تاياۋدا قاراكەمەر كەنتى 6654 اسكەري بولىمىندە قىزمەتتىك يتتەر مەن قر ۇلتتىق ۇلانىنىڭ كينولوگيا ماماندارى اراسىندا كوپسايىس ۇيىمداستىرىلدى. قىزۋ تارتىسقا تولى سىن-سىناقتا 3514 اسكەري ءبولىمىنىڭ ەفرەيتورى ماۋلەن قايىرباەۆ «ايزا» اتتى قىزمەتتىك يتىمەن ىزدەستىرۋ قىزمەتى بويىنشا ءبىرىنشى ورىندى جەڭىپ الدى. شارشى توپتا «شىعىس» وڭىرلىك قولباسشىلىعىنىڭ نامىسىن قورعاعان قىزمەتتىك يت جايىندا بايان ەتپەكپىز.  

كۋرچاتوۆ اسپانى كۇڭگىرت. كەڭەس زامانىندا سالىنعان بەس قاباتتى ۇيلەردىڭ قۇر سۇلدەرى عانا قالعان. ۇڭىرەيگەن تەرەزەلەرىنەن ازىناعان جەلدىڭ گۋىلى قۇلاققا جەتەتىندەي. قابىرعاسىنا سىزات ءتۇسىپ، كەلبەتى قاشقان ەسكى عيماراتتاردىڭ سىرتىنا جاپسىرىلعان جالتىراق باننەرلەردەن جارامسىمدىلىق بايقالمايدى. كوشە بويىندا قاز-قاتار بوي كوتەرگەن كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ بىرىندە كىسى تۇرسا، ەكىنشىسى يەن قالعان. كەڭەس زامانىندا گۇلزار باق ىشىندە اتقىلاعان سۋبۇرقاقتاردا تۇرالاپ قالعان. سۋبۇرقاقتىڭ ىستەن شىققانىنا تالاي ۋاقىت وتكەندىگىن جاپىراققا كومىلگەن قوڭىرايعان ءمۇسىنىن كۇن جەپ قويعاندىعىنان اڭعارۋ قيىن ەمەس. دەگەنمەن سارعايعان سۇلباسىنىڭ وزىمەن دە قالا ساۋلەتىنە كورىك بەرىپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى. بىردە ءبىر باعدارماشى جوق قالانىڭ باعدارى عىلىمدا ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ەلىمىزدىڭ اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق اۋماعىندا «شىعىس» وڭىرلىك قولباسشىلىعىنىڭ 3514 اسكەري ءبولىمىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى قىز-قىز قايناپ جاتىر. اسكەري بولىمگە تاياعان سايىن ۇرانداعان ساربازدار انىمەن استاسىپ قىزمەتتىك يتتەردىڭ داۋىسى دا قۇلاققا تالىپ جەتەدى. مىنە، ءيىسشىل يتتەر پانالاعان ۆالەرلەردىڭ بىرىندە تاياۋدا عانا «شىعىس» وڭىرلىك قولباسشىلىعىنىڭ ايبىنىن اسىرىپ، نامىسىن قورعاپ كەلگەن «ايزا دا» تۇر.  ءيتتىڭ ءوزىن كورمەستەن بۇرىن، يەسىمەن جولىقتىق. اسكەري بولىمدەگى كينولوگيالىق قىزمەت توبىنىڭ اعا نۇسقاۋشىسى، ەفرەيتور ماۋلەن قايىرباەۆ اڭگىمەسىن كينولوگيا قىزمەتىنە كەلۋ جولىنان باستاپ كەتتى.

-  مەن شىعىس قازاقستان وبلىسى كۇرشىم اۋدانى بۋراباي اۋىلىنىڭ تۋماسىمىن. اۋىلدا لايكا تۇقىمدى ءيتىم بولدى. وتە اقىلدى ەدى. اسىرەسە، دالادان جايىلىپ كەلگەن تابىن مالدىڭ ىشىنەن ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ىرىقارالارىن الىستان-اق جازباي تانيتىن. جازىقتان كەلگەن جانۋاردىڭ الدىنان شىعىپ،  ءۇي جاققا قاراي قايىرىپ الەك بولاتىن دا جۇرەتىن ءشاۋ-ءشاۋ ەتىپ. ال ەندى بوتەن مالدى قورا-قوپسىنىڭ ماڭايىنا دا جولاتپايتىن. ءيتىمنىڭ مۇنداي قابىلەتكە قاشان، قالاي يە بولعاندىعى ەسىمدە جوق، ايتەۋىر، كورشى-قولاڭ ءتورت اياقتى دوسىمنىڭ بۇل ارەكەتىنە ءاردايىم قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن. يتتەردىڭ  مۇنداي اقىلدى بولاتىندىعى ۋاقىت وتە كەلە مەنىڭ دە تاڭدانىسىمدى تۋعىزدى. مولشەرمەن، مەنى دە كينولوگيا قىزمەتىنە وسى ءبىر تاڭدانىس الىپ كەلگەندەي.

- ال، كينولوگيالىق ءبىلىمدى وسى اسكەري بولىمنەن يگەردىڭ بە؟

- جوق. الدىمەن قاراكەمەردەگى وقۋ ورتالىعىنان  ارنايى كينولوگيالىق ءبىلىم الدىم. بۇدان كەيىن قىزمەتتىك مىندەتىمە كىرىستىم. وسى ورايدا اسكەري بولىمدەگى كينولوگ مامانداردىڭ ءبىرازىنان اقپارات الدىم. تاپسىرمالاردى مۇلتىكسىز ورىنداۋعا ماشىقتانباس بۇرىن، يتتەردىڭ تابيعاتىن زەرتتەپ،  سەنىمدىلىگىنە كىرۋ قاجەت ەكەندىگىن ۇعىندىم. 

- ايزامەن جۇمىس جاساۋدا وزىندىك قولداناتىن ءادىس-تاسىلدەرىڭ بار ما؟ 

- مەن ءۇشىن ءيتتى جانىڭنان ارتىق جاقسى كورمەسەڭ، ولارمەن ەتەنە جۇمىس جاساۋ قيىنعا سوعادى. مەن ايزانى كۇشىك كەزىندە «شىعىس» وڭىرلىك قولباسشىلىعىنا قاراستى 5511 اسكەري بولىمىنەن الىپ كەلدىم. ءيتتىڭ ارعى اتالارى دا قىزمەتتىك يتتەر. امبە، قىزمەت بارىسىندا ءبىرتالاي جەتىستىكتەرگە جەتكەن. ايزانى كۇشىك كەزىندە ۇيدە ءوسىردىم. سول ۋاقىتتا مەن تۇرماق، مەنىڭ وتباسىم، بالالارىم دا بەلگيا وۆچاركاسىنا باۋىر باسىپ قالىپ ەدى. ايزانى اسكەري بولىمدەگى ۆالەرگە اكەتكەنىمدە، قالاي قيماي قوشتاسقانىن بىلسەڭىز عوي. ءالى كۇنگە دەيىن جۇمىستان ۇيگە كەلگەن ۋاقىتتا، ايزانىڭ ءحالىن سۇراپ، ماعان قاراي ەنتەلەي جونەلەدى.

- ياعني، ايزانىڭ جەڭىسىنە ولار دا تىلەكشى بولعان شىعار. وسى ورايدا سايىس بارىسىنا توقتالىپ وتسەڭ.

- بۇل ايزانىڭ العاشقى سايىسى بولعاندىقتان مەن ءۇشىن ءاربىر قادام جاۋاپكەرشىلىككە تولى بولدى. ءاۋ باسىندا قىزمەتتىك ءيتتىڭ پويىزبەن  اتتاناتىن ۇزاق ساپاردى قالاي كوتەرەدى دەگەن سەكەم بولدى. ءاربىر كىدىرگەن رازەزد، ستانتسيا سايىن ارنايى تورلى جاشىككە قامالعان ايزانى سىرتقا شىعارىپ، بوي جازىپ، جۇگىرتىپ وتىردىم. كاراكەمەرگە جەتكەندە تاعى دا اتموسفەرالىق قىسىم ورنادى. ءاربىر اسكەري بولىمنەن قانشاما يت قاتىسۋدا. كەيبىرەۋلەر يتتەرىنە يە بولماي، ابىر-سابىر ورناعان ءسات.

ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ قىزمەتتىك يتتەرگە قويار سىن-تالابى دا جوعارى ەكەن. مىسالى، ايزا ءىز كەسۋ ءبولىمى بويىنشا باعىن سىنادى. ءبىرىنشى بولىمدە الىپ اۋماقتا جاسىرىنۋعا ارنالعان شارشى زاتتار قويىلعان. قورشالعان جەردىڭ  ىشىنە ادام جاسىرىنادى. قىزمەتتىك يت بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا شارتتى جاۋدى تابۋ قاجەت. جارىستىڭ تىزگىنىن ۇستاعاندار ءيىسشىل ءيتتىڭ دىتتەگەن ماقساتىنان اداستىرۋ ءۇشىن ءتۇرلى ايلا-شارشىعىلار ويلاپ تاپقان. ولار شۇجىق ەتتەرىن، ءتاتتى تاعامداردى ءاربىر بۇرىشتارعا شاشىپ قويادى. شىنىمەن دە، ادام ىزدەۋگە شىققان يت بەلگىلەنگەن اۋماقتا جاتقان تاماققا تىڭقيا تويىپ الىپ، جۇكتەلگەن تاپسىرماعا ەنجارلىق تانىتىپ، سايىستاعى بەلسەندىلىگىنەن ايىرىلىپ قالادى.

ال جارىس ەرەجەسى بويىنشا تورتاياقتى جاۋىنگەر تىعىلعان كۇدىكتىنى بەلگىلى ءبىر مينۋت ارالىعىندا تابۋى شارت. ايتپەسە، كوپسايىستان شىعارىلادى. ابىروي بولعاندا، ايزا ءتاتتى تاعامدارعا ءمان بەرمەي، تاپسىرمانى دەر كەزىندە ورىنداپ شىقتى. ياعني، اسكەري بولىمدەرىندە بۇل جاتتىعۋلاردى مۇلتىكسىز ورىنداعان قىزمەتتىك يتتەر قاراكەمەردە قاتەلىكتەرگە جول بەرىپ جاتتى.

مىسالى سايىس باستالماسىن بۇرىن وتكەن جىلدىڭ جەڭىمپازدارى اتانعان  5573 اسكەري ءبولىمىنىڭ قىزمەتتىك يتتەرى ايقىن فاۆوريت سانالدى. ال، سايىسقا العاش قاتىسۋشى يتتەر قاتارىنان بولعان ايزاعا تورەشىلەر دە، قاتىسۋشى كينولوگ ماماندار دا و باستا اۋتسايدەرلىك كوزقاراس تانىتقان بولاتىن. الايدا، مەنىڭ ءتورت اياقتى سەرىگىم، اۋماقتا جاسىرىنعاندى، ودان قالسا، كولىك ىشىنە تىعىلعاندى جالپى شارتتى جاۋ اتالعانداردىڭ ءىزىن كەسىپ وتىرىپ، دالمە-ءدال ۋاقىتىندا وزگە ءيىسشىل يتتەردىڭ الدىن وراپ، بۇرىن تاۋىپ وتىردى. بەلگىلى فاۆوريتتەرگە سەنىم ارتقان جۇرتشىلىق ءۇشىن ايزانىڭ كەز كەلگەن تاپسىرمالاردى جەدەل ءالى تياناقتى ورىنداۋى سەنساتسيا بولعانداي.      

- ال ءوزىڭ شە؟ سەن ايزاعا سەنىمدى بولعان شىعارسىڭ؟

- مەن بە؟ مەن، ارينە سەنىمدى بولدىم. بىراق شىنى كەرەك، قاتارلاستارىممەن ۇزەڭگى قاعىسىپ كەلىپ، جەڭىسكە يىق تىرەسە جەتەمىن دەگەن ويدا بولدىم.  ويتكەنى، اتاعىنان ات ۇركىگەن قىزمەتتىك يتتەردىڭ تالايىن كوزبەن كورمەسەك تە،  سىرتىنان حاباردارمىن. ولاردا قاراكەمەردەگى كوپسايىستىڭ كوركىن قىزدىرىپ، تالاسقا ءتۇستى. دەگەنمەن ءتورت كۇنگە سوزىلعان سايىستىڭ ءار  كۇنىندە ايزا عانا ۇزدىك سانالدى. نەگىزى ءيتتىڭ كوبى اتىس قارۋىنان وق اتىلعاندا  جاسقانىپ قالىپ، يەسىنە باعىنباي ابدىراپ قالادى. مەندە دە قورقىنىش  بولدى. تاپسىرما ورىنداۋ بارىسىندا، اتىس قارۋىنان وق جاۋدىراتىن  كەزەڭدە تاياپ جەتتى. ىشىمنەن «مەنىڭ ءيتىم داۋىسقا  ءمان بەرمەسە ەكەن دەپ قۇدايدان قالاي دۇعا تىلەپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم. سەبەبى وسى ءبىر سىن وتكەلدەن سۇرىنگەن يتتەر كوپ بولدى. ال مەنىڭ ازۋىن ايعا بىلەگەن ايزام ايانىپ قالمادى. ءدال جەلكە تۇسىنان اتىلعان وقتان جاسقانباي، اينالاسىنداعى توسقاۋىلداردى ىسىرىپ تاستاپ، جاسىرىنعان ادامدى تابۋعا  ۇمتىلدى. ناتيجەسىندە، ىزدەستىرۋ قىزمەتى بويىنشا ۇلتتىق ۇلاننىڭ  كينولوگيا ماماندارى اراسىندا وتكىزىلگەن كوپسايىسىندا ءبىرىنشى ورىندى جەڭىپ الدى. 

- كينولوگيا ماماندارى اراسىندا وتكەن كوپسايىسقا دايىندىق قانشا ۋاقىتتى قامتىدى؟

- اسكەري بولىمدەگى تاجىريبەلى كينولوگتاردىڭ اقىل-كەڭەستەرىن ىجداعاتتىلىقپەن تىڭداپ، كوزىن ەندى اشقان كۇشىكتىڭ ءيىسشىل يتكە اينالۋ جولىندا ءبىرتالاي جاتتىعۋلاردى ورىندادىق. ءبىز ايزاعا كۇشىك كەزىنەن اتىس قارۋىنان جاسقانباۋدى ۇيرەتتىك. ءتورت اياقتى سەرىگىم سەكەم الىپ قالماسىن دەپ، الدىمەن ەلۋ مەترلىك جەردەن قارۋمەن اتامىز. مۇنداي قاشىقتىقتاعى وق داۋىسىنا ۇيرەنە باستاعان ۋاقىتتا تاعى دا ون مەتر جاقىنداي تۇستىك. مىنە، وسىلاي باسپالداق ساتىسىنا كوتەرىلگەن سايىن، ءاربىر كۇردەلى تاپسىرمالاردى جەڭىل جاتتىعۋلاردان باستاپ وتىردىق. ارينە، سايىسقا تۇسكەن اتىشۋلى قىزمەتتىك يتتەر دە ءوز اسكەري بولىمدەرىندە جارىس جۇيەسىنە ەنگىزىلگەن سىناقتاردى جوعارى دەڭگەيدە ورىنداعان. الايدا، بۇل جەردىڭ اتموسفەراسى باسقا. ۇيىمداستىرۋشىلار سىناقتاردى قيىنداتىپ، ءتۇرلى ايلا-ءتاسىل قولدانادى. مەنىڭ ويىمشا، سايىس كۇردەلى بولعان سايىن، قىزمەتتىك يت تە جاۋىنگەرلىك مىندەتىن ورىنداۋدا كەز كەلگەن توسقاۋىلعا توتەپ بەرە الاتىن مۇمكىندىكككە يە بولادى. ياعني، قۇبارلانداردى شىرعالاڭعا تۇسىرگەن شارا ولاردى كەرىسىنشە شىڭداي تۇسەدى. جالپى، قىزمەتتىك يتتەردىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى سەگىز جىل ءۇش ايدى قامتيدى. دەگەنمەن، جاسىنا قاراماستان قىزمەتتە بەلسەندى بولسا، ارىمەن قاراي دا جۇمىس جاساي بەرەدى.

- ايزانىڭ وزگە قىزمەتتىك يتتەردەن ايىرماشىلىعى نەدە؟

- ايزا بەلگيا وۆچاركاسى –  مالينۋا تۇقىمداس ءيتى. جالپى، تورتاياقتىنىڭ بۇل ءتۇرى كۇن رايىنىڭ قۇبىلمالىعىنا ءمان بەرمەي، قىزمەتىن جالعاستىرا بەرەدى. جالپى مالينۋا تۇقىمداستارى ءىز كەسۋ جۇمىستارىنا جۇمىلدىرىلادى. يتتەردىڭ سەزىمتالدىعى ادامدارعا قاراعاندا الدەقايدا ەرەكشە دامىعان. مىسالى، ايزا مەنىڭ ۆالەرگە قانداي كوڭىل-كۇيمەن كەلە جاتقانىمدى سەزىپ تۇرادى؟ سەنەسىز بە؟ قىزمەتتىك ءيتتىڭ بۇل ءتۇرى ءيىستىڭ 11 ميلليون ءتۇرىن اجىراتا الاتىن كورىنەدى. ارنايى كينولوگيا عىلىمىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە، ءيىسشىل يت تاستاي قاپاس تۇنەكتە 100 مەترگە دەيىن كيمىلداعان زاتتى بايقاپ، سونىمەن قاتار 25 مەتر قاشىقتىقتاعى داۋىستى اجىراتا الادى ەكەن. جالپى، يتتەردىڭ مىنەز-قۇلقى دا تۋرا ادامداردىكىنە ۇقساس.  سانگۆينيك، مەلانحوليك، فلەگماتيك، حولەريك سياقتى ءتورت تيپتەن تۇرادى. ال قىزمەتتىك ءيتتىڭ مىنەزى مەلانحوليك پەن حولەريكتەردەن تاڭداپ الىنادى.  يتپەن بايلانىس ورناتا  بىلۋدە، كوبىنە سابىرلى يتتەر قاجەت. ايزا حولەريكتەر توبىنا جاتادى. ۇرعاشى يت بولعاندىقتان مىنەزى تۇراقتى، بۇيرىققا تەز باعىنىشتى كەلەدى. ال، كينولوگيا قىزمەتىندە يتتەردىڭ ەركەك  ۇرعاشى ءبولىنۋىن دە جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بار. قىزمەتتى اتقارۋ  بارىسىندا ەركەك يت تاياۋ ماڭدا ۇرعاشىنى كورسە، ويى ون ساققا ءبولىنىپ،  جۇكتەلگەن تاپسىرمانى ورىنداي الماي قالادى. مەنىڭ ويىمشا، كينولوگ ماماندىعىن پسيحولوگ ماماندىعىنا ۇقساتۋعا بولادى. ءتورت اياقتىنىڭ ءتىلىن  تابۋدا، قىزمەتتىك ءيتتىڭ الدىمەن سەنىمىنە كىرۋ قاجەت. ال، جاتتىعۋ  جۇمىستارىنا العاشىندا نەبارى جارتى ساعات ارنالسا، كەيىنىرەك ءبىر جارىم ساعاتقا دەيىن ۇلاسادى. كۇشىك بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋدا العىرلىعىمەن ەرەكشەلەنسە، وزىق توپتاعى يتتەرمەن كۇردەلى جاتتىعۋ تۇرلەرىن ورىنداۋعا كوشەدى. تاپسىرمالاردى بۇلجىتپاي ورىنداعان ءتورت  اياقتىنىڭ قىزمەتى  ەسكەرىلىپ، كەيبىر يتكە  يەسى ءتاتتى تاعام بەرسە، كەيبىرى سۇيىكتى ويىنشىعىن ۇسىنادى. 

- ايزانىڭ بۇگىنگى جەتىستىگىنەن كەيىن، قىزمەتتىك يتكە دەگەن كوزقاراس اسكەري بولىمدە وزگەرگەن بولار؟  

- ايزا كوپسايىستا ەندى توپ جارىپ كوزگە تۇسكەنىمەن كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن وزىندىك ءبىر مارتەبەگە يە. سەبەبى قىزمەتتىك يت قالاداعى ءبىراز قىلمىستىڭ بەتىن اشۋعا  سەبەپكەر بولعان. اسىرەسە، ۇرلىق، توناۋ بولعان جاعدايدا قىلمىسكەرلەردىڭ  ءىزىن سۋىتپاي انىقتاۋ ءۇشىن قىزمەتتىك ءيتتىڭ كومەگىنە جۇگىنگەن وقيعالار ءجيى تىركەلدى. اعىمداعى جىلدىڭ اقپان ايىندا  قالا شەتىندەگى ساياجايدا كىسى جوعالادى. بەتالىسى بەلگىسىز جاندى تابۋعا جەدەل ىزدەستىرۋ توبىمەن بىرگە ايزا دا اتتانادى. ءيىسشىل يت نەبارى ازداعان ۋاقىتتا قاسات قار استىندا جاتقان ادامدى تاۋىپ الدى.  

از-كەم سۇحباتتان كەيىن، قىزمەتتىك ءيتتى كينولوگ مامان تالىمباققا الىپ كەلىپ، ءتۇرلى جاتتىعۋلار ورىنداۋعا كىرىستى. ايزا قۇددى دوداعا تۇسەر دۇلدۇلدەي  تىپىرشىپ تۇر. ءاربىر قادامىن اڭداپ باساتىن تورتاياقتى جاۋىنگەر ءىز كەسۋ جۇيەسىن جەتىك يگەرگەن.

«شىعىس» وڭىرلىك قولباسشىلىعىندا كينولوگيالىق قىزمەت قارقىندى دامىپ كەلەدى. وعان دالەل تاياۋدا قاراكەمەردە وتكەن كوپسايىس. جالپى كوماندالىق ەسەپتە ءبىرىنشى ورىنعا يە بولعان وڭىرلىك قولباسشىلىق بيىل اسكەري بولىمدەردى ون يتكە تولتىردى. جالپى، وڭىرلىك قولباسشىلىق كينولوگيا سايىسىنا جىلدا قاتىسىپ، جەڭىسكە جارتى قادام جەتپەي قالاتىن. بىردە سەنىمدىلىك، بىردە ءبىلىم جەتىسپەي جاتقان شاقتاردا باسىمىزدان ءوتتى. بيىل مىنە، باعىمىز بەن بابىمىز قاتار كەلگەن كۇن بولدى. مەنىڭشە، جاھاندانھان زامان قانشا دامىعانىمەن ءيىسشىل يتتەردىڭ ورىنىن ەشكىم باسا المايدى. سەبەبى يت دەگەن ول ءۇي ءبورىسى. ونىڭ بويىندا  جىرتقىشتىق تۇيسىك بار. ال جىرتقىشتىق تۇيسىك جەرگە تۇسكەن ءىزدىڭ قاي جاقتان شىعىپ، قالاي قاراي بەتالعانىن بىردەن اڭعارادى، -  دەيدى «شىعىس» وڭىرلىك قولباسشىلىعىنىڭ كينولوگيالىق قىزمەتىنىڭ باستىعى پودپولكوۆنيك جانىبەك قالىبەكوۆ.

قىزىعى مەن شىجىعى مول ماماندىقتىڭ قالىڭ بۇقاراعا ەتەنە تانىس ەكەندىگى بەلگىسىز. الايدا ەل تىنىشتىعىن كۇزەتۋدە جاۋىنگەرلەردەن بولەك، ءتورت اياقتى سەرىكتەردىڭ دە ايتارلىقتاي ۇلەسى بار. ال ءيتتى كۇشىك كەزىنەن باپتاپ، باۋلۋدا، سان سىناقتاردان وتكىزۋدە كينولوگتاردىڭ ۇشان تەڭىز ەڭبەگى زور. ءيىسشىل ءيتتى دامىتۋ جولىندا قاراپايىم ەلەمەنتتەردەن باستاپ، وتە كۇردەلى جاتتىعۋلارعا دەيىن تاباندى قىزمەت جاسايتىن كينولوگتاردىڭ قارىشتى قادامدارىنا اق جول تىلەيمىز.

رۇستەم مۇحامەت-راقىم

كۋرچاتوۆ قالاسى

Abai.kz