مەملەكەت - ساياسي سۋبەكت. فورماسى جاعىنان ءارتۇرلى: دەموكراتيادان باستاپ ديكتاتۋراعا دەيىن. ونىڭ تىكەلەي مىندەتى - ءوزىن قورعاۋ، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ. وسى ماقسات ءۇشىن مەملەكەت كەلەسى شارالاردى جاساۋعا ءماجبۇر: "جۇمىسسىزدىقتى جويۋ", "حالىقتىڭ تۇرمىستىق-الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ", "تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ", "ازىق-تۇلىك، اسكەري، دەموگرافيالىق، ەكولوگيالىق جانە ت.ب. قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ، سىرتقى ساياساتتا ءوز مۇددەسىن قورعاۋ. وسى ماسەلەلەردىڭ وڭدى شەشىلۋى - بيلىكتىڭ "مەملەكەتشىل" بولۋىنا بايلانىستى. ەگەر بيلىك جۇيەسى "مەملەكەتشىل" بولا الماسا، وندا ول (بيلىك) ەگويستىك قالىپتا بولىپ، وندا مەملەكەت رەسۋرسىن جەكە پايداعا جۇمساۋ بەلەڭ الادى. بۇل - جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسىنەن تۋىندايدى. سەبەبى، اۆتوريتارلىق بيلىك ورناعان مەملەكەتتە ەلدى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى الدىمەن بيلەۋشىنىڭ الدىندا بولماق، ال "مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىك" وسىنىڭ كولەڭكەسىندە تۇرادى. نە سەبەپتەن بۇنداي جاعداي ورىن الۋى مۇمكىن؟ بۇل - بيلىكتىڭ وسىلاي بولۋ-بولماۋى - مەملەكەت قۇرعان حالىقتىڭ دا، ونىڭ بيلىك جۇيەسىنىڭ دە مادەني دەڭگەيىنە تاۋەلدى بولۋى سەبەپتەن. ويتكەنى، الەمدىك وزىق تاجىريبەدەن ارتتا قالعان قوعام (بيلىگىمەن قوسىپ العاندا) ءوز دەڭگەيىنە ساي مەملەكەتتىڭ "مادەنيەتسىز" فورماسىن جاساپ شىعادى نە وعان جول بەرەدى. ەشبىر شەتەلدىك كەڭەسشى بۇل زاڭدىلىقتى وزگەرتۋگە قابىلەتسىز. ونداي جاعدايدا "حالىق وزىنە ساي بيلىگىنە يە بولدى" دەگەن اكسيوما قاتە.

مەملەكەت - ساياسي سۋبەكت. فورماسى جاعىنان ءارتۇرلى: دەموكراتيادان باستاپ ديكتاتۋراعا دەيىن. ونىڭ تىكەلەي مىندەتى - ءوزىن قورعاۋ، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ. وسى ماقسات ءۇشىن مەملەكەت كەلەسى شارالاردى جاساۋعا ءماجبۇر: "جۇمىسسىزدىقتى جويۋ", "حالىقتىڭ تۇرمىستىق-الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ", "تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ", "ازىق-تۇلىك، اسكەري، دەموگرافيالىق، ەكولوگيالىق جانە ت.ب. قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ، سىرتقى ساياساتتا ءوز مۇددەسىن قورعاۋ. وسى ماسەلەلەردىڭ وڭدى شەشىلۋى - بيلىكتىڭ "مەملەكەتشىل" بولۋىنا بايلانىستى. ەگەر بيلىك جۇيەسى "مەملەكەتشىل" بولا الماسا، وندا ول (بيلىك) ەگويستىك قالىپتا بولىپ، وندا مەملەكەت رەسۋرسىن جەكە پايداعا جۇمساۋ بەلەڭ الادى. بۇل - جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسىنەن تۋىندايدى. سەبەبى، اۆتوريتارلىق بيلىك ورناعان مەملەكەتتە ەلدى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى الدىمەن بيلەۋشىنىڭ الدىندا بولماق، ال "مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىك" وسىنىڭ كولەڭكەسىندە تۇرادى. نە سەبەپتەن بۇنداي جاعداي ورىن الۋى مۇمكىن؟ بۇل - بيلىكتىڭ وسىلاي بولۋ-بولماۋى - مەملەكەت قۇرعان حالىقتىڭ دا، ونىڭ بيلىك جۇيەسىنىڭ دە مادەني دەڭگەيىنە تاۋەلدى بولۋى سەبەپتەن. ويتكەنى، الەمدىك وزىق تاجىريبەدەن ارتتا قالعان قوعام (بيلىگىمەن قوسىپ العاندا) ءوز دەڭگەيىنە ساي مەملەكەتتىڭ "مادەنيەتسىز" فورماسىن جاساپ شىعادى نە وعان جول بەرەدى. ەشبىر شەتەلدىك كەڭەسشى بۇل زاڭدىلىقتى وزگەرتۋگە قابىلەتسىز. ونداي جاعدايدا "حالىق وزىنە ساي بيلىگىنە يە بولدى" دەگەن اكسيوما قاتە. بۇل جاعدايدا "بيلىك ءوزى سەكىلدى حالىقتى (مادەنيەتتى، قاتىناس ەرەجەلەرىن ت.ت.) جاساپ شىقتى" دەسەك - شىندىققا جاقىندايمىز. ويتكەنى، حالىقتى "مەملەكەتتىك سۋبەكت" ەتۋ - ونىڭ بيلىگىنىڭ ۇزاق جىلدارداعى قاجىرلى ساياساتىنىڭ جەمىسى بولماق. ال بيلىك ءوز جاعدايىنىڭ جايىمەن كەتسە، وندا مىندەتتى تۇردە بۇنداي "مەملەكەت" ساياسي تۇرعىدا ءوز بيلەۋشىسىنىڭ "اۆتوپورترەتى" بولىپ شىعۋى مۇمكىن... بۇرىنعى پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ كوبى وسى جاعدايعا تاپ بولدى. ونىڭ كلاسسيكالىق ءتۇرى - تۇركىمەنستان بولسا، "مادەنيلەنگەن" تۇرىنە وزبەكستان مەن قازاقستان ەنەدى. ال رەۆوليۋتسياشىل قىرعىزدار - بۇرىنعى نومادتىق ءداستۇرىن دەموكراتيا پرينتسيپتەرىنە ۇشتاستىرۋمەن اينالىسىپ جاتىر. بىراق ول ارەكەتتەر دە "مەملەكەتشىلدىك" تالاپتارىن ورىنداۋعا دايار ەمەس. ويتكەنى، وندا دا "دالالىق دەموكراتيا" ۇران كۇيىندە قالىپ تۇر. ال، كەز كەلگەن ۋاقىتتا دەموكراتيانىڭ بىردەن-ءبىر "كورىن قازۋشىسى" - كوررۋپتسيا مەن پاراقورلىق وندا دا جايقالىپ تۇر. سوندىقتان، ەندەشە، ءبىزدىڭ مادەني-رۋحاني دەڭگەيىمىز "مادەنيەتتى مەملەكەت" قۇرۋعا قاۋقارسىز بولسا، وندا ءبىر عانا جول بار، ول - بيلىكتى "مەملەكەتشىل" بولۋعا ماجبۇرلەۋ! وعان قانداي تاسىلىمەن جەتۋگە بولادى؟ ەڭ باستاپقى جولى - اتا زاڭ جانە "قوعامدىق كەلىسىم" تۇرىندەگى بارلىق باسقا زاڭداردىڭ بيلىك ءۇشىن قاتاڭ ساقتالۋىنا قول جەتكىزۋ. سول ءۇشىن كۇرەسۋ. ياعني، بۇكىل قوعام بولىپ بيلىكتىڭ وزىنەن وسى - "قوعامدىق كەلىسىمدى" اتتاپ وتپەۋىن تالاپ ەتۋ، ونى قاداعالاۋ، وعان جول بەرمەۋ، زاڭنىڭ ءوز جولدارى جانە تاسىلدەرىمەن قارسىلىق تانىتۋ. بۇل ءۇشىن بۇدان بىلاي بارلىعىمىز دا قۇقىقتىق ساۋاتتانۋعا كىرىسۋىمىز قاجەت. تەك قانا وپپوزيتسيانىڭ ۇندەۋلەرىن عانا "ساياسي شارا" دەپ باعالاماي، بيلىك تاراپىنان ۇلتتىق مۇددەگە قارسى ارەكەتتەردى دە "زياندى ساياسي قادام" دەپ باعالاۋدى ۇيرەنۋىمىز قاجەت. ءاربىر پاراقور ەلدىڭ دامۋىن ونداعان جىلدار ارتقا تاستايتىن، ءسويتىپ ارقايسىمىزدىڭ باقىتتى ومىرگە دەگەن قۇقىمىزدى اياق استى ەتەتىن قاسكۇنەم دەپ قابىلدانۋى ءتيىس. ەگەر ءبىز - قالتاسى قالىڭعا باس شۇلعي بەرمەي، ادامدى ادام رەتىندە باعالاۋدى بىلسەك - كەۋدەسىن ماقتان كەرگەن، بىراق "ەل قامى" دەيتىن تۇيسىگى جوقتار وزدەرى "ىرىكتەلىپ" شىعا كەلەر ەدى. دۇنيەنى پاسىقتىق ەمەس، اقىل مەن پاراسات بيلەيتىنى انىقتالار ەدى. ازىرگە، ءبىز جەتەككە ەرىپ سوندايلاردىڭ ارتىنان كەتىپ بارامىز... بىزگە وسى قالىپتان اينۋ قاجەت. مىسالى، مەن مىنانى ۇسىنار ەدىم - بارلىق جەردە ەلدىگىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ءبىر سيمۆولى رەتىندە پرەزيدەنت پورترەتتەرى ءىلۋلى تۇرادى. دۇرىس. الايدا، ەندى، بۇدان بىلاي، ونىڭ تومەن جاعىنا "اتىشۋلى كوررۋپتسيونەرلەردىڭ" پورترەتتەرىن ءىلىپ، ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن ارىپتەرمەن "كوررۋپتسيا تاجالى" دەپ جازىپ قويساق - ارتىق بولماس ەدى... "اياز بي - ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا - جولىڭدى ءبىل" دەمەۋشى مە ەدى...

Abai.kz