن اتسام، 1917 جىلى الاش ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىن جاريالاۋدىڭ قارساڭىندا ءا.ن. بوكەيحاننىڭ «مەن كادەت پارتياسىنان نەگە شىقتىم؟» اتتى ماقالاسىنداعى مىنا جولدارعا نازار اۋدارايىق: «فرانسۇز، ورىس ءھام وزگە جۇرتتىڭ تاريحىنان كورىنەدى – موللا ۇكىمەتتەن اقشا السا، ساتىلىپ كەتەدى، رۋحاني ءىس اياق استى بولادى. جالوۆانيە العان موللالار ۇكىمەتكە جەتەكشىل بولىپ، ەرىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ قازاق-قىرعىز ءدىن ءىسىن كوركەيتەتىن بولسا، ۇكىمەت ىسىنەن ءبولىپ قويعان وڭ بولادى. ورىسشا ونى «وتدەلەنيە تسەركۆي وت گوسۋدارستۆا» دەيدى».

مىنە وسى ماقالادان سوڭ الاش رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، ونىڭ جوعارعى اتقارۋشى بيلىگى – الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى (حالىق كوميسسارلارى) سايلانعاندا، 15 قازاق مۇشەسىنىڭ ىشىندە بىردە-ءبىر ءدىن وكىلى بولماعانىن ۇمىتپايىق. اشىعىن ايتقاندا – الاش ەلى قازىرگى قازاق جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن ەڭ العاشقى زايىرلى مەملەكەت بولاتىن.

وسىنداي تاريحي فاكتىلاردان كەيىن ءاليحاندى «تۇرمەدە ورازا ۇستاپ، قارا سۋمەن اۋىز بەكىتىپتى» دەۋ بارىپ تۇرعان داقپىرت، قۋما قيال، شىلعي وتىرىك.

Abai.kz