رەسەيدەگى ءۇش تاريحي ينستيتۋت باسشىلارى مەن ات توبەلىندەي از عانا تاريحشىلار: «رەسەي مەملەكەتى قۇرامىندا بولعان ءارتۇرلى حالىقتار مەن ايماقتار ءۇشىن رەسەي وتارلىق يمپەريا بولعان جوق، سوندىقتان، ولاردىڭ تاريحىندا «وتارلىق ءداۋىر» دە بولعان جوق» دەپ ۋاعىزداۋدان جالىقپاي كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس.

تاپ وسى ماسەلە ماسەلە پاتشالىق داۋىردە دە، كەڭەستىك داۋىردە دە ەش تالاس تۋدىرماي، ەندى ءوز جالعاستىعىن پۋتيندىك رەجىم داۋىرىندە ءتىپتى، كوككە كوتەرىپ جىبەردى. قازىر رەسەيدىڭ گەوساياساتىنا بايلانىستى، بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولعان، قازىرگى تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەتتەر مەن ايماقتاردى رەسەي توڭىرەگىنە جيناۋ ماقساتىندا وسىنداي عىلىمي جالعان تۇجىرىم ورىن الىپ وتىرعانى بارىمىزگە بەلگىلى. وسى عىلىمي جالعان تۇجىرىمنىڭ قازاق ەلىنە ەتەك جايماۋى ءۇشىن قازاقستان ارەكەتكە كوشتى.

ءيا، پۋتيندىك رەسەيدىڭ تاريحي امبيتسياسىن ەسكەرگەن قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2021 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا «قازاقستان تاريحى بويىنشا جاڭا عىلىمي كوزقاراستار مەن تۇجىرىمداردى ەسكەرە وتىرا، جاڭا اكادەميالىق باسىلىمدى دايىنداۋ كەرەكتىگىن» ءسوز ەتكەن بولاتىن.

ودان ءارى مەملەكەت باسشىسى اتالعان ەڭبەك ەلىمىزدەگى بارشا وقۋلىقتاردىڭ ءتۇپ نەگىزىنە اينالۋعا تيىستىگىن باسا ايتقان-تىن. سونىمەن وسى باعىتتاعى عىلىمي ىزدەنىستەر مەن تالپىناستىردىڭ نەگىزىندە قازاق تاريحىنىڭ 7 تومدىعى 2024 جىلدان باستاپ جارىق كورە باستايتىنى رەسەي تاراپىنان قىزۋ ايقاي-شۋ تۋعىزا باستادى.

ولارعا ۇناماعانى ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسى كەزىندەگى «ەرتەدەن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى قازاقستان تاريحىنىڭ» جاڭا اكادەميالىق باسىلىمىن دايىنداۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى التىن ۋالتاەۆانىڭ: «اشتىق 1917 جىلدان باستالعان» جانە «V جانە VI تومداردا وتارلاۋ كەزەڭىنە ايىرىقشا ءمان بەرىلەدى. ...قازاقستاننىڭ كسرو قۇرامىنا قوسىلۋىن ءبىز ءوز ەركىمەن جاسالعان قادام دەپ كەلدىك. بۇل كەزدە بيلىكتەگىلەر كورسەتىلگەن قارسىلىقتاردىڭ جىگىن جاتقىزىپ، ءتۇرلى حالىقتاردىڭ اسسيميلياتسياعا ۇشىراۋىن ءوز ەركىمەن قوسىلۋ دەپ سيپاتتادى»، - دەگەن ءسوزى بولدى.

كەڭەستىك داۋىرگە كۇيە جاقپاقشى دەپ ۇلارداي شۋلادى. شىنىمەن سولاي ما!؟

ۇلارداي شۋلاعان رەسەي عالىمدارى مەن زيالارىنا جاقپاي قالعانى – 1980 جىلدىڭ اياعىنان باستاپ، اسىرەسە، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە وتان تاريحى سالالارىندا كوپتەگەن پروبلەمالار جاڭا كوزقاراسپەن قايتا قارالىپ، جاڭا تۇجىرىمدار جاسالدى. جاڭا تاريحي ۇلتتىق سانا قالىپتاسا باستادى. سولاردىڭ باستىلارىن Abai.kz وقىرماندارىنا تارامداپ ايتار بولساق:

- قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزى تەرەڭنەن، ەجەلگى تۇركىلەردەن، اسىرەسە، التىن وردا ىدىراعاننان باستاۋ الاتىنى;

- قازاق حاندارىنىڭ، باتىر، بيلەرىنىڭ ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىنىڭ ءمانى مەن مازمۇنى;

- رەسەيگە بودان بولۋدىڭ ءارتۇرلى جاقتارى مەن زارداپتارى; ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستالۋى، بارىسى مەن ناتيجەلەرى، اسىرەسە، كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ ماڭىزى;

- الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى مەن تاعىلىمى;

- كەڭەستىك داۋىردەگى قازاق كورگەن زورلىق-زومبىلىق، جاپپاي اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن;

- كەڭەس وكىمەتىنە قارسىلىق; ءوز وتانىندا قازاقتاردىڭ از ۇلتقا اينالۋى;

- سەمەي، ارال سياقتى ەل قاسىرەتى جانە ت.ب. بولىپ تىزبەكتەلىپ كەتە بەرەدى.

وسىلار تومداردا كورىنىس تاپسا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءىزباسارى كسرو-نىڭ قۇنى بەش تيىن بولادى.

ءدال قازىرگى تاڭدا قازاقستان تاريحى عىلىمىندا دا شەشىلمەي جاتقان پروبلەمالار، داۋ-داماي تۋعىزىپ وتىرعان ماسەلەلەر جەتكىلىكتى بولىپ وتىر. اسىرەسە، تاريح عىلىمىنا سىرتتاي ارالاسىپ، كوپ ماسەلەلەر جونىندە قيسىنسىز وي-پىكىر ايتىپ، سونى دارىپتەپ جۇرگەندەر از ەمەس. وتان تاريحىن ۇلتتىق مۇددە نەگىزىنەن، جاڭا كوزقاراسپەن تالداپ، وبەكتيۆتى، شىنايى زەردەلەۋ جەتىسپەي كەلەگەن شاقتا 2024 جىلدان باستاپ 7 تومدىق ەل تاريحىنىڭ باسپا ءجۇزىن كورەتىندگى ۇلتىمىز ءۇشىن زور قۋانىش بولسا دا، رەسەي ءۇشىن قازاققا قارسى كەزەكتى يدەولوگيالىق-اقپاراتتىق شابۋىلعا ۇلاستى...

«ءبىزدىڭ تاريح بۇل دا ءبىر قالىڭ تاريح، وقۋلىعى جۇپ-جۇقا بىراق تاعى»

قازاق ۇلتىنىڭ «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» ءتول تاريحى بوداندىق كەزدە دە، تاپ بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە دە ءوز باسىنان كوپتەگەن كەدەرگىلەر مەن قيىنشىلىقتاردى وتكىزىپ كەلە جاتىر. كسرو داۋىرىندە العاشقى بۋىن تاريحشىلار س.اسفەندياروۆ، ت.رىسقۇلوۆ جانە تاعى باسقالارى بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل دەلىنىپ، 30-جىلدارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ وققا بايلاندى. ولاردىڭ وكشەسىن باسقان ەكىنشى بۋىن – ب.سۇلەيمەنوۆ، ە.بەكماحانوۆ باستاعان توپ 1948 جىلدىڭ اياعى مەن 1953 جىلدىڭ باسىندا كەنەسارى قاسىموۆ كوتەرىلىسىنە بايلانىستى سوتتالىپ، يتجەكەنگە ايدالدى. تەك ستالين ولىمىنەن كەيىن نۇرلى ساڭىلاۋ بولىپ، ازعانا جىلعا سوزىلعان «حرۋششەۆ جىلىمىعى» عانا كوپ ۇزاماي تاريحشىلارىمىزدىڭ ەلگە ورالىپ، سۇيىكتى ىستەرىن پارتيا سىزىپ بەرگەن كولەمدە عانا زەرتتەپ-زەردەلەۋگە ءسال عانا مۇمكىندىك بەردى. تاپ وسى كەزدەن باستاپ، ورتا مەكتەپتە كەڭەس وداعى تاريحىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە، از عانا ساعات كولەمىندە شاعىن وقۋلىق تۇرىندەگى قازاقستان تاريحى وقىتىلا باستادى. سول تۇستا وسى ءبىر قاراۋلىققا كۇيىنگەن كلاسسيك اقىنىمىز قادىردىڭ: «ءبىزدىڭ تاريح بۇل دا ءبىر قالىڭ تاريح، وقۋلىعى جۇپ-جۇقا بىراق تاعى»، - دەپ جازعانى ءالى ەسىمىزدە.

مەكتەپتە باسى ءبۇتىن رەسەي مەن الەم تاريحى عانا وقىتىلىپ، قازاق تاريحى جەتىم بالانىڭ كۇيىن كەشتى.

عىلىم اكادەمياسىنىڭ اياق استىنان جابىلۋى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وتان تاريحىن وقىتۋ ماسەلەسى كۇردەلى، ءتۇرلى باعىتتاعى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، بۇل سالاداعى جاعداي شيەلەنىسە باستادى. شىندىعىن ايتقاندا، جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقستان تاريحى كافەدرالارىنىڭ ساعاتتارى قىسقارىپ، وقىتۋشىلار مەن عىلىمي قىزمەتكەرلەردى دايىنداۋ دا جىل سايىن تومەندەپ كەتتى. ەڭ وكىنىشتىسى وتان تاريحى بويىنشا جازىلعان وقۋلىقتاردىڭ دا كەمشىلىكتەرى جەتكىلىكتى بولىپ، قوزعالعان تاقىرىپتاردىڭ كوبى تاريحشىلار اراسىندا تۇسىنبەستىك تۋدىرىپ، الا قويدى بولە قىرقۋ ناۋقانى ەتەك الا باستادى. تاعى ءبىر سوراقىلىق ورتا مەكتەپتە تاپسىراتىن بىرىڭعاي ۇلتتىق تەست وقۋشىلاردى ءبىلىمدى سانالى تۇردە مەڭگەرۋدەن الشاقتاتىپ، جاتتاۋعا ۇيرەتتىن ساناعا ماڭگۇرتتىك ۇرىعىن ەگەتىن كەسىرلى قۇبىلىسقا اينالدى.

«كەڭەس داۋىرىندەگى مىنا ماسەلەلەردى انىقتاپ الۋىمىز قاجەت سياقتى: قازاق كوممۋنيستەرى مەن الاش پار-تياسى اراسىنداعى جەرگىلىكتى كۇرەس، ونىڭ سەبەپتەرى، زارداپتارى مەن ناتيجەلەرى; 19يب31-1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ سەبەپتەرى، ناتيجەلەرى مەن سالدارى; 1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىنداعى اسكەري تۇتقىنعا تۇسكەن قازاقتاردىڭ تاعدىرى; تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋدىڭ ناتيجەسى مەن سالدارى; قازاقستان ەكونوميكاسىندا توقىراۋ بولدى ما، بولسا ناتيجەسى مەن سالدارى; قازاقستان حالقىنىڭ دەموگرافيالىق دامۋى، جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ دامۋ ەرەكشەلىكتەرى، ءوزىنىڭ تابيعي تەرريتورياسىندا (1959 ج. – 29,8%-عا) ازشىلىققا اينالۋى; كەڭەس وكىمەتىنىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ سالدارى، قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان كوپتەگەن حالىقتىڭ جاعدايى، لاگەرلەر قۇرىلۋى، قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ جۇمىس كۇشى رەتىندە كوپتەپ كەلۋى جانە ت.ب. جەتەرلىك. وسى كوپتەگەن ماسەلەلەرگە ءبىز دۇرىس تۇجىرىم جاساۋىمىز، ونى ون تومدىقتا كورسەتە وتىرىپ، بۇل ونىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى كوممۋنيستەر مەن «الاش» قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرى اراسىنداعى كۇرەستى انىقتاپ الۋدى تاعى دا قاجەت ەتەدى. تاريح عىلىمى توڭىرەگىندەگى كەيبىر ادامدار ءالىبي جانگەلديندى، ساكەن سەيفۋلليندى، باقىتجان قاراتاەۆتى، تۇرار رىسقۇلوۆتى، مۇحامەديار تۇنعانشيندى جانە دە باسقا كەڭەس بيلىگىندە بولعان قايراتكەرلەردى «اشكەرەلەيدى». 1917-1930 جىلدارداعى قارقىندى ساياسي قاراما-قايشىلىقتار اراسىنداعى جاعدايدى تىڭ تۇرعىدان قاراستىرماي، تاريحىمىزدى يگەرە المايمىز. ۇلت كوممۋنيستەرى دە، «الاش» قايراتكەرلەرى دە، ولاردىڭ بارلىعى وزدەرىنشە قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني جانە ساياسي دامۋى ءۇشىن، جارقىن بولاشاعى ءۇشىن ەڭبەك ەتتى جانە كۇرەستى. بۇل ماسەلەدە ركفسر حالكومنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ت.رىسقۇلوۆ پەن قوقان اۆتونوميا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەتىسۋداعى كوميسسارى م.تىنىشباەۆتىڭ تۇركىستان-ءسىبىر تەمىر جولىن سالۋداعى بىرلەسىپ اتقارعان قىزمەتى جارقىن ۇلگى بولا الادى.

قازاق ەليتاسىنىڭ وسى ەكى توبىنىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى تەك ءبىرىن-ءبىرى جويعانىندا عانا ەمەس، «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن ورتالىق ساياساتتىڭ ىسكە اسۋىندا دا جاتىر. جوعارىداعى جايت – ورتالىقتىڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردى باسقارۋداعى سىناقتان وتكەن ءادىسى، ءار 5-10 جىل سايىن قازاقتىڭ ۇلتتىق قايماعى – قازاق ينتەلليگەنتسياسى وكىلدەرىن جويىپ وتىرۋى. ءدال وسى جاعداي كەڭەس وداعىنىڭ باسقا ۇلتتىق رەسپۋبليكالارىندا دا، وبلىستارى مەن وكرۋگتەرىندە دە ورىن العان ەدى. كوپ تومدىق «قازاقستان تاريحىندا» بۇل ماسەلەلەر ءوزىنىڭ وبەكتيۆتى باعاسىن تابۋى قاجەت. وسى ەڭبەكتە م.شوقاي دا لايىقتى ورنىن الۋى كەرەك. بىزگە كەڭەس كەزىندە مۇسا ءجاليلدى ارداقتاي العان تاتار تاريحشىلارىنىڭ قىزمەتى ۇلگى بولۋى كەرەك. جالپى سوعىستا جاۋ قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەن ءوز ازاماتتارىنا كورسەتكەن قۋعىن-سۇرگىنى بويىنشا كەڭەس وكىمەتى شەكتەن شىققان قاتىگەزدىك كورسەتكەنىن ارنايى زەرتتەگەن دە ءجون»، - دەگەن ەدى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مالىك-ايدار اسىلبەك.

جاڭا 7 تومدىق تاۋەلسىز قازاقستان حالقىن، اسىرەسە، جاستاردى پاتريوتتىق رۋحتا، ءوز وتانىن، تۋعان ۇلتى مەن جەرىن، ونىڭ وتكەنى مەن قازىرگىسىن ءسۇيىپ، بولاشاعىنا ادال ەڭبەك ەتىپ، ۇلكەن سەنىممەن قاراۋعا تاربيەلەپ، باۋليتىن ەڭ ءبىر كۇشتى قۇرال مەن عىلىمعا اينالماقشى. بۇرىن ءبىزدىڭ قوعامداعى وتان تاريحىنا دەگەن كوزقاراس ءالى دە ءوز دەڭگەيىندە ەمەس بولسا، ەندى سول جوعىمىزدىڭ ورنى تولدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

ۇلت تاريحىنىڭ قوعامىمىزداعى ءمانى مەن ماڭىزىن جوعارى كوتەرۋگە باعىتتالعان 7 تومدىق تاريح عىلىمى مەن ونى وقىتۋ جۇيەسىنىڭ وسكەلەڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسادى دەگەنگە بۇكىل قازاق حالقى سەنەدى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz