1. سۋرەتتە: تەمىربەك جۇرگەنوۆ

2. سۋرەتتە: يلياس وماروۆ

3. سۋرەتتە: وزبەكالى جانىبەكوۆ

بۇگىنگى قازاق شەنەۋنىگى مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا الاڭداپ ءجۇر دەپ ايتۋ قيىن. ۇلتىنان بيىك، جۇرتىنان جوعارى «حانمىن» دەپ ەسەپتەيدى وزدەرىن. شەنەۋنىك دەسە، حالىقتىڭ كوز الدىنا قارنى قامپيىپ، قازاقشا سويلەي المايتىن ادام ەلەستەيدى. ولار الەۋمەتتەن الىستاپ، بۇقارادان الشاقتاپ، قوعام سەنىمىنەن ايىرىلىپ بارادى. نەگە؟ بويىندا قايراتكەرلىك قاسيەت بولماعاندىقتان.

قايراتكەرلىك قاسيەت شەنەۋنىككە دارىماعان با؟

«ساياساتكەر مەن مەملەكەتتىك قايراتكەردىڭ ايىرماشىلىعى: ساياساتكەر كەلە جاتقان ماۋسىمدىق ناۋقانعا قىزمەت ەتەدى، ال قايراتكەر حالقىنىڭ كەلەشەگىنە قىزمەت ەتەدى. ءبىرىنشىسى – ساياسي ۇپاي جيناۋ ءۇشىن قامدانسا، ەكىنشىسى – ۇلتتىڭ ۇپايى ءۇشىن قام جەيدى» دەپتى بريتانيانىڭ اتاقتى پرەمەرى ۋينستون چەرچيلل. «مەملەكەتتىك قايراتكەر ۇلت نامىسىن بارىنەن جوعارى قويادى» دەگەن-ءتىن فرانتسيانىڭ ەكس-پرەزيدەنتى جورج پومپيدۋ. مىنە، وسى تۇرعىدان باعامداساق، قازاقتا قايراتكەردەن كورى، ساياساتكەر كوپ سياقتى بۇگىندە.

1. سۋرەتتە: تەمىربەك جۇرگەنوۆ

2. سۋرەتتە: يلياس وماروۆ

3. سۋرەتتە: وزبەكالى جانىبەكوۆ

بۇگىنگى قازاق شەنەۋنىگى مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا الاڭداپ ءجۇر دەپ ايتۋ قيىن. ۇلتىنان بيىك، جۇرتىنان جوعارى «حانمىن» دەپ ەسەپتەيدى وزدەرىن. شەنەۋنىك دەسە، حالىقتىڭ كوز الدىنا قارنى قامپيىپ، قازاقشا سويلەي المايتىن ادام ەلەستەيدى. ولار الەۋمەتتەن الىستاپ، بۇقارادان الشاقتاپ، قوعام سەنىمىنەن ايىرىلىپ بارادى. نەگە؟ بويىندا قايراتكەرلىك قاسيەت بولماعاندىقتان.

قايراتكەرلىك قاسيەت شەنەۋنىككە دارىماعان با؟

«ساياساتكەر مەن مەملەكەتتىك قايراتكەردىڭ ايىرماشىلىعى: ساياساتكەر كەلە جاتقان ماۋسىمدىق ناۋقانعا قىزمەت ەتەدى، ال قايراتكەر حالقىنىڭ كەلەشەگىنە قىزمەت ەتەدى. ءبىرىنشىسى – ساياسي ۇپاي جيناۋ ءۇشىن قامدانسا، ەكىنشىسى – ۇلتتىڭ ۇپايى ءۇشىن قام جەيدى» دەپتى بريتانيانىڭ اتاقتى پرەمەرى ۋينستون چەرچيلل. «مەملەكەتتىك قايراتكەر ۇلت نامىسىن بارىنەن جوعارى قويادى» دەگەن-ءتىن فرانتسيانىڭ ەكس-پرەزيدەنتى جورج پومپيدۋ. مىنە، وسى تۇرعىدان باعامداساق، قازاقتا قايراتكەردەن كورى، ساياساتكەر كوپ سياقتى بۇگىندە.

ال كەشە... الاش يدەياسى. الاشوردا قايراتكەرلەرى. ۇلت مۇددەسى ءۇشىن كۇرەس... ءتىپتى توتاليتارلىق جۇيە ورناعان زاماننىڭ وزىندە ۇلت نامىسىن قورعاعان تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ءىلياس وماروۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆتەردىڭ ەرىلىگى ءوز الدىنا ءبىر توبە. قازاق مادەنيەتىنىڭ ءھام ۇلت رۋحانياتىنىڭ دامۋىنا قوسقان وسى ءۇش الىپتىڭ ەرلىگىن بۇگىندە ءۇش مىڭ شەنەۋنىك جابىلسا دا قايتالاي المايدى. ويتكەنى، ولاردىڭ جەكە امبيتسيالارى ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتپەي وتىر.

مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ەرلىگى جايلى ە.برۋسيلوۆسكي «ءدۇيىم دۇلدۇلدەر» اتتى ەڭبەگىندە بىلايشا ەسكە تۇسىرەدى: «جۇرگەنوۆ ءوز كابينەتىندە ءماجىلىس وتكىزبەك بولدى. شامامەن العاندا وتىز شاقتى كىسى جينالدى، ىشىندە تەك ەكى ادام – قاراعاندىلىق ب.ن.ورلوۆ جانە مەن – ورىس جۇرتىنان ەدىك. ناركومنىڭ ءوزى دە، باسقا سويلەۋشىلەر دە تەك قازاق تىلىندە سويلەپ وتىر. ءبىر كەزدە بوريس نيكولاەۆيچ ورنىنان تۇردى دا جۇرگەنوۆتەن قازاقشا سويلەمەۋىن ءوتىندى، مۇندا نە جايىندا اڭگىمە بولىپ جاتقانىن ءوزى ۇقپاي وتىرعانىن، سويلەۋشىلەردى ول تۇسىنەتىندەي بولۋى ءۇشىن ورىسشا سويلەۋ ءجون ەكەنىن ايتتى. ءبىر كەزدە جۇرگەنوۆتىڭ قارا كوزدەرى ۇشقىنداپ كەتتى... جۇرتتىڭ ءبارى بۇكشيە ءتۇسىپ، تىم-تىرس بولا قالدى. «ءسىز قايدا وتىرسىز، ورلوۆ جولداس! ءسىز قايدا ءجۇرسىز، ءوزىڭىز!» - دەپ جۇرگەنوۆ داۋىسىن بۇرىنعىدان بەتەر قاتايتا سويلەدى: «ءسىز قازاقستانعا كەلدىڭىز ەكەن، ەگەردە مۇندا جۇمىس ىستەگىڭىز كەلسە، رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتىسىز! ءسىز قازاق اندەرىن دە ورىس تىلىندە زەرتتەمەكشىسىز بە؟» - دەپ وزگە ۇلتتان قازاق ءتىلىن قۇرمەتتەۋدى تالاپ ەتتى». ال قازاق شەنەۋنىگى بۇگىنگى بوريستەردىڭ تىزەسىن باسا الماي، تالاي ورلوۆتىڭ الدىندا مايموڭكەلەپ كەلەدى. سەبەبى ولار نيكولاەۆيچتىڭ تۋعان ءتىلىن عانا بىلەدى.

ت.جۇرگەنوۆتىڭ تىكەلەي ات سالىسۋىمەن قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى ارتتى. كسرو-نىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق جاستارىنىڭ ءبىلىم الۋىنا كومەك كورسەتىپ وتىردى. قازاقستاندا العاشقى وپەرا جانە بالەت تەاترىن ۇيىمداستىرۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ال قازىرگى «قايراتكەرلەرىمىز» شە؟  

وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن «تۇركىستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ءشامشىدين پاتتەەۆ اعامىز قازاقتىڭ ءبازبىر شەنەۋنىگىنە حابارلاسىپ، بۇيىمتايىن ايتىپ قالۋعا تىرىسىپتى. سوندا ەلىمىزدىڭ مادەنيەتىن باسقارىپ وتىرعان الگى شەكپەندى: «و، ءشامشى، سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟! سەنىڭ اندەرىڭ – كەرەمەت! استاناعا كەل، جەكە كونتسەرتىڭدى وتكىزىپ بەرەمىن!»،-دەپتى. بۇدان اسقان سوراقىلىق بولا ما؟! بىردە بىلدەي ءبىر جوعارى وقۋ ورنىن باسقارىپ وتىرعان بىرەۋ پلەنارلىق ماجىلىستە «تالەلسيزين»، «تاليولسوزين»، «تياۋسيزين» دەپ تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن قۇتتىقتادى-اۋ «شەشىلىپ، كوسىلىپ». ءوز ۇلتىن مويىندامايتىن وپاسىز نادانداردىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇر ايتەۋىر.

ەل زيالىسىن بىلمەسە دە، ەسەپ-شوتىن بىلەدى

ۇلت قايراتكەرى ءىلياس وماروۆ مينيسترلىكتەگى جۇمىس كابينەتىنە ءالى اقتالماعان تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ۇلكەن سۋرەتىن ءىلىپ قويىپتى. سوندا  قانابەك بايسەيىتوۆ «ىلەكە، ۇستىڭىزدەن بىرەۋ ارىز جازىپ جىبەرسە... مۇنىڭ ارتى جاقسى بولا ما ەكەن؟» دەپتى. سوندا وماروۆ: «ە، قانەكە، مەنىڭ مينيستر، ءسىزدىڭ حالىق ءارتىسى بولىپ جۇرگەنىڭىز وسى كىسىنىڭ ارقاسى. تەمىربەك جۇرگەنوۆتەن كەيىن ءبىزدىڭ قازاق ونەرىنە قوسقانىمىز شامالى»،-دەپتى. مىنە، ادالدىق! ماسەلەن، بۇگىنگى بيلىكتە التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ ارقاسىندا كوتەرىلىپ، شاراپاتىن سەزىنىپ، ۇلاعاتىن العان بىرقاتار شەندىلەر بار. بىراق ولار ا.سارسەنبايۇلىنىڭ سۋرەتىن كابينەتتەرىنە ىلمەك تۇگىلى، اتىن اتاۋعا سەسكەنەدى.

عازيزا جۇبانوۆا ءوز ەستەلىگىندە: «مەن ءىلياس اعا قاتىسپاعان بىردە-ءبىر وپەرا مەن بالەتتىڭ، سيمفونيا نەمەسە ءوراتوريدىڭ، درامالىق سپەكتاكلدىڭ، بولماسا ەسترادالىق كونتسەرتتىڭ پرەمەراسىن بىلمەيمىن. ول جازۋشىلاردىڭ، كومپوزيتورلار مەن سۋرەتشىلەردىڭ بارلىق جاڭا تۋىندىلارىن ءبىلىپ وتىراتىن. شىعارماشىلىق ادامدارمەن ءجيى ارالاسىپ، ولاردىڭ الدىندا ۇلكەن بەدەلگە يە ەدى»، دەپ جازادى. ال بۇگىنگى اتقامىنەرلەر وففشورلىق ەسەپ-شوتتارىن جاتقا بىلسە دە، اقىن-جازۋشىلاردىڭ، كومپوزيتورلار مەن سۋرەتشىلەردىڭ ەسىمدەرىن، شىعارماشىلىعىن بىلمەيتىن دە شىعار. شىعار ەمەس، انىق.

حالقىن توناعان جوق... العا سۇيرەدى

مەملەكەت قايراتكەرى وزبەكالى جانىبەكوۆ الماتى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعاندا، اۋدان-اۋداندى ارالاپ، سول كەزگى استانالىق وبلىستىڭ تاريحي سيپاتى بار عيماراتتار مەن ەسەرتكىشتەردىڭ ءتىزىمىن الىپ، ولاردى قورعاۋ ءۇشىن مەملەكەت قاراۋىنا ەنگىزىپ، بەلگى قويۋ، قايتا جوندەۋ تالاپتارىن العا تارتىپ، الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى الدىنا ماسەلە قويادى. قۋانۋ، جەدەل جوندەتۋ، قارجى ءبولۋ ءىسىن قاراۋ ورنىنا، ايلاكەر ءبىرىنشى حاتشى الگى ۇسىنىستى: «وزبەكالى جانىبەكوۆ ءوز سالاسىنا قاتىستى ءىستى جۇزەگە اسىرا الماي وتىر»،-دەگەن جەلەۋمەن سوگىس جاريالاپ، سىرعىتىپ جىبەرمەك بولعان. ءىس كۇننەن-كۇنگە ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتتى. «قىزمەتتەن بوساتامىن، پارتيادان شىعارامىن!»،-دەپ ايعايلاپتى الگى اپەرباقان باسشى ءاي-شايعا قاراماي. ەكەۋدەن-ەكەۋ ىرعاسىپ وتىرعاندا وزبەكالى جانىبەكوۆ وزىنەن لاۋازىمى بيىك الگى ورىسقول باسشىعا «ك…-ڭە قارا!» دەپ، جەرلەپ، جەرگە ءبىر تۇكىرىپ شىعىپ جۇرە بەرىپتى.

ءو.جانىبەكوۆ جەتپىسىنشى جىلداردىڭ وزىندە-اق قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋىنە ۇيىتقى بولدى. ونىڭ باستاماسىمەن قازاقستاننىڭ تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى قولعا الىندى. ناۋرىز مەيرامىنىڭ قايتا ورالۋىنا بەلسەنە ات سالىستى.

مىنەكي، اتالعان ءۇش الىپ ۇلت نامىسى سىنعا تۇسكەن كۇردەلى كەزەڭدە ەل كوشىن العا سۇيرەدى. ءوز حالقىن توناپ، وپاسىزدىق جاساعان جوق. وركەندەتتى. شەتەل اسىپ قاشقان جوق. ورىستەتتى. قاۋقارسىز قالعان قازاعىن قاڭعىرتقان جوق. قولدادى. كۇرمەۋى كوپ قيىن شاقتا قارنىن سيپاپ كابينەتىندە وتىرعان جوق. حالقىمەن بىرگە بولدى!

جۇرگەنوۆتىڭ جاۋجۇرەكتىگى، وماروۆتىڭ تەكتىلىگى، جانىبەكوۆتىڭ مارتتىگى  بۇگىنگى شەندىلەرگە دارىماعان سىڭايلى. ەندىگى سەنىم قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەردىڭ جاڭا تولقىنىندا. كوڭىلىمىزدە كۇدىكتەن گورى ءۇمىت ۇستەم.

الاش ارداقتىسى، ۇلتىمىزدىڭ جارىق جۇلدىزى سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ سوزىمەن تۇيىندەسەك: «جەل باسىلدى. جادىراپ جازدىڭ كۇنى شىقتى. ۇيپالانعان قاۋدان ءشوپتىڭ ورنىنا جەلكىلدەگەن جاس ورتەڭ ءوستى. كوكپەڭبەك، جۇپ-جۇمساق، تاپ-تازا، پاك، كىرشىكسىز جاس ورتەڭ! قالاي سارى دالا ەندى كوگەرمەس ەكەن؟ وزگەرىستىڭ ورتىنەن كەيىن؟ قالاي قازاق ويانباس ەكەن؟ قازاق قالايشا ەندى وزگەرمەس ەكەن؟ وزگەرەدى!.. وزگەرەدى دە! وزگەرگەننىڭ بەلگىسى مىنە، ءبىز قىزعالداقتاي بۇلاڭداپ، جاڭا وسكەن جاستار! جاڭا جاستار! ەلدىڭ بەل بالاسى، ەلىنە دەپ ەڭبەك ەتكەن ەر جاستار! ورتەڭ ءوسىپ كەلەدى، وزگەرتۋ ءۇشىن!..»

Abai.kz