ۇلكەن تەبىرەنىسپەن، كۇيزەلگەن جان تولقىنىنىڭ قۋاتىنان تۋعان بۇل جولدار قازىر دە، بۇدان بىلاي دا: «مەن قازاق ۇلانىمىن!» دەگەن ءاربىر جاستىڭ جۇرەگىنە جول تاۋىپ، بۋىرقانعان قۇلشىنىس تۋعىزارىنا ءسوز جوق. ءانۇران ەكپىندەس، شاقىرۋ، دابىل سيپاتىندا قايتا-قايتا «مەن جاستارعا سەنەمىن!» دەپ كەلىپ وتىراتىن تولقىندار، كوكىرەگىندە ءسال عانا شوعى بار سانالى پەندەنى جالىنداتاتىن كۇشتى كورىك ەدى. وسى ۇلى ۇراندى تۋعىزعان كەزدە ماعجاننىڭ ءوزى 25 جاستا، ال گازەت رەداكتورى كەمەڭگەرۇلى 24-تە، بىلىكتى كوسەمسوز شەبەرى رەتىندە تانىلعان سماعۇل سادۋاقاسۇلى 20 جاستا عانا. وسىنداي وت جۇرەكتى، وزىق ويلى قازاق جاستارى وزدەرىنىڭ ارمان-مۇراتىن حالقىنا تاراتۋ ءۇشىن ءباسپاسوزدىڭ قۇدىرەتتى كۇشىن پايدالانعان.

وسى ءبىرىنشى سانىنىڭ بەتاشارىنا «ومبىداعى الاش پارتياسىنىڭ باس كوميتەتىنىڭ» اتىنان «الاش ازاماتتارىنا!» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان اكەلەر مەن اعالار ءسوزى «الاشوردا» ۇكىمەتى قاناتتانىپ، ەل بيلىگىن قولىنا الا باستاعان، سول ايلارداعى ساياسي احۋالدى تۇسىندىرۋگە ارنالعان. قاتارداعى ۇگىت پەن ناسيحات ەمەس، جاستاردىڭ وزدەرى شىعارا باستاعان «جاس ازامات» گازەتى ءۇشىن ارنايى جازىلعان، سالماقتى ءسوز، ساليقالى اقىل-كەڭەس بىلاي باستالعان:

ۇلكەن تەبىرەنىسپەن، كۇيزەلگەن جان تولقىنىنىڭ قۋاتىنان تۋعان بۇل جولدار قازىر دە، بۇدان بىلاي دا: «مەن قازاق ۇلانىمىن!» دەگەن ءاربىر جاستىڭ جۇرەگىنە جول تاۋىپ، بۋىرقانعان قۇلشىنىس تۋعىزارىنا ءسوز جوق. ءانۇران ەكپىندەس، شاقىرۋ، دابىل سيپاتىندا قايتا-قايتا «مەن جاستارعا سەنەمىن!» دەپ كەلىپ وتىراتىن تولقىندار، كوكىرەگىندە ءسال عانا شوعى بار سانالى پەندەنى جالىنداتاتىن كۇشتى كورىك ەدى. وسى ۇلى ۇراندى تۋعىزعان كەزدە ماعجاننىڭ ءوزى 25 جاستا، ال گازەت رەداكتورى كەمەڭگەرۇلى 24-تە، بىلىكتى كوسەمسوز شەبەرى رەتىندە تانىلعان سماعۇل سادۋاقاسۇلى 20 جاستا عانا. وسىنداي وت جۇرەكتى، وزىق ويلى قازاق جاستارى وزدەرىنىڭ ارمان-مۇراتىن حالقىنا تاراتۋ ءۇشىن ءباسپاسوزدىڭ قۇدىرەتتى كۇشىن پايدالانعان.

وسى ءبىرىنشى سانىنىڭ بەتاشارىنا «ومبىداعى الاش پارتياسىنىڭ باس كوميتەتىنىڭ» اتىنان «الاش ازاماتتارىنا!» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان اكەلەر مەن اعالار ءسوزى «الاشوردا» ۇكىمەتى قاناتتانىپ، ەل بيلىگىن قولىنا الا باستاعان، سول ايلارداعى ساياسي احۋالدى تۇسىندىرۋگە ارنالعان. قاتارداعى ۇگىت پەن ناسيحات ەمەس، جاستاردىڭ وزدەرى شىعارا باستاعان «جاس ازامات» گازەتى ءۇشىن ارنايى جازىلعان، سالماقتى ءسوز، ساليقالى اقىل-كەڭەس بىلاي باستالعان:

«180 ميلليون روسسيا حالقىن 300 جىلدان استام ءبىر شىبىقپەن ايداعان رومان تۇقىمىنىڭ تاعى كۇيرەپ، ءىس باسىنان قۇلاعاندا، [ودان كەيىن] جەتى ايداي زورلىقپەن، قان ىشەرلىك پەن بيلىك جۇرگىزىپ داۋرەن سۇرگەن بولشەۆيك ۇكىمەتى دە، ءسىبىر جەرىندە جىعىلدى.

ء«دىن ءۇشىن، تۋعان جەر ءۇشىن، پاتشا ءۇشىن!» دەپ نيكولاي ۇكىمەتى حالىقتىڭ قانىن قانداي سورسا، سوتسياليزم ءۇشىن، جۇمىسكەر حريستيان ءۇشىن، سوۆەت ءۇشىن!» دەپ بولشەۆيك ۇكىمەتى دە حالىقتىڭ قانىن سونداي سوردى.

قولدان مال، باستان ەرىك كەتتى. بوستاندىق، تەڭدىك ارمانى - ارامتاماق، قانى بۇزاقىلاردىڭ تەپكىسىنە ءتۇستى. حالىقتى قاراڭعىدان جارىققا شىعارۋ جولىندا ايۋداي ۇكىمەتپەن الىسىپ، اباقتىدا بيت-بۇرگەگە جەم بولىپ، قىرشىن ومىرلەرىن قورشىلىقتا، تارشىلىقتا وتكىزگەن ساياسي سابازدار، ولاردىڭ بەينەتى، قانى مەن مىيىنان تابىلعان ولجا دا، زورلىقشىلداردىڭ اياعىنىڭ استىندا قالدى.

ەل تالاندى، شابىلدى، اشىقتى، ەر ازامات قانعا باتتى، الىستاعى الىسقان جاۋ بىلاي قالىپ، اياق استىنان جاۋلاسىپ، اعايىن جۇرت ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەدى.

قارا حالىقتىڭ ءوزى سايلاپ قويعان مەكەمەلەرى تاس-تالقان بولدى. ۇرى-قارى، يت مىنەزدى ازعىندار حالىقتىڭ قاسيەتتى تاعدىرىنا يە بولدى. حالىق قازىناسى ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى...»

جاعداي وسىلاي بولعان سوڭ، نە ارەكەت قىلماق كەرەك؟ ۆ. لەنين باستاعان بولشەۆيكتەر، بىرىنەن كەيىن ءبىرىن جالعاستىرىپ، ەكى دەكرەت شىعارعانى ءمالىم. ولاردا بارلىق ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىن ءوز قولىنا بەرمەك بولعان، ءتىپتى مۇسىلماندارعا جەكە ۇندەۋ تاستاپ، ء«وز مەملەكەتتىگىڭدى ءوزىڭ قۇرىپ ال»، دەپ دامەلەندىردى. بيلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ باستاپقى كەزىندە وسىلاي سايراعان كوممۋنيستەر، جەمە-جەمگە كەلگەندە رەسەيدىڭ عانا مۇددەسىن قورعايتىنىن ءبىلدىرىپ، باسقا جۇرتتاردى الداپ كەتتى. سوندىقتان، الاش كوسەمدەرى شىندىقتىڭ بەتىن اشقان: «بۇراتانالاردىڭ بيلىگىنىڭ ءوز قولىندا دەگەن ارمان-ءۇمىتى قاپىدا اققان قان بولدى. قىرىم، كاۆكاز، باشقۇرتستاننىڭ، تۇركىستاننىڭ... قاندى وقيعالارى، بولشەۆيكتەردىڭ قانقۇمارلىقتارىنا ايداي ايقىن دالەل. التى ميلليون الاش حالقى كوز جاسىن توگىپ، قۇدايدان تىلەگەن اق ورداسىن تىگە المادى. الاش ازاماتتارىنىڭ قايسىسى قاراڭعى تار اباقتىنى كوردى، قايسىسى بۇلت جامىلىپ، مۇز توسەنىپ قاشىپ ءجۇردى، قايسىسى جاسىلدانىپ جانعان وتقا، شاپقان قىلىش، اتقان وققا قارسى ءجۇردى.

الاش ءۇشىن اجالدان تايىنبادى، باسقا جۇرتتىڭ بولشەۆيگى بىرەۋ بولسا، الاشقا دەگەن ەكەۋ بولدى. وزىمشىلدىگىن ۇلت پايداسىن ساتقان جاقىننان جات شىقتى.

قاشان دا بولسا، اقتىق-شىندىق ۇستىگە شىقپاق، جاۋىزدىق جوعالماق – تۇرمىس زاڭى. بولشەۆيكتەردىڭ ءھام بولشەۆيكشىلدەردىڭ جەتى ايدىڭ ىشىندە ىستەگەن زورلىقتارى وزدەرىنە جەندەت بولدى. قار سۋىنداي، قازاننىڭ كۇيەسىندەي بولشەۆيكتەر جوعالدى. بولشەۆيك بۇلتى باسقان بوستاندىق كۇنى جارقىراپ، جاڭادان شىقتى، نۇرىن توكتى.»

زاڭدى بيلىككە يە بولعان ۇكىمەتى جوق رەسەي ىشتەي ءبۇلىنىپ جاتقاندا، بولشەۆيكتەر دە قۇلاپ،[بارشا قازاق] الاش تۋى استىنا جينالىپ، از عانا قايراتكەرلەرىنەن ءۇمىت كۇتكەن شاق ەدى ول. سوندىقتان كۇرەستىڭ جاڭا ۇرانى مىناۋ بولماعىن «جاس ازامات» بىلاي ۇندەدى:

«ازاماتتار! قۇداي الاشتىڭ تىلەگىن بەردى. دۇشپان كەۋدەسى باسىلدى، ءۇنى ءوشتى. قوزعالماستاي كۇيگە ءتۇستى.

الاش وردا تىگىلدى، اق تۋ كوتەرىلدى. كۇنى ەرتەڭ تۇرمىس تونىن پىشەتىن، كەلەشەككە ۇلگى ءجون سالاتىن الاش قۇرىلتايى بولماق. اياقتان اۋىرە، قولدان كىسەن، اۋىزدان قاقپاق كەتكەن الاش بالاسى ءوز قۇرىلتايىڭدى كورىپ ولسەڭ، ارمانىڭ جوق!

وتكەن ومىردەگى اۋىر جاعدايعا قالىڭ قايعى، كوز جاسى - ءبارى دە ەندى ۇمىت بولدى. قارا شاڭىراق «الاش وردانىڭ» تىگىلگەنى - ءبىر ۋاقىتتا قازاقتى العا شىعاردى.

اقساقالدار، اعالار! اقىل ايتىپ، جول باستاڭدار! باياعى ەركىن داۋرەننەن ءسوز قوزعاپ، جاستاردىڭ جۇرەكتەرىنە قىزۋلىق جالىنىن سالىڭدار!

قازاق-قىرعىز ءبىر كەزدە كەمەلىنە كەلگەن، ءوز الدىنا حاندىق قۇرىپ، بيلىك جۇرگىزگەن ەل ەمەس پە ەدى؟ توپ باستاعان كوسەمى، ءسوز باستاعان شەشەنى، قول باستاعان باتىرى بار ەمەس پە ەدى؟

داۋلەتتى بايلار، مىرزالار! كىسىلىك مالدا ەمەس، استە بۇگىن بار دۇنيە، ەرتەڭ جوق. اركىم شاماسىنا قاراي ۇلتىنا قىزمەت قىلۋى ءتيىس!»

مىنە، ءححى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە، تاۋەلسىزدىكتىڭ 22-ءشى جىلىندا، ءبىز سول ازاتتىقتىڭ قالاي كەلگەنىن، قاي كەزدە كىمنىڭ قايرات قىلعانىن تۇسىنگىمىز كەلسە، «جاس ازاماتتىڭ» بەتتەرىن اقتارىپ، كوز سالايىق، كوڭىل قويايىق، ءتۇسىنىپ، ءتۇيسىنىپ وقيىق. وسى ءبىر اسىلدىڭ سىنىعىنداي، اق الماستاي جارقىراعان ۇلى مارتەبەلى كوسەمسوزدىڭ تاماشا ۇلگىسىن الدارىڭىزعا جايىپ وتىرمىز. تاعى ءبىر-ەكى لەبىز مىناداي:

«جاستار! اتقا ءمىن! باسقا جۇرتتار كورسىن! ورال، التاي، ەرتىس، ەسىل-نۇرا، ەدىل-جايىق بويىندا شارق ۇرعان ارىستانداي اقىرعان الاشتىڭ رۋحىنىڭ سونبەگەنىن كورسىن!

ياپىرماي! كەشە عانا ەل ەمەس پە ەدى؟ التى ميلليون الاش بالاسىنىڭ باسى قۇرالماي، جەر-سۋدان ايىرىلىپ، پەندەگە پەندە بولىپ جۇرگەنى، مەيىرىمسىز تاسباۋىرلاردان راحىم تىلەپ جۇرگەنى.

مىنە! «الاش ورداعا» جاردەم قىلماساڭدار، ۇرانعا قىزباساڭدار، سول كوڭىلسىز كۇندەرىڭ الدارىڭدا دايار.

ارداقتى ازاماتتار! الاش تۋى قاعبامىز بولسىن، ءبارىمىز سوعان قارايىق. الاش تىلەگى يمانىمىز بولسىن، ءبارىمىز سوعان ۇيىيىق. ينشاللا الاش جاسايدى! جاساسىن الاش اۆتونومياسى!!!» بۇعان ءسوز قوسۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار. كۇنى بۇگىن كوك تۋىمىزعا جازىپ قوياتىن اسىل لۇعات وسىنداي-اق شىعار.

 

جەر-جەردەگى جاستار ۇيىمدارىنان رەداكتسياعا كەلىپ جاتقان حابارلار دا ءىرى ماڭىزدى، ءارى قىزىق. «9 يۋلدە الاش [جاڭا سەمەي] قالاسىندا «جانار» ۇيىمىنىڭ جالپى جيىلىسى بەكىتكەن قاۋلىلارى: 1) ۇيىمنىڭ قاراجاتىن كۇشەيتۋ ءۇشىن ءۇيىن جاساۋ; 2) سەمەي وبلىسىنداعى ۇيىمداردىڭ سەزىن شاقىرۋ; 3) ومبىدا بولعان جالپى قازاق جاستارى سەزىنىڭ قاۋلىلارىن مۇشەلەر تەگىس قابىل العان. مۇنداعى «جانار» ۇيىمىنىڭ اتىن وزگەرتىپ، «جاس ازاماتتىڭ» وبلاستنوي ءبولىمى دەلىنگەن; 4) «جاس ازامات» گازەتىنە ەكى ءجۇز سوم جارنا جىبەرۋ. جەدەلحاتقا قول قويعان – جاستار ۇيىمنىڭ سەكرەتارى نۇرالى اسىلباەۆ». نەمەسە: «كەرەكۋدە «جاس ازامات» ءبولىمىن اشتىق. بار كۇشىمىزبەن قولتىقتايمىز! ءاليمانوۆ، نۇرىموۆ».

«جاس ازاماتتىڭ» 4-سانى سول كەزدەگى وقىرمانداردى سەلت ەتكىزگەن وقىس قايعىلى حابارمەن اشىلدى. ونى «الاش قۇربانى» دەگەن تاقىرىپپەن جازعان مىرجاقىپ دۋلاتۇلى. «الاشتىڭ باعلانى وتىنشى ءالجانۇلى قانىشەر بولشەۆيكتىڭ وعىنا ۇشتى. مالىك امانجولۇلى جارالاندى. جەتىسۋ قازاعى قىرعىنعا ۇشىراپ جاتىر...» دەپ باستاعان جاقاڭ، ءوز كەيىپكەرى وتىنشى ءالجانوۆ مارقۇمنىڭ ۇلتى ءۇشىن اتقارعان عيبراتتى ءىسىن وزگەلەرگە ۇلگى ەتە وتىرىپ، تالداپ، بايانداپ شىققان.

«...الاش ميليتسياسىن قۇرۋ قامىن قىلىپ باسشى سايلاپ، ەندى الاش ورداعا جۇرەمىن دەپ تۇرعاندا، وتىنشى ءتورت اي سارعايىپ، كورمەگەن بەينەتتى كورىپ، ولىمنەن قالىپ، ارەڭ قۇتىلعاندىعى «سارىارقادا» جازىلعان. بۇلار اباقتىدان شىققانشا، بولشەۆيكتەر كۇشەيىپ، لەپسىدەگى قازاققا تيگەن 500 مىڭ سومدى الىپ قويدى، جۇرتقا ويران سالا باستادى. وتىنشى اباقتىدان شىققان سوڭ، جولداستارىمەن بىرىگىپ، ەلدى قىرعىننان قالاي الىپ قالۋ شاراسىنا كىرىستى. ۇرىجار، لەپسى جاعىنا كەلىپ، ەر ازامات جيناپ، بولشەۆيكپەن سوعىسۋعا بەل بايلادى...ۇلتى ءۇشىن ولىمنەن قورىققان جوق، وقتان تايىنعان جوق. ەسىل ەر، الاش جولىندا عازەز جانىن قۇربان قىلدى. توپىراعىڭ تورقا، جانىڭ جانناتتا بولسىن، اياۋلى وتىنشى! ۇلتىڭ ءۇشىن قان جىلادىڭ، قامىن جەدىڭ، قىزىقتى عۇمىرىڭ اباقتىدا، ايداۋدا ءوتتى. سوندا دا تاۋىڭ شاعىلمادى. قامالعا شاپتىڭ، قانعا بويالدىڭ، قازا تاپتىڭ، بىراق ارماندا كەتتىم، الاش كورگەنىن كورە المادىم دەمە. سەندەي ۇل تۋعان ەل ەشكىمنەن كەم بولماس! حوش باۋىرىم!»

وسى وقيعاعا بايلانىستى گازەت رەداكتورى قوشمۇحاممەت كەمەڭگەرۇلى دا گازەتتىڭ ەكىنشى بەتىندە لەبىز ءبىلدىرىپ، وتىنشى مارقۇمنىڭ قازاسىنا وقىرماندار اتىنان قاتتى قايعىرعان. «...جاڭا گۇلدەنىپ كەلە جاتقان الاشىڭ كوشباسشى ازاماتتارعا وتە مۇقتاج ۋاقىتتا قانىشەر، جەندەت بولشەۆيكتەردىڭ قولىنان مەزگىلسىز قازا تاپتىڭ. ەرتەدەن ەل قامىن ويلاپ، الاش تىلەگىن قولىڭا شىراق قىلىپ ۇستاپ ەدىڭ، سول شىراقتان ءومىرىڭنىڭ اقتىق ساعاتىنا شەيىن ايىرىلمادىڭ. ءبىلىم دارياسىنان سۋسىنداۋىما، ساياسي كوزىمنىڭ اشىلۋىنا سەبەپكەر بولىپ، ۇلىتشىلدىقتىڭ ورىنە سۇيرەپ ەدىڭ، الىستا جاتساڭ دا، اقىل ساباعىڭدى حاتپەن بەرىپ، اسقار بولىپ ەدىڭ».

 گازەتتىڭ بەسىنشى سانى الاشوردا وكىمەتىنىڭ رەسەيدىڭ ءسىبىر ۇكىمەتىمەن، مەملەكەتتىك دۋماسىمەن بايلانىستارى، كەلىسسوزدەرى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ماعلۇمات بەرەتىن كولەمدى ساياسي شولۋمەن اشىلعان. مىسالى، چەليابى قالاسىندا شاقىرىلماق ماجىلىسكە ەرەكشە نازار اۋدارىپ: «وسى سوۆەششانياعا قاتىسىپ، الاش اۆتونومياسى باسقا ورال بويى، ورىنبور، باشقۇرت، ءسىبىر اۆتونوميالارىمەن تەرەزەسى تەڭ كەلىسسوز جاساپ، ءوز سىباعاسىن الىپ قالۋى» كەرەكتىگى نەگىزگى ماقسات رەتىندە قويىلعان.

 1918 جىلعى 24 ماۋسىمداعى زاڭ اكتىسىمەن «الاش اۋماعىندا 1917 جىلى 17 ماۋسىمدا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن ەنگىزىلىپ، ونى كەڭەس وكىمەتى جويىپ جىبەرگەن زەمستۆولىق مەكەمەلەر قايتا قالپىنا كەلتىرىلدى». [24] (سارى-ارقا. 1918, 8 شىلدە). سونىمەن بىرگە، الاش اۆتونومياسى بارلىق ءادىس-امالدارمەن رەسەيدەگى جاڭا قۇرىلعان ءتۇرلى ۇكىمەتتەردەن II بۇكىلقازاق سەزى شەشىمىنىڭ نەگىزىندە قازاق اۆتونومياسىن مويىنداۋلارىنا بار كۇشىن سالدى. ءارتۇرلى ۇكىمەتتەرمەن (قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ كوميتەتى، ءسىبىر وبلىستىق دۋماسى، ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى جانە ت.ب.), رەسەيدىڭ بىرقاتار ساياسي پارتيالارىنىڭ كوسەمدەرىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزە وتىرىپ، ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان الاشوردا باسشىلارى قانداي جاعداي بولسا دا، قازاق حالقىنا ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك قۇرۋ مۇمكىندىگىن كۇن تارتىبىنە قويدى. گازەتتە بۇل تاقىرىپتار ساۋاتتى يگەرىلگەن.

 جاستار گازەتى شىن مانىندە قازاق جاستارىنىڭ ساناسى ويانۋىنىڭ، ولاردىڭ مادەني جاعىنان گۇلدەنۋىنىڭ ءاربىر قادامىن كورسەتىپ وتىردى. مىسالى، احمەت ءجانتالىۇلى دەگەن اۆتور گازەتتىڭ 1918 جىلعى 5-سانىندا قىزىلجار جاستارىنىڭ «اش قازاق-قىرعىزعا جاردەم ەتۋ» جونىندەگى جوسپارلارىن جاريا ەتتى. بۇدان كەيىن گازەتتە وسى مۇقتاجعا قارجى جيناۋ ماقساتىندا، «15 قاراشادا قىزىلجارداعى «تالاپ» جاستار قاۋىمى ق. كەمەڭگەرۇلىنىڭ ءۇش ءبولىمدى «اۋليە ءتاۋىپ» پەساسىن قويدى» دەپ حابارلادى. سونداي-اق، قازاق جاستارى ق. كەمەڭگەرۇلىنىڭ «بوستاندىق جەمىسى» دراماسى مەن م. دۋلاتوۆتىڭ «قىزىل قاشار» دەگەن فەلەتونىن ساحناعا شىعاراتىنىن گازەت ارقىلى جاريا ەتكەن. جانە «تۇسكەن قارجى «جاس ازامات» گازەتاسىنا، اش-جالاڭاش، قىرعىزدارعا، تۇتقىن تۇرىكتەرگە ءھام سوعىستان جارالانعان چەح سولداتتارىنا بەرىلەتىنىن» جەتكىزگەن. سول جىلعى 13 جەلتوقسادا، الاش اۆتونومياسىنىڭ ءبىر جىلدىعى قىزىلجاردا ۇلكەن توي بولىپ وتكەن. وسىعان بايلانىستى «تالاپ» جاستارى تەاتردا سپەكتاكل قويىپ، ودان تۇسكەن 4409 سومنىڭ 1231 سوم 15 تيىنىن «جاس ازامات» پايداسىنا قوسقان. ءدال وسىنداي مادەني شارانىڭ 1919 جىلعى 3 قاڭتاردا ومبى قالاسىندا وتكەنى، ونى ۇيىمداستىرعان قازاق جاستارىنىڭ «تىلەك» قاۋىمى ەكەنى 22-سانىندا حابارلانعان. «بۇل ويىندا كوبىرەك قىزمەت كورسەتكەن قارىنداسىمىز اققاعاز بيكەش دوسجانقىزى بولدى. اققاعاز ءبىر بولمەنى قازاق ۇيىنە اينالدىردى. ءىشىن جاساۋمەن كوركەيتىپ تۇرلەندىردى...»، دەيدى ءتىلشى.

مۇنداي ۇيىمشىلدىق پەن سانالى ارەكەتتەر اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىنى ءمالىم. ءدال وسى اتى اتالعان جاستار كەمەلدەنىپ، سودان كەيىنگى 5-6 جىلدا-اق قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعىن باياندى ەتۋ كۇرەسىنىڭ ماڭداي الدىنان كورىندى. عۇمىرلارى ۇزاق بولماعانىمەن، كەيىنگى ۇرپاققا وتانسۇيگىشتىكتىڭ عاجايىپ ۇلگىسىن كورسەتىپ كەتتى.

 ەرەكشە اتاپ وتۋگە تۇراتىن جايت، «جاس ازاماتتىڭ» 19178 جىلعى 16 جەلتوقسانداعى سانى رەداكتسيا اتىنان «ەكىنشى جالپى قازاق سەزىندە التى الاشتىڭ بالاسى تۇگەل باس قوسىپ، قازاق ۇلتىنىڭ كەلەشەكتەگى ەلدىگىنە نەگىز قۇرعان تاريحي 13-ءىنشى دەكابر كۇن ءبۇتىن الاش ۇراندى قازاق ولكەسىنە قۇتتى بولسىن!» دەگەن قۇتتىقتاۋمەن اشىلىپ، تۇگەلدەي الاش اۆتونومياسىنىڭ ءبىر جىلدىعىنا ارنالدى. باسماقالاداعى مىنا سوزدەر سول داۋىردەگى تاۋەلسىزدىك اڭساعان ءار قازاقتىڭ جىگەرىن جانىپ، اسىل ارمانعا باستاعان جالىندى ۇران ەدى. توقسان بەس جىل وتسە دە، تەبىرەنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس:

«[1917 جىلعى] 13-ءىنشى دەكابر - ەكىنشى جالپى قازاق سەزىنىڭ اق وردا تىگىپ، التىن تۋ كوتەرىپ، اۆتونوميالى جۇرت بولامىز دەگەن كۇنى. «اۆتونومياعا مال-جاندى قۇربان قىلامىز!» دەپ قويعان سوڭ، كۇڭىرەنىپ قۇران وقىعاندا، اقجۇرەك ادال نيەتپەن اقساقالدار، جاستار تىلەك قىلعاندا، قۋانعاننان موللالاردىڭ كوڭىلى بوساپ، ەڭىرەگەن كۇنى. مىنەكي، سول ۇلت قانىن تاسىتقان، ءۇمىت قۇراعىنا ات شاپتىرتقان تاريحي 13 دەكابرگە - تاپ ءبىر جىل.

وسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە الاش تىزگىنىن قولىنا العان «الاشوردانىڭ» باسىنان كەشكەن اۋىرلىقتارى كوپ بولدى. ءالى دە تار كەشۋ، تايعاق جولدار بولۋى مۇمكىن. ۇلت تىلەگى ءبىر كۇندە تەزدىكپەن ءھام جەڭىلدىكپەن ورىندالمايدى، وت الىپ، [قامىسقا ءتۇسۋدى] كوتەرمەيدى. 13 دەكابردىڭ قازىرگى الدىمىزعا تارتقان جەمىستەرى الاش اۆتونومياسىنا ىرگەتاس سالدى. بۇل - ءبىر. شاشىراعان ۇلتشىلدىقتى ءبىر ىزگە سالىپ، ءبىر جەرگە جيناپ، ۇلت كۇرەسىنە ۇلگى بەردى. بۇل - ەكى. جالعان ۇلتشىلداردىڭ ءورىسىن تارىلتتى. بۇل - ءۇش.

وسىنداي، ولگەندى تىرىلتكەن، وشكەندى جاندىرعان، وتكەن داۋرەندى، ۇشقان باقتى ەسكە تۇسىرگەن 13 دەكابردى وتە قۇرمەتتەپ وتكىزۋگە، ساياسات دۇنيەسى ساۋ قالپىندا ەمەس. بىراق قويۋلانعان ءتۇن تاراڭقىراپ، كەيىن بۇلت اجىراپ، نۇرىن توگىپ، تاڭ اتاتىن. ەرتە مە، كەش پە، 13 دەكابر الاش ەلىنىڭ ارداقتى كۇندەرىنىڭ ءبىرى سانالار. الاش تاريحىنا التىن سيامەن جازىلار!»

ۇلت كوسەمدەرىنىڭ «تاۋەلسىزدىك!» دەگەن ءبىر سوزگە سيعان ارمانى ورىندالدى، بىراق، 13 جەلتوقساندى ۇلت مەرەكەسى ەتسەك دەگەن اماناتىن ءالى ەسكەرە قويعان جوقپىز. بۇل دا – وكىنىشتى شىندىق.

گازەت قالامگەرلەرى وسى گازەت ارقىلى وقىرماندارىنا ءسوز تاستاپ، ازاتتىق كۇرەسىنىڭ جىلناماسىن جاساۋعا شاقىرادى، ەستەلىكتەر مەن قۇجاتتاردى «قازاق»، «سارىارقا»، «جاس ازامات»، «اباي» باسقارمالارىنا (رەداكتسيالارىنا.-اۆت.) وسى باستان جيناۋعا قام قىلىپ، ولارعا الاشتىڭ ازاماتتارى تارتىنباي، كەرەكتى نارسەلەردى ۋاقىتىمەن جەتكىزىپ تۇرسا ەكەن»، دەپ سۇرايدى. ويتكەنى: «مادەنيەت جولىنا اياق باسام، جارىققا قول سەرمەيمىن، دەگەن جۇرتقا ءوزىنىڭ ءھام باسقانىڭ بۇرىنعى كىم ەكەنىن تانىپ، تارازىعا سالۋى ءۇشىن تاريح كەرەك. وتكەندى ەسكە ءتۇسىرىپ، جاقسىدان جاماندى، قاراڭعىدان جارىقتى ايىرىپ، ادامنىڭ كوز الدىنا ايقىن اشىپ كورسەتەتىن - وسى تاريح. ناداندىق ۇيقىسىنان جاڭا باس كوتەرىپ، جارىق جولعا قاراي قارمانىپ، قول سەرمەۋشىنىڭ ءبىرى - ءبىزدىڭ قازاق. جانە سول جارىق جولعا جەتۋگە داۋا بولاتىن كوپ قۇرالدىڭ ءبىرى دە – تاريح». قازىر بۇعان ءبىزدىڭ ءسوز قوسۋىمىز ارتىق بولار.

 

«جاس ازاماتتىڭ» 1918 جىلعى 4 قازانداعى التىنشى سانىندا جاريالانعان سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ء«ومىر ءۇشىن كۇرەسۋ» دەگەن ماقالاسى كەمەل ويدىڭ جەمىسى دەسە بولعانداي. القيساسىن قالىڭ قازاققا تانىس ءارى تۇسىنىكتى تىرشىلىك تۇيتكىلدەرىنەن باستاپ: «ادام بالاسىنا جان- دۇنيە قامى ءۇشىن الدىمەن تاماق، كيىم، ءۇي كەرەك. اسىرەسە تاماقسىز، كيىمسىز تۇرۋ مۇمكىن ەمەس. مال اسىراۋ، ەگىن سالۋ، ساۋدا قىلۋ، ۇستالىق قۇرۋ، ءتىل، قولونەر ءبىلىمىن كاسىپ قىلۋ، جالعا ءجۇرۋ، تىلەنشىلىك قۇرۋ، ۇرلىق قىلۋ - ءبارى دە جان- دۇنيەنىڭ قامى. وسىنداي جولدارمەن ءومىر ءۇشىن كۇرەسكەندەر كوپ. بۇلاردىڭ ىشىنەن بىرەۋىنىڭ تۇرمىسى جاقسى، ەكىنشىسىنىڭ تۇرمىسى ورتاشا، ۇشىنشىسىنىكى جامان،- دەيدى دە، اۆتور:- بۇلاي بولۋدىڭ سەبەبى - كۇرەسۋشىلەردە ءادىس-ءتاسىل جاعىنان ايىرما بارلىعى» ەكەنىن ايتادى.

اۆتور ءوز ويىن ايقىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قازاق حالقى مەن الىستاعى نەمىس جۇرتىنىڭ تۇرمىستىق جاعدايلارىن سالىستىرا وتىرىپ، قالىڭ قازاعىن وزىق نەمىستىڭ دەڭگەيىندە كورگىسى كەلەدى. «نە ىسكە بولسا دا ءادىس كەرەك. جانە زامان وتكەن سايىن، ءادىس وزگەرىپ تۇرماقشى. مىسالى، تۇرمىس جۇزىندە ەڭ ءادىسشىل گەرمانياداعى نەمىستى ءھام ەڭ ءادىسسىز ءبىزدىڭ قازاقتى الايىق، ەكەۋى دە ءومىر ءۇشىن كۇرەسەدى، بىراق نەمىس ادىسپەن كۇرەسەدى ءھام زامانعا قاراي وزگەرىپ وتىرادى»، دەي كەلىپ، ۋاقىت تالابىنا ساي تىرشىلىكتىڭ امال-ارەكەتى دە بەيىمدەلىپ وتىرۋعا ءتيىس ەكەندىگىن ناسيحاتتايدى. دەمەك، «شارۋانى تۇزەۋگە ءارتۇرلى ادىستەر قولدانۋ ءۇشىن، ساياسي كەڭدىك بولىپ، حۇكىمەت جاعىنان ءبىر دە قىسىمشىلىق بولماسقا كەرەك». بيلىك ورىندارىنىڭ قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋى قاجەتتى شارت ەكەنىن كورسەتەدى. بايقاساق، مۇنداعى سماعۇلدىڭ ساياسات پەن شارۋاشىلىقتى اجىراعىسىز بىرلىكتە كورۋى دە سۇڭعىلالىق. بۇل جونىندە ول: «بۇرىنعى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارى بىرىڭعاي ساياسات جولىمەن ءجۇرۋشى ەدى. ءالى دە ازاماتتارىمىز سول جولدا. بۇلاي جۇرمەسكە وسى كۇنگى زامان اعىمى قوياتىن ەمەس. سوندا دا شارۋانى كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايدى».

سول كەزدەگى باستى ماسەلە، قازاقتىڭ بۇكىل تاعدىرى شەشىلەتىن، كەلەشەگىنىڭ قانداي بولارىنا سەبەپكەر جەر ماسەلەسى «جاس ازاماتتىڭ» نەگىزگى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى بولعانى زاڭدى ەدى. گازەتتى شىعارۋشىلار «قازاق جەرى» دەگەن ماقالادا: «قازاق جەرىن رەسەي-سۇلىك سوردى. بولشەۆيك كوپ نارسە ىستەگەن جوق، بىراق قازاقتى تۇگەل كەدەيلەندىرىپ، ورىس قىلىپ جىبەرمەككە بەل بۋدى»، (25) دەپ تاريحي شىندىقتى اشىپ كورسەتتى. ق. كەمەڭگەرۇلى «قازاق جەرىنە قولقا سالۋشىلار» دەگەن ماقالاسىندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاق جەرى جونىندەگى ساياساتىنا ءوز كوزقاراسىن بىلدىرەدى. كەيىندە جۇزەگە اسقان بۇل ساياساتتىڭ باستاۋ-قاينارىنا كوز جىبەرۋ ءۇشىن، «جاس ازاماتتىڭ» بەتىندەگى وسى ماتەريالعا از-كەم توقتالايىق.

«وتكەن ارالىقتا قازاق جەرىنە سالقىنىن تيدىرەتىن تومەندەگى ءتورت ءتۇرلى جوبانىڭ ءىزى كورىنەدى: رەسەي «التاي، سەمەي، اقمولا، ەنەسەي اۋداندارىندا سۆەكلا-قانت زاۋىتتارىن اشپاق. ءار زاۋىتقا جىلىنا ءۇش ءجۇز مىڭ پۇت قانت شىعارعانداي مولشەرمەن جايلى، جايسىزى ارالاس 20 مىڭ دەسياتينا جەر كەرەك»، دەگەن لەبەدەۆتىڭ بايانداماسىنان ق. كەمەڭگەرۇلى: «اقمولا، سەمەي تۋرالى پىكىر جابىق بولسا دا، ايداي انىق: بۇل ەكى وبلىستاعى قازاق جەرىنە اۋىز سالىناتىنىن» سەرگەك جۇرەكپەن سەزەدى. «ۇكىمەتتىڭ اقمولا، اتباسارعا قاراعان نۇرا، تەڭىز كولى-ەسىل اراسىندا جەتى ءجۇز مىڭ دەسياتينا جەرگە قىزىلجار، اتباسارعا قاراعان ەل مەن تورعاي شەكراسىندا سەگىز ءجۇز دەسياتينا جەرگە ارىق جۇرگىزىلەدى... وسى ايتىلعان اۋدان سۋارىلىپ، بىربەتكەي ەگىن شارۋاسىنا قولايلانسا-اق، كەلىمسەك قاراشەكپەن-پەرەسەلەنگە تولتىرىلادى. جەرلەردىڭ ەجەلگى زاڭدى يەسى كوشپەلى قازاق شولگە قاراي جىلىسادى»، دەگەن اۆتوردىڭ كورەگەن بولجامى، كەيىن، حح عاسىردىڭ ورتاسىندا «تىڭ يگەرۋ» دەگەن داقپىرت ناۋقان تۇرىندە ورىندالدى ەمەس پە؟

سونداي-اق، «جاس ازامات» قازاق جەرىنىڭ قازبا بايلىقتارىن شەتجۇرتتىق الپاۋىتتاردىڭ تالاپ-توناۋىنا قارسىلىق ءبىلدىردى. «شەت مەملەكەتتەردىڭ كاپيتالى كەن قازۋ، فابريك-زاۋىت سالۋعا (بۇلار دا قازاق جەرىنە ورنايدى) كىرسە» قازاق بۇل قازىنادان تاعى دا ايىرىلادى.

جاستار گازەتى وسىنداي ناقتى دالەلدەرىن كوزگە كورسەتىپ، قولعا ۇستاتقانداي كەلتىرەدى دە، مىناداي ءتۇيىن جاسايدى:

«مىنەكەي، الاش! اۆتونوميا بولماعان كۇندە، شەگىنە بەرەتىن قولقاڭ وسى. جەر – ماڭگى بايلىق، الدىڭداعى مالىڭنان، قوينىڭداعى اقشاڭنان قىمبات. ونەر-ءبىلىم كەنجەلىگى بولسا دا، اۆتونومياعا الاسۇرىپ جاتقانىمىز – جەر ءۇشىن!» [21] بۇل ارادا اڭگىمە «ۇياسى بۇزىلعان رەسەي مەملەكەتىنە» ەندى تابىنۋدىڭ ءجونى جوق ەكەندىگى، قازاق حالقى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن، ءوز بولاشاعىنىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا الۋ ءۇشىن كۇرەسۋى، سونىڭ ءبارى قازاق جەرىنىڭ بۇتىندىگى تۋرالى بولىپ وتىر. وكىنىشكە قاراي، سول ءبىر الاساپىران تۇستا قازاق كوسەمدەرى قولىنداعىسىنان ايىرىلىپ قالعانداي كورىنەدى. ارينە، ونىڭ وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى جاقتارى دا بولدى، بۇل – باسقا اڭگىمە.

جاس قالامگەرلەر ءوز باسىلىمىنا وسى سوزدەردى جازا وتىرىپ، بولشەۆيكتىك رەسەيدىڭ دە قازاقستانعا تاۋەلسىزدىك سىيلامايتىنىن اشكەرەلەدى. ال، «ولگەن تىرىلمەكشى» دەگەن باسقا ماقالادا وسى يدەيا ودان ءارى دامىتىلىپ، جەر ماسەلەسى جونىندە بولشەۆيكتەر پاتشا وكىمەتىنىڭ تاريحي مۇراگەرى ەكەنى ايتىلادى. «قازاق جەرىنىڭ ءبىر كەزدە ازىرەيلى بولعان پەرەسەلەن مەكەمەسى قايتادان تىرىلەدى دەگەن قاۋەسەت بار» ەكەندىگىن حابارلاپ، حالىق ءوزىنىڭ ساياسي كوسەمى الاش توڭىرەگىنە توپتاسۋى ارقىلى عانا تاۋەلسىزدىك كۇرەسىنە قوسىلادى دەگەن پىكىردى ورتاعا سالدى [22].

وسىنداي-وسىنداي ساياسي جانە قوعامدىق تاقىرىپتارعا قالام تەربەگەن «جاس ازامات» اۆتورلارى سول كەزدەگى ءوزارا تىرەسكەن ساياسي كۇشتەردىڭ ارا سالماعىن باعامداپ، حالىققا تۇسىنىكتى تىلدە بايانداپ بەرىپ وتىردى. ءبايدىلدا مىرزاۇلى مەن عابدىلدا نايزابەكۇلىنىڭ «بۇنى نە دەيمىز؟» دەگەن تالدامالى ماقالاسىندا بولشەۆيكتەردىڭ قازاق دالاسىنداعى ءىس-ارەكەتتەرىن اشكەرەلەنەدى. «جەتىسۋ جاعىندا بولشەۆيكتەر قازاق بولسىن، قازاق-ورىس بولسىن، قويداي قىرىپ، قانىن سۋداي اعىزىپ جاتىر. ەڭ اياعى بيسكىدە ەمشەكتەگى نارەستە بالالاردى مىلتىقتىڭ ۇشىنا شانشىپ، قانىن اعىزىپ جاتقاندا، ءبىز قولىمىزداعى بولشەۆيكتەردى ەركەلەتىپ وتىرعان ءجونىمىز قالاي؟» دەپ حالىققا وي سالادى. قولدان تۋعىزعان ازامات سوعىسىنداعى قاتىگەزدىك، ادامگەرشىلىكتىڭ بارلىق ولشەمىن سىرىپ تاستاپ، شەتسىز، شەكسىز اۋىرتپالىق اكەلگەن بولشەۆيكتەردىڭ بيلىككە تالاسۋ ءادىسىنىڭ زاڭسىز ەكەندىگىن گازەت اشىپ كورسەتەدى. تاپتىق مۇددە دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، اكەسىنىڭ ساقالىنا جارماسقان بالا، اعاسىن اتقان ءىنى، شەشەسىن ساتقان قىز... ازامات سوعىسىنىڭ باستى قاھارماندارى وسى بولعانىن مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ سول كەزدەگى ساندارى سەندىرە ناسيحاتتاعانىن بايقايمىز.

گازەتتىڭ ءبىرىنشى قىركۇيەكتە جارىق كورگەن سانىندا «الاشوردا» دەگەن ورتاق تاقىرىپپەن ومبىدان بەرىلگەن حابارلار توپتاماسىندا: «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە» چلەندەرىنەن قۇرىلعان ۇكىمەتپەن سويلەسۋگە بارعان «الاش وردا» مۇشەلەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ، حالەل ءھام جيھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر 19 اۆگۋستا (جاڭاشا) ومبىدا ءسىبىر ۇكىمەتىمەن سويلەسىپ جاتقان «الاش وردا» باستىعى ءاليحاندى سىمسىز تەلەگرافقا شاقىرىپ، مىناداي سوزدەردى سويلەستى»، دەپ باستايدى دا، «الاشوردا باسشىلىعىنىڭ 1918 جىلى 23 شىلدەدە ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر-مينيسترىنە جولداعان حاتىنا» بايلانىستى تۇسىنىك بەرىلگەن. كەلىسسوز ۇستىندە ءاليحان بوكەيحان باستاعان وكىلدەر الاشوردانىڭ باسشىلىعى باسقارۋ ورگاندارىن قۇرۋ مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ زاڭدىلىعىن دالەلدەۋگە تىرىسقان. ء«دال قازىرگى ساتتە رەسەي بىرىڭعاي ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جوق. سول سەبەپتى اۆتونوميالىق وبلىستار مەن حالىقتار بولشەۆيكتەر بيلىگىنەن قۇتىلىپ، ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جولىنا تۇسۋگە ءتيىس... دەمەك، ء«سىبىر مەن الاش اراسىنداعى مۇددە جاقىندىعى ەكى اۆتونوميانىڭ تىعىز وداق قۇرۋىن قاجەت ەتەدى. ءوزارا تۇسىنىستىك ولاردىڭ كۇشىن بىرىكتىرەدى. ءبىز ءسىبىر اۆتونوميالىق ۇكىمەتىنىڭ تالقىلاۋىنا ءوزارا كەلىسىمنىڭ مىناداي پۋنكتتەرىن ۇسىنامىز:

ءسىبىر ۇكىمەتى مەن الاش اۆتونومياسى ءبىرىن-ءبىرى تانۋ، مويىنداۋ ارقىلى قارىم-قاتىناسقا تۇسەدى» [23]. كەلەسى تالاپتاردىڭ مازمۇنى مىنا تۇرعىدا بولىپ كەلەدى: 1) الاشوردا تەك قازاق حالقىنىڭ عانا بيلىك ورگانى بولىپ تابىلادى; 2) ۇلتتىق اسكەر جالپىسىبىرلىك باسقارما مەن الاشوردانىڭ اسكەري بولىمىنە باعىنادى; 3) بانك پەن قارجى-قاراجات مەكەمەلەرى ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ قاراماعىنا بەرىلەدى; 4)فەدەرالدىق ۇكىمەت قۇرۋ ءۇشىن بولشەۆيكتەردەن تازارعان وڭىرلەر حالقىنىڭ كونگرەسىن شاقىرۋ قاجەت.

بۇل جازبالاردان قازاقتاردىڭ ءوزىن تانىتۋى، ياعني، الاشوردا ۇكىمەتى كەلىسسوز جۇرگىزۋ بارىسىندا ءوز مەملەكەتتىلىگىن كورسەتۋگە ۇمتىلىسى، الاشوردانىڭ بىرىڭعاي رەسەيلىك بيلىكتىڭ كۇيرەۋى جاعدايىندا دەربەس ءومىر ءسۇرۋ زاڭدىلىعىن دالەلدەۋگە تالپىنىسى، ەلدە الاشوردا بيلىگىن قالىپتاستىرۋعا تىرىسۋى انىق كورىنگەن بولاتىن.

«جاس ازاماتتاعى» وسى ماقالاعا تاقىرىپ بولعان كەلىسسوزدەر تۋرالى ءاليحان بوكەيحان كەيىن بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: ء«بىزدىڭ ءسىبىر ۇكىمەتىمەن ۇزاققا سوزىلعان كەلىسسوزدەرىمىز ورال وبلىسىنداعى الاش اۆتونومياسىن جويدى. مۇمكىن، بولشەۆيكتەردەن ازات ەتىلگەن قازاق وبلىستارى الاش اۆتونومياسىن كۇتىپ وتىرماستان، تۇركىستانمەن جاقىنداسۋدىڭ باعىت-باعدارىن ىزدەر». (24). رەسەي الاش اۆتونومياسىن مويىنداماعان جاعدايدا تۇركىستاننان ايىرىلادى، ال ءسىبىر الاش سياقتى وداقتاسىن جوعالتادى: «اۆتونوميانىڭ قۇلاۋ قاۋپى الاش پارتياسىنا قالاي بولعاندا دا، الاشوردانى سىبىرمەن وداق بولۋدان باس تارتۋعا، الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋعا جانە قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋعا ءماجبۇر ەتتى. ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ الاش اۆتونومياسىن مويىنداۋى تۇركىستاندى رەسەي اۋماعىنداعى فەدەراتسيالىق قۇرىلىم رەتىندە ورنىعۋىنا مۇمكىندىك بەرەر، دەپ ۇمىتتەندىك».

«جاس ازامات» ۋاقىت تامىرىن ءدال باسىپ، ۇلكەن ساياساتقا باتىل ارالاسىپ، سۇڭعىلالىق تانىتقانى ونىڭ ءار سانىنان بايقالادى. قازاق ۇلتتىق اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى II بۇكىلقازاق سەزىنىڭ شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسكەن ءا. ن. بوكەيحانوۆ بىردەن كەزەك كۇتتىرمەيتىن بىرقاتار ماڭىزدى ماسەلەلەردى قاراستىردى. قازاقستاننىڭ باتىسىندا، سولتۇستىگىندە، شىعىسىندا ساياسي جاعداي بىركەلكى ەمەس ەدى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ باسقا ساياسي كۇشتەرگە قاتىناسى دا تۇرلىشە قالىپتاستى. بوكەيحانوۆ پەن ونىن اينالاسىنداعىلار بۇل جاعدايلاردى تولىقتاي ەسەپكە الدى. سەمەيدە كەڭەس وكىمەتى قۇلاسىمەن، وسىندا كەلگەن ءا.ن. بوكەيحانوۆ جاڭا جاعدايدا قيمىل جاساۋ تاكتيكاسى تۋرالى نۇسقاۋ بەردى. ماسەلەن، ورىنبورداعى تورعاي وبلىستىق الاش كوميتەتىنىڭ باسشىسى سەيىتقازىم قادىرباەۆقا جىبەرىلگەن جەدەلحاتتا بىلاي دەلىنگەن بولاتىن: «24 ماۋسىمدا الاشوردا ءوز جۇمىسىنا كىرىستى. II بۇكىلقازاق سەزىنىڭ شەشىمدەرىن جۇزەگە اسىراتىن بولادى. باشقۇرت جانە ءسىبىر اۆتونوميالارىنا تۋىسقان اۆتونوميالار رەتىندە قارايمىز. بولشەۆيكتەردى تاراتۋ ىسىندە ولارمەن وداقتاسپىز. باسقا وبلىستاردا دا تىزە قوسا وتىرىپ، جۇمىس ىستەيمىز. تورعايدا الاشوردانىڭ وبلىستىق ءبولىمىن، ۋەزدەردە ۋەزدىك بولىمدەرىن اشۋعا كىرىسىڭىزدەر. ولاردىڭ مۇشەلەرى زەمستۆولىق مەكەمەلەردەن قۇرالسىن. ۋەزدىك بولىمدەر 3-5 ادامنان تۇرادى، ولاردىڭ بىرەۋى، قازاق ميليتسياسىنا قاتىستى ىستەردى جۇرگىزەدى. ەكىنشىسى، اقشا قاراجاتىن جيناۋمەن اينالىسادى. زەمستۆو بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا دەيىن ساقتالادى. زەمستۆو ىسىنە الاشوردا ارالاسپايدى» بۇل - جاڭا عانا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق جاڭا مەملەكەتتىڭ جۇيەسى تۋرالى ءسوز بولاتىن.

الاشوردانىڭ كەلەشەگى تۋرالى چەليابى قالاسىندا وتۋگە ءتيىس ءسىبىر وكىمەتىمەن كەلەسى كەلىسسوز-كەڭەستىڭ 25 تامىزعا بەلگىلەنىپ وتىرعانىن حابارلاعان «جاس ازامات» ءتىلشىسى «الاش وردا» اتىنان حالەل دوسمۇحامەدوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ باستىعى مۇستافا شوقاەۆ بارماقشى بولىپ وتىرعان بۇل جيىلىستا قارالاتىن «ۇلكەن جۇمىس ءار اۆتونوميالى ۇكىمەتتەردەن باس بىرىكتىرەتىن ورتادان بارلىعىنا بىردەي ۇكىمەت تۇرعىزۋ» ەكەنىنە، «ەگەردە بۇل جيىلعاندار ىنتىماقتاسىپ، ءسوزدى ءبىر جەردەن شىعارسا، بۇلاردىڭ قاۋلىسى بۇزىلمايتىن بولىپ بەكىمەكشى» ەكەنىنە نازار اۋدارادى. «بۇل سوۆەششانيەدەن ءۇمىت زور. الاش وردانىڭ ۇناتۋى بويىنشا جينالىسقا بۇرىنعى ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە سايلانىپ شىققان بار مۇشەلەر كىرمەكشى. ءھام اۆتونوميالى جۇرتتاردىڭ سايلانىپ بەلگىلەنگەن ۇكىمەت وكىلدەرى دە» قاتىسادى دەپ اتاپ كورسەتكەن.

گازەت بەتىندە وتە-موتە ماڭىزدى وقيعا رەتىندە تاتپىشتەپ جازىلعان وسى كەڭەستىڭ كەيىن قالاي باستالىپ، قالاي اياقتالعانىن زەرتتەپ قاراعانىمىزدا، ءماجىلىستىڭ چەليابىدە ەمەس، ۋفاعا شاقىرىلعانىن، جوبالانعان 25 تامىزدا ەمەس، ءسال كەشىگىپ، 1918 جىلى 8 قىركۇيەكتە اشىلعانىن بايقايمىز. «ونىڭ جۇمىسىنا 147 ادام قاتىستى، ونىڭ ىشىندە 81 ادام قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ مۇشەسى بولدى. وعان بارلىق قازاق وبلىستارى، ونىڭ ىشىندە تۇركىستان اۆتونومياسىنان ءا. بوكەيحانوۆ، X. دوسمۇحامەدوۆ، ج. دوسمۇحامەدوۆ، س. دوسجانوۆ، ب.جاقان-

داموۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ع.الىمبەكوۆ، م.تىنىشباەۆ، م. شوقاي، ە. تۇرمۇحامەدوۆتار قاتىستى. ۋفا مەملەكەتتىك ءماجىلىسىنىڭ قاراعان باستى ماسەلەسى بۇكىلرەسەيلىك جوعارعى وكىمەت بيلىگىن قۇرۋ بولاتىن. جاڭا ۇكىمەت ديرەكتوريا دەگەن اتقا يە بولدى. ول ەسەر پارتياسى وك-ءنىڭ مۇشەسى ن. اۆكسەنتەۆ توراعالىق ەتكەن بەس ادامنان تۇردى [24].

ال، باس قوسۋدىڭ قورىتىندىسى قالاي بولدى؟ دەسەك: «ن.د. اۆكسەنتەۆ پەن ونىڭ ارىپتەستەرى الاشوردا ۇكىمەتى جويىلسىن، ونىڭ كىزمەتى مادەني-تۇرمىستىق جانە شارۋاشىلىق-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرمەن شەكتەلسىن دەگەن شەشىمگە كەلگەن [25].

الاشوردانى تاراتۋ تۋرالى مۇنداي شەشىم ءا. بوكەيحانوۆ پەن بارلىق الاش قايراتكەرلەرىنە مۇلدە كۇتپەگەن جاعداي بولدى. مىسالى، «ساياسات كۇيى» دەگەن ماقالادا وسى ماسەلەلەرمەن قاتار، رەسەيدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ارا-قاتىناسى ءسوز بولادى. وسى سانداعى ەكىنشى ءبىر ماتەريالدا ۋفاداعى «قۇرىلتاي جينالىسى» ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى مەن سوتسيال-رەۆوليۋتسيونەرلەر پارتياسى كىندىك كوميتەتى مۇشەلەرىنىڭ اباقتىعا جابىلعانى ايتىلعان. ساياسي كوزقاراسى، ۇستانعان باعىتى ءۇشىن ازاماتتىق ەركىنەن ايىرىپ، زورلىق-زومبىلىق جاساۋدىڭ ادىلەتپەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن ايىپتاپ جازدى.

        گازەتتىڭ 1918 جىلعى 15 قازان، سەيسەنبىدەگى 7-سانىندا جارىق كورگەن «قالا دۋماسىنا سايلاۋ» دەگەن ماقالادا قىزىلجار قالاسىنداعى قازاقتاردىڭ قالا بيلىگىنە بەلسەنە ارالاسۋى قاجەت ەكەندىگى ساياسي ۇگىت داستۇرىندە بەرىلگەن.

«جاڭا تارتىپپەن دۋماسىن سايلاپ العان ءھام سايلايىن دەپ جاتقان قالالار بار. شارۋا ونەر-ءبىلىم، دارىگەرلىك، قازىنا جۇمىسى قاي قالادا بولسىن دۋمانىڭ قولىندا بولادى. بۇل ۋاقىتقا دەيىن قالا قازاقتارى دۋمانىڭ بەينەتىن جيىسىپ، راحاتىنا ورازا ۇستاپ كەلدى («بيلىكتەن شەت قالدى» دەگەن ماعىنادا.-اۆت.) قالاداعى قازاقتار جاعى تۇرعىن ساناتىنا الىنباي، وزدەرىنە ارنالعان مەكتەپ-مەدىرەسەلەردىڭ، باسقا جەڭىلدىكتەردىڭ بولماۋى، جەتىم سىباعاسىنا دا قولى جەتپەي كولەڭكەدە قالۋى جوعارداعى پىكىرگە دالەل. بۇرىن كىنا ۇكىمەتتىڭ سىڭار ەزۋ ساياساتىندا بولسا، ەندى كىنا قالا قازاقتارىن وزدەرىنە اۋدى. وتكەن جىلى دۋما سايلاۋىنا كىرىسۋگە قازاقتار كوميتەت سەرگەلدەڭىنە ۇشىراپ، الاڭ بولدى. ەندى نەگە الاڭ بولادى؟»، دەپ اششى شىندىقتى ايتىپ، بەتكە باسادى دا، ءالى دە سامارقاۋ وتىرعان قازاق جۇرتشىلىعىن نامىسقا شاقىرادى.

«بۇل جولى دۋما سايلاۋىنا كىرىسپەي قالۋ ۇيات. اسىرەسە، بۇل دۋما جوعارىداعى جۇمىستاردى ورىنداۋدان باسقا، ساياسات تارازىسىندا سالماقتاسۋعا كەرەك. قازاققا جانى اشيتىن سوتسياليستەر بۇل سايلاۋدا كوپشىلىك داۋىس الا الماس. ويتكەنى، بوستاندىقتان كوڭىلى قالىپ، ءبىر كۇندە جۇماق ورنامادى دەگەندەر سوتسياليستەرگە جۇرت سالقىن قاراي باستادى. ورىستىڭ ءبىر ءبىلىمدانى ايتقان: «ورىس حالقى ءبىر اكىمشىلىكتى ۇزاق سۇيمەيدى، الدەنەشە بايدى تويدىراتىن ءناپسىسى زور قاتىن سياقتى» دەپ. وتكەن جىلعى كەرەنسكي ۇكىمەتى جاقپاعان سوڭ، كۇدەردى ءۇزۋ كەرەك. وسى كۇنى اسىرە- قىزىلدانىپ جۇرگەندەردىڭ ەرتەڭ سىرت بەرىپ كەتۋى، ورىس تابيعاتىنان كۇتىلمەيتىن عاجاپ ءىس ەمەس. سونىڭ ءۇشىن كوپشىلىك كادەت-مونارحيستەر جاعىندا بولۋعا مۇمكىن. بۇل كەي قالالاردىڭ سايلاۋىندا كورىنىپ قالدى..». مۇنى جازىپ وتىرعان، البەتتە، ساياسي كۇرەستە تاجىريبە جيناپ، شىنىققان، مىرجاقىپ، قوشمۇحاممەت، سماعۇل، ماعجان... دەڭگەيلەس، ساۋاتتى اۆتور ەكەنىنە كۇمان جوق.

 

جاستار گازەتىنە اسا كورنەكتى قازاق ءپۋبليتسيسى، الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ قاتىسىپ، ماقالا جازىپ تۇرۋى باسىلىمنىڭ بەتىن ايقىنداپ، بەدەلىن وسىرگەنىن بايقايمىز. مىسالى، ونىڭ «الاش قۇربانى» دەگەن ماقالاسىن وسى گازەت باسقاندا، حالىق ازاتتىعى ءۇشىن قازا بولعان جاس ازاماتتىڭ ەسىمى مەن ەرلىگىن زامانداستارىنىڭ ساناسىنا جەتكىزۋدى كوزدەيدى.

1918 جىلعى 6 ناۋرىزدا الاش ميليتسياسىنىڭ باستىعى قازى نۇرمۇحامەدۇلى ورىس بولشەۆيكتەرىنىڭ قولىنان قازا تاپتى. ول ەشقانداي قىلمىس جاساماعان، ءبىر توپ قارۋسىز قازاق جىگىتتەرىن جاتتىقتىرىپ جاتقاندا بولشەۆيكتەر كەلىپ، ناقاق جاندى اتىپ ولتىرەدى. الاش ازاماتىن سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالىپ تۇرىپ، ايتقان شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ جالىندى ءسوزى كوپشىلىكتىڭ جۇرەگىندە ۇرانداي جاتتالدى. ول مىنا سوزدەر ەدى: «مۇنى ءولدى دەمەڭدەر. بۇل كۇنى ءھام مۇنان سوڭعى ازاماتتار مىنا مەن سياقتى بولىپ «ۇلتىم دەڭدەر»، دەپ ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىعىن سوزبەن ەمەس، ىسپەن كورسەتتى... قاراعىم، قازى، ولىمىڭە وكىنبە! ارمانىڭ جوق، قۇداي الدىندا دا، جۇرت الدىندا دا سەنىڭ ورنىڭ بولەك».

وسى قايعىلى وقيعا تۋرالى «سارىارقا» گازەتىنەن «قازاققا» كوشىرىپ باسىپ، تۇسىنىكتەمە بەرگەن جانۇزاق جانىبەكوۆتىڭ كورسەتۋىنشە، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى بىلاي دەگەن: «ۇلتىڭ ءۇشىن تۋىپ ەدىڭ، ۇلتىڭ ءۇشىن ءولدىڭ. كەۋدەڭدە ءبىر-اق ارمانىڭ كەتتى: ەشكىمگە وق اتىپ، قىلىش سۋىرا الماي، جازىقسىز وققا ۇشتىڭ. تىم بولماسا، ۇلتىڭنىڭ باقىتىنىڭ شەتىن كورە الماي كەتتىڭ». (26) («قازاق»، 1918, 30-ماۋسىم) «جاس ازامات» م. دۋلاتۇلىنىڭ «تۇڭعىش قۇربان» اتتى ولەڭىندە الاش كۇرەسىنىڭ قولداۋعا بارشا قازاق جاستارىن شاقىردى. ول ولەڭنىڭ مىنا جولدارىن جاس قاۋىم جاتتاپ العانى ءسوزسىز...

 

ماقساتى ۇلتتىڭ جولىنا

تۋىن ۇستاپ قولىنا،

جاس عۇمىرىن پيدا ەتكەن.

قوش باۋىرىم، جولداسىم!

ارمانسىز سەنىڭ ءوز باسىڭ...

 

گازەتتىڭ ءار ءنومىرىن قازىرگى زامانعى كاسىبي جۋرناليست ماماننىڭ كوزىمەن قاراعاندا، ۋاقىت وتكەن سايىن باسىلىمنىڭ ءپىسىپ، جەدەل شيراپ كەلە جاتقانى بايقالادى. تاقىرىپ تاڭداۋداعى اۋەلگى شاشىراڭقىلىق تىيىلىپ، كەلەلى ماسەلەلەردىڭ جۇيەسىن تاۋىپ، باتىل بارلاپ، تەرەڭ قازۋ، كەڭ قامتۋ باسىم. مىسالى، ء«بىزدىڭ ۇلتشىلدار» (№18) دەگەن ماقالادا تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكە كىرگەندەرگە مىناداي كەڭەس بەرىلگەن:

«كوڭىلسىز بولۋ - شىن ۇلتشىلدارعا لايىق ەمەس، ويتكەنى، ۇلت جۇمىسىنا بەلسەنە كىرىسپەي جاتىپ، قاجىپ قالۋ، انىق تولىق ەكى جىلعا جەتپەي، ۇلتشىلداردىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ، سالى سۋعا كەتىپ، قاجىپ قالسا، بۇقارانىڭ جاپقان كوڭىلىن كىم اشادى؟ ۇلتتى تەڭدىككە كىم جەتكىزەدى؟ مۇنى ويلاساق، ەرىكسىز تاباندى اسكەر، ۇلتجان بولامىز. ۇلتجان بولعان كىسى ايعا-جىلعا دەپ كەسىپ كىرمەيدى. ولشەۋلى كۇنى ويلاعان ماقساتىنا جەتە الماسا، جۇرتقا ءسوزىن تىڭداتا الماسا دا، «قاجىدىم» دەپ تارتىنباس كەرەك، ءار تاراپىنان كەدەرگى قويىلعان سايىن، قايراتى ارتىپ، قۋاتى كۇشەيىپ، تاسقىن سۋداي ەكپىندەي بەرمەك.

شەگىنۋ، جاسقانۋ، قاجۋ - ۇلتشىلدىقتىڭ جاۋى. سوندا دا، دۇرىس ويىنان قايتپايتىن، ءتۇزۋ، تازا، مىقتى پىكىرلى بولماق كەرەك. يمام اعزام ايتادى: ء«بىر پىكىردى دۇرىس دەپ سەنگەننەن كەيىن، بىرەۋ كەلىپ: «پىكىرىڭ دۇرىس ەمەس» دەپ، دۇرىس ەمەستىگىنە دالەل قىلىپ، تاياقتى كوز الدىڭدا جىلانعا اينالدىرسا دا، ءبىر سەنگەن پىكىرىڭنەن قايتپا!» دەپ». وسىعان مازمۇنداس، «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن ماقالادا ساياسي كۇرەستىڭ ءدال سول ساتتەگى مىندەتتەرىن بىلايشا كوزگە تۇرتكەندەي ەتىپ نۇسقايدى:

ء«وز ۇستىمە كەلگەندە ءبىر-اق كورەم» دەپ وتىرۋ، الىستان كەلە جاتقان ءورتتىڭ الدىنان شىقپاي، ويدا كۇتىپ وتىرعانمەن بىردەي. بۇدان پايدا جوق. ميليتسيا جيناۋدان باستاپ، شارا جاساۋدىڭ ءبىرى - ەلدى اپاتتان قورعاۋ. سونىڭ ءۇشىن الاشوردا جۇمىسى ۋاقىتشا قانداي كۇيدە بولسا دا، الاش ميليتسياسى تابان تايدىرماي، قىزمەتىن ىستەي بەرۋى لايىق. اقساقال باتاسىن، باي مالىن، موللا [دۇعاسىمەن قولداپ،] جاستار كۇشىن اياماي، ەلدى جاۋدان قورعاۋ كەرەك. جاۋ وڭ بۇيىردەن دە، سول بۇيىردەن دە قىسىپ كەلەدى. ەل قورعاۋ - قۇرعاق ءسوزدىڭ «جيىلىسىنا» بايلانبايدى، ىقىلاستى كوڭىلدەن، جىگەرلى قولدان شىققان ىسكە بايلانادى».

دۇرىس ۇيىمداستىرىلعان ءباسپاسوزدىڭ ۇگىت-تۇسىنىك قارىم-قابىلەتىن مەيلىنشە ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ، ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتىنىڭ ۇلگىسىن «جاس ازامات» سول كەزدە-اق كورسەتىپ كەتىپتى. ساياسي ماقالا، كوپكە تانىس اۋەزە اڭگىمە، ءتىپتى شاعىن اقپار، تاقپاق-ولەڭ تۇرىندەگى ماتەريالداردىڭ كەيىپ-كوركى، گازەتتى كۇن وزعان سايىن تارتىمدىراق ەتىپ، ءار شاڭىراققا قوناقتاتۋعا كۇش سالعانى بايقالادى.

 

قورىتا ايتقاندا، «جاس ازامات» از ۋاقىت ىشىندە ساياسي باعىت-باعدارى انىق، ءوز بەتىن تاپقان، وقىرماندارىنىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن باسىلىم بولدى.

«جاس ازاماتتىڭ» سوڭعى سانى 1919 جىلعى 3-اقپاندا شىقتى دا، توقتادى. زەرتتەۋشى ديحان قامزابەكۇلى اتاپ كورسەتكەندەي، جاستار گازەتى ۇلت بولاشاعى ءۇشىن اقىرعى سانىنا دەيىن ادال قىزمەت ەتتى.

ەندى وسى گازەتتىڭ اقىرعى سانىنداعى كەيبىر ماتەريالدارعا شولۋ جاسايىق. «ەل بالاسىنىڭ» (ق. كەمەڭگەرۇلى. – اۆت.) «ەشتەن كەش جاقسى»، دەگەن ماقالاسىندا بولشەۆيكتەردىڭ مەملەكەت بيلىگىن زاڭسىز باسىپ الۋىنا بايلانىستى قازاق وقىعاندارىنىڭ ەكىگە جارىلىپ: بىرى–بۇرىنعىسىنشا تاۋەلسىزدىك كۇرەسىنىڭ جولىن بەكەم ۇستانعانى، ەكىنشى–بولشەۆيكتەردىڭ الدارقاتقان جەل-قىزىل سوزىنە سەنىپ، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكە ىرىتكى سالعانىن اشىنا باياندالادى.

«ەرتەڭگىسىنە ەسەك قايعىرادى» - قازاق حالقىنىڭ جابايى بولىپ جۇرگەن داۋىرىندە شىققان ماقال. «تۇستىك ءومىرىڭ بولسا، كەشتىك مال جي» - قازاقتىڭ مادەنيەت داۋىرىندە شىققان ماقال، دەپ ەكى ماقالدى سالىستىرا وتىرىپ، اۆتور: «سوڭعى ماقال تۋرالى كەڭىنەن تولعانعاندا «كەلەشەگىڭدى، ءۇرىم-بۇتاعىڭدى ويلا» دەگەن اقىل ءسوز شىعادى»، دەيدى.

«...ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءبىر اياعى مادەنيەت اۋدانىندا تۇرسا، ەكىنشى اياعى ءالى تاعىلىق اۋدانىندا تۇر. تاعى ادامعا عانا حاس سابىرسىزدىق، نە ىستە بولسا دا الدىن بولجاي المايتىندىق، كوزى كورمەسە سەنبەستىك ءتان. بۇل سيپاتتار ءبىز تۇگىلى، مادەنيەتتىڭ سىرتىن الىپ، جەلبۋاز بولىپ جۇرگەن ورىس حالقىندا دا بار. مەن بۇل ارادا الاش ولكەسىندە قازاق ەلىنىڭ سابىرسىزدىعىنان، الدىن بولجاي الماعاندىعىنان، سەنبەگەندىگىنەن كورگەن قورلىقتارىن ساناپ وتەمىن».

«جۇرتتىڭ كوبى بولشەۆيكتەردىڭ ادەمى سوزدەرىنە، ء«ار ۇلتتىڭ ءوز تىزگىنى وزىندە بولسىن» دەگەنىنە سەمىرىپ جۇرگەندە، ساياسي قىراعىلار «بولشەۆيكتەن ساقتانىڭدار!» دەيدى.

بۇل ارادا اڭگىمە كەڭەس ۇكىمەتى 1917 جىلعى 2 قاراشادا جاريالاعان «روسسيا حالىقتارى پراۆولارىنىڭ دەكلاراتسياسى» تۋرالى بولىپ وتىر. بۇل قۇجات بويىنشا بولشەۆيكتەر رەسەيدىڭ بارلىق ايماقتارىن مەكەندەگەن حالىقتارعا تەڭدىك، ءتىپتى دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا دەيىن باراتىن ءوزىن-ءوزىن بيلەۋ قۇقىقتارى بەرىلەتىنىن جاريا ەتكەن بولاتىن. وسىعان مازمۇنداس ۋادە سول جىلعى 20 قاراشادا كەڭەس ۇكىمەتى قابىلداعان «روسسيا مەن شىعىستىڭ بارلىق مۇسىلمان ەڭبەكشىلەرىنە» دەگەن ۇندەۋىندە قايتالاندى. الاش كوسەمدەرى مۇنداي الدارقاتۋعا سەنبەۋگە دەر كەزىندە-اق شاقىرعان بولاتىن. جاستار گازەتى وسى جاعدايدى ەسكەرتىپ، ماسەلەنىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن قالىڭ قازاققا تاعى دا كورسەتۋدى ماقسۇت دەپ بىلگەن.

«عاليحاندار ء(اليحان بوكەيحان.– اۆت.) بولشەۆيكتەردەن باس قورعاۋ ءۇشىن ورىنبوردا سەزد شاقىرعاندا [27]6 «قورلىق كورگەندەرگە بولشەۆيك ءتيۋشى مە ەدى؟» دەپ، عاليحانداردى كىنالاعاندار بولدى»، دەپ كەلەدى دە، اۆتور بۇدان ءارى بولشەۆيكتەردىڭ قازاق دالاسىن قانعا بوكتىرىپ، ازامات سوعىسىن قولدان تۋعىزىپ، ۋشىقتىرىپ جىبەرگەنىنىڭ مىسالدارىن اتاپ-اتاپ كورسەتەدى. بۇل ماقالانىڭ تانىمدىق مازمۇنى ەرەكشە ەكەنىن ايتا وتىرىپ، ءجۋرناليستىڭ شەبەرلىگىنە دە نازار سالعان ءجون بولار ەدى. قازىرگى جۋرناليستەر ءۇشىن دە مۇنداي ونەگە وتە كەرەك. سوندىقتان، وسى ەڭبەكتە بۇقارالىق اقپارات تاراتۋدىڭ قازاق جۋرناليستيكاسىندە ەرتەرەك قالىپتاسقان تاجىريبەسىن تانىستىرۋ ماقساتىندا گازەت جاريالانىمدارىنان كەسەك-كەسەك ۇزىندىلەر بەرىلدى. قاراپ وتىرساڭىز، زامان تالابىنا، ۋاقىت تارلىعىنا بايلانىستى قالامگەرلەر اقپارات جەتكىزۋدىڭ توتە، وڭتايلى ءادىس-تاسىلدەرىن تاڭداي بىلگەن. ءاربىر وقيعا شيراق تۇجىرىمدالىپ، تۇسىنىكتى ءماتىن تۇرىندە قىسقا قايىرىلىپ وتىرادى. مىسالدار مىناۋ:

«الاش ولكەسىنىڭ ءحالى: بولشەۆيك زامانىنان جەتىسۋ، سىرداريا قازاعى قانعا تۇنشىعىپ جاتىر. كەيبىرەۋلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قۇرۋعا جۋىقتاعان». «بولشەۆيكتەر بوكەيلىك قازاقتارىن ەرىكسىز سولداتقا الدى دەگەن حابار بار». «ورال قازاقتارىنان تولىق حابار جوق. بىراق، ورال قالاسىن بولشەۆيكتەر العانعا قاراعاندا، حال ناشار بولۋعا ءتيىس». «تورعاي وبلىسىندا، اقتوبە جاعى قىرعىن. امان تۇرعان اقمولا ەدى، سوڭعى حابارلارعا قاراعاندا شۋ بويىنا [28] بولشەۆيكتەر كەلە باستاپتى».

«سەمەي وبلىسىنىڭ جىگىتتەرى ەرلىك كورسەتىپ، جەتىسۋ بارماسا، ەندىگى سەمەي دە قىرعىنعا ۇشىرايتىن ەدى.

باس امان، مال تۇگەل ەلدەر ءبىر جىلدىڭ ىشىندەگى قاندى سوعىستاردان، تالاۋلاردان نەگە ۇلگى المايدى؟ ءوز ۇستىمە تيگەندە ءبىر-اق كورەم» دەپ وتىرۋ الىستان كەلە جاتقان ءورتتىڭ الدىنان شىقپاي، ءۇيدىڭ ىرگەسىنە كەلگەندە شىققانمەن بىردەي. بۇدان پايدا جوق».

«...ميليتسيا جيناۋدىڭ [29] باستى ماقساتى – ەلدى اپاتتان قورعاۋ. سونىڭ ءۇشىن «الاشوردا» جۇمىسى ۋاقىتشا قانداي كۇيدە بولسا دا، الاش ميليتسياسى تابان تايدىرماي قىزمەت ىستەي بەرۋ كەرەك. الاش پولكتارىنا كىرىپ، ەل قورعاۋ – جاستاردىڭ موينىنداعى پارىزى. «قىرىق جىل قىرعىن كەلسە دە، اجالدى ولەدى» [30]. وسىنداي-وسىنداي، كوزدەگەن نىساناعا ءدال باعىتتالىپ، بۇكپەسىز، باتىل باستالىپ، شۇعىل قايتارىلعان ىقشام سويلەمدەردىڭ ىقپال-اسەرى كۇشتى بولارىن، گازەت بەتىن ۇقساتا، ۇنەمدى پايدالانۋدىڭ جولىن تاپقان اتالارعا راحمەت.

1919 جىلعى اقپاندا جارىق كورگەن «جاس ازاماتتىڭ» بەتىندەگى وسى تەكتەس حابارلار سول كەزدەگى قازاق جەرىندەگى ساياسي حال-احۋالدى مەيلىنشە ايقىن كورسەتىپ بەرگەن. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءباسپاسوز تاريحىن زەرتتەۋشىلەر نازارىنا الماي، ءتيىستى باعاسىن بەرمەي كەلگەن ماقالا – الاش ناسيحاتىنىڭ تۇزدىعى دەۋگە ابدەن لايىق. ساۋەگەيلىك جاساۋ ارتىق بولار، بىراق «جاس ازاماتتىڭ» وسى شاقىرۋى ىسكە اسقانداي بولسا، قازاق تاريحىنىڭ دوڭگەلەگى باسقاشا اينالار ما ەدى، قايتەر ەدى؟ وكىنىشكە قاراي، ەل ىشىنەن جىك شىعىپ، «تاپتىڭ مۇڭىن جوقتاعان، كەدەيشىل، بۇقاراشىل» بولىپ، تۇلىپقا موڭىرەگەن ازاماتتار قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن بوتەننىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ بەرگەنىن بۇركەلەمەي، اشىق ايتاتىن ۋاقىت جەتتى. قازاقتىڭ «جاڭا بولشەۆيكتەرىنىڭ» كوبى ءبىلىمى از، ساياسي سەنىم قازىعى تياناقسىز، جەكە باستىڭ وكپەسىن ءور تۇتقان، سول ءۇشىن ۇلت مۇددەسى دەگەن تۇسىنىكتى قىزمەت لاۋازىمىنا ايىرباستاعان ەدى. كەيىن عوي، سول بولشەۆيكتەر تاپ كۇرەسىنىڭ تەورياسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن، ءسوتسياليزمنىڭ ستراتەگياسىن الدىن-الا بولجاپ بىلگەن «قايراتكەرلەر» ساناتىندا اتالىپ تاريحتا قالعانى... ساياسي كۇرەس دەگەندى كىتاپتان عانا وقىعان اڭقاۋ كوڭىل، ءسابي ۇرپاق ولارعا قۇلاي سەنىپ، قۇلدىق ۇردى.

تاريحي دەرەك رەتىندە «جاس ازاماتتىڭ» سوڭعى سانىندا باسىلعان وسى ماقالا قىمبات دەسەك، «قازاق» گازەتىمەن كۇرەستەس-ۇندەس بولعاندىقتان، ونىڭ قۇنى ءتىپتى ارتا تۇسەدى. «قازاقتىڭ» مەرزىمدى باسىلىم رەتىندەگى عۇمىرىنىڭ سوڭىنداعى 1918 جىلعى 264-سانىندا باسىلعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «قايتسەك جۇرت بولامىز» دەگەن ماقالاسىنا كوز سالايىق. 1914-1918 جىلدارداعى استان-كەستەن وقيعالاردى ەسكە الا وتىرىپ، الاش كوسەمى بىلاي دەپ جازعان: «... دۇنيە ويران بولدى. داڭقى جەر جارعان زور مەملەكەتتەر جوعالۋعا اينالدى. ات توبەلىندەي از ەلدەرگە ەسە ءتيدى. مۇنداي زور وزگەرىستەر بولعان ەمەس. مۇنان سوڭ دا بولا بەرمەيدى. اركىم قالاي جۇرت بولامىز، دەپ جان تالاسىپ جاتقانى وسى. پاتشا ءتۇسىپ، ەسكى ءتارتىپ جەمىرىلىپ، بوستاندىق تۋعانىنا جىل جارىم بولدى....بولشەۆيك دەگەن ءبىر پالە شىعىپ، نيكولايدى ساعىندىرعانى دا راس. مۇنان سوڭ، قانداي جاماندىق بولارىنا قارا حالىقتىڭ كوزى جەتپەي، بوستاندىقتان كوڭىلى سۋىنىپ تۇرعانى دا راس... ءبارى جۇرتتىعىن ساقتاۋ ءۇشىن قىرعىن كورىپ، بەينەت شەگىپ جاتىر.

قازىر كىم دەگەنىنە جەتەدى؟ كىمنىڭ مەرەيى ۇستەم بولادى؟ كىم بىرەۋدىڭ قانجىعاسىندا كەتپەيدى؟

- كىمنىڭ بىلەگى جۋان بولسا، سول جۇرت بولادى. كىم كۇشتى بولسا، سول دەگەنىنە جەتەدى.

- كۇش نە؟

- كۇش - اسكەر.

- بۇل زاماندا اسكەرى جوق جۇرت – جۇرت ەمەس، قۇل». بۇدان كەيىن «قازاق» گازەتى الاش اسكەرىن قۇرۋدى ءبىرىنشى كەزەكتەگى، قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ماسەلە رەتىندە اتاپ كورسەتەدى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ اۋزىمەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ حالىققا ارناعان ۇندەۋى بىلاي اياقتالادى:

ء«سوز بايلاۋى سول - اسكەرىمىز بولماسا، قازىنامىز بولماسا، ءبىز اۆتونوميا بولا المايمىز. اۆتونوميا الماساق، جۇرت بولا المايمىز. قايتسەك جۇرت بولامىز دەگەندى ويلاساق، جاۋاپ بىرەۋ-اق: اسكەرىمىز بولسا عانا جۇرت بولامىز».

سالىستىرا قاراعاندا، بەس جىل بويى شىعىپ كەلگەن، جان-جاقتى ءبىلىمدى، ساياسي كۇرەستە شىنىققان قازاق كۇرەسكەرلەرىنىڭ اعا ۇرپاعىنىڭ ۇگىت-ناسيحات قۇرالى «قازاقتىڭ» ىقپالى «جاس ازاماتقا» شامشىراق-ۇستاز ەسەبىندە بولعانىن بايقايمىز.

«جاس ازاماتتىڭ» دەرەك كوزى رەتىندەگى قۇنىنا باعا جەتپەيدى. وسىدان 95 جىل بۇرىن قازاق كوگىندە جارقىراي كورىنگەن بۇل باسىلىمنىڭ ءار سانى، ءار اۆتوردىڭ اعىنان جارىلعان ادال نيەتتى پىكىرلەرى حالقىمىزدىڭ رۋحاني قازىناسىنىڭ تولىقتىرا ءتۇستى. گازەتتىڭ اۆتورلارى تۋرالى انىقتالعان دەرەكتەرمەن قوسا، اشىلماي قالعان لاقاپ ەسىمدەردى دە ەسكە سالساق، ارتىعى بولماس. مۇندا، مىرجاقىپ، ماعجان، سماعۇل، قوشمۇحامبەت، مالدىباەۆ ءبىلال، كاشىموۆ مۇحامەتسالىق، سەركەباەۆ بەكمۇحامبەت، نۇرالين تولەباي، احمەت جانتالين، سياقتى ىسىلعان قالامگەر-جۋرناليستەرمەن قاتار، ازان شاقىرىپ قويعان اتى-ءجونى جاسىرىن ءتىلشى-حابارشىلاردى دا ءتىزىپ وتەيىك: «جولاۋشى»، ء«تىلشى»، «شاڭقان»، ء«جۇنىس-وپتيميست»، «دالا بالاسى»، «ەل بالاسى»- قوشمۇحامەت كەمەڭگەرۇلى، ء«ماشىم» -عابدراحمان ءبايدىلدين بولۋى مۇمكىن، «جادىگەر-جانىس»، «جاس ءالتاي»، سايمەنوۆ، نۇرىموۆ، عابدوللا نايزابەكوۆ، جاسىم تەمىربەكوۆ، حامزا يبراحيمۇلى، بايداي مىرزالين، سماعۇل بايكەباەۆ، ت.ب. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى، جەرىمىزدىڭ بۇتىندىگى ءۇشىن كۇرەسكەن ارداقتى ۇلدارىمىزدىڭ قاتارىندا وسىلاردىڭ ارقايسىنىڭ دا لايىقتى ورنى بار. وسى ازاماتتاردىڭ ۇرپاقتارى ارامىزدا جۇرگەنى دە شىندىق.

الاش جاستارىنىڭ العاشقى باسىلىمى تۋرالى بۇل مونوگرافيالىق ماقالا اۆتورلار، ارينە، گازەتتىڭ ءار سانىندا جاريالانعان ماتەريالداردى تۇستەپ، تۇگەندەپ، مازمۇنداپ، تالداپ بەرۋدى ماقسات ەتپەيدى. ول جاعىن وت جۇرەكتى جاستارىمىزدىڭ ىنتا-ىقىلاسىنا، ساناسى مەن ءبىلىم-بىلىگىنە قالدىرامىز.

سويتە تۇرساق تا، ۇلى ويشىل مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قالامىنان 21 جاسىندا تۋعان مىنا قولتاڭباسىنا توقتالماي كەتۋدى ءجون كورمەدىك. «جاس ازاماتتىڭ» 1918 جىلعى 15 قازان، سەيسەنبى كۇنگى جەتىنشى سانىندا باستالىپ، ون كۇننەن كەيىن سەگىزىنشى سانىندا نۇكتەسىن قويعان «ەسكەرۋ كەرەك» دەگەن ماقالاسىندا زامان كەسكىنى ءدال بەرىلىپ، سول زامان تالابىنا قاراي، قازاق ءحالىنىڭ قاندايلىعى، ودان ارعى كەلەشەكتىڭ كەيپى تۋراسىندا تولعانادى. كەيىن، كەمەل ويلى دانىشپان مۇحتاردىڭ جاسىنداعى اياق الىسى، قالام تەربەسى، قۇلاش سەرمەسى ماقالانىڭ ءاربىر جولىنان اتويلاپ كورىنەدى. اۋەلى ارىدەن باستايدى:

 «كەشەگى ەشكىمگە باعىنباي، ەلدى حان بيلەپ، كوسەم بي بيلەگەن زامان - كيىز تۋىرلىقتى قازاقتىڭ تاريحىندا اركىمگە بەلگىلى ءبىر ءداۋىر. ول زامان ءوتتى. ودان بەرگى ءبىزدىڭ ءحال بۇلقىنباي، جاتقا باعىنۋدىڭ جولىندا بولدى. كەڭ قازاق دالاسىن الدەنەشە ۋكاز سايقالداپ شىقتى. كوپ وزگەرىس، جاڭالىقتار بولدى. اۋەلگى قازاقتىڭ حالىقتىق قالپى نەشە تولىپ، نەشە كىشىرەيىپ، شىم-شىتىرىق تۇرلەرگە ءتۇستى. ءار ءتۇرلى ۋكازداردان شىققان وزگەرىس حالىق باقىتىن مىسقالداپ، جىلجىتىپ، قۇلدىق قۇشاعىنا تاستاعالى اكەلدى. نەشە رەت قازاق حالقى زىنداننىڭ ەرنەۋىنە كەلىپ قايتتى...»

ءيا، سولاي. وقىرمانىن تەرەڭ ويعا جەتەلەي كەلىپ، جاس مۇحتار: «بۇل ۋاقىتتا زامان ول تۇماندى سەيىلتتى. ەندى قانداي وزگەرىستەر بولسا دا، حالىق جوعالمايدى، باقىت قايتا ورالىپ كۇلىپ قارايدى، دەگەن ءۇمىت الاش جۇرەگىن قۋانتىپ تۇر. ءبىر جۇرتتىڭ باسىنان كەشكەن ءارتۇرلى ءداۋىر، سول حالىقتىڭ قالپىنا ءارتۇرلى ءىز قالدىرىپ وتىراتىنى تاريح جۇزىنەن بەلگىلى. باستان كەشكەن شابىنشىلىق، بۇزاقى-تەنتەكتىك، باتىرلار، حاندار زامانى قازاققا وزگە ءبىر مىنەز بەرىپ، حالىقتىق قالپىن باسقا ءبىر تۇرگە تۇسىرگەن.

 زامان تالقىسى: شابىنشىلىق، باسسىزدىق ەرىكسىز سونداي قىلىپ وتىرسا، كەشەگى وتكەن ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن بىتىرەتىن ادىلەتشىل بيلەردىڭ زامانى، جۇرت مىنەزىندە ول دا وزىنشە ءبىر ءىز قالدىردى. ودان بەرگى، ارتى بۇگىنگە دەيىن سەيىلمەي وتىرعان، ەل قامقورى باسشىدان، بەرەكەدەن، تارتىپتەن، نامىس-قايراتتان ايىرىلىپ، قۇلدىق پەن زورلىق ارقانىندا ماتاۋلى بولعان زامان، تاعى دا باسقا ءتۇرلى ءىز تاستاپ، كەلەشەكتەگى جۇرتشىلىققا وزگەشە ءبىر رۋحتى بۇل دا بەرىپ كەتىپ وتىر». اۆتوردىڭ ويىنشا، سوندىقتان، جاڭا عاسىر، جاڭا داۋىردە قازاق وزىنە-ءوزى يە بولىپ، كەلەشەگىن سانامەن سالماقتاي بىلسە، كانى! «ەندى بۇل سوڭعى ايتقان داۋىرگە باسىمىزدا وقىعان ءبىلىمىمىز، قولعا ۇستاعان ساياسات دەگەن قۇرالىمىز بارلار ءبىر كەلىپ، الىنىپ وتىرمىز. ارينە، وقىعانى باستاعان بۇل سوڭعى ءداۋىر دە، قازاق جۇرتىن گۇلدەنتىپ، اجارلاندىراتىن ءداۋىر. بىراق، كوكىرەكتى قارسى ايىرعان ارمان، قۋانىش بولىپ تارقاپ، كوكسەگەن باقىت قانات قاعىپ، قولعا ەلپىلدەپ كەلە جاتقاندا، ءبىزدىڭ قولعا قازاق قانداي كۇيدە تيەدى؟ سوعان سىن كوزدى سالۋ كەرەك. وتكەن كۇننىڭ ىستەگەن ىقىلاسىن ەسەپتەۋ كەرەك. قازاق بۇرىن پالەندەي باتىر ەدى، اقىلدى ادام ەدى، دەپ قۇر سوزبەن جەلىكتىرىپ، وسى كۇنگى جۇرتتى باتىر نامىسكەر قىلا قويايىن دەگەن وي مەندە جوق.»

ماسەلە، قاراڭعىلىق تۇنەگى سەيىلىپ كەلە جاتقان شاقتاعى قازاق قانداي؟ ونى «...زامان ىڭعايى ەرىكسىز «قورقاقتى كوپ قۋىپ باتىر قىلدى ما»، جوق وزدىگىنەن سۇيەگىنە سىڭگەن مىنەزى مە ەدى، ايتەۋىر بۇرىنعى قازاقتىڭ بۇل كۇنگە دەيىن بار مىنەزى ءارى ەكەنى انىق ەدى. بۇعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. بۇل كۇندە قازاقتىڭ سول ءنارلى مىنەزىنىڭ ءبارى دە ازدى... كۇندە ايداپ، تىقسىرىپ وتىرعاندىقتان بولسا دا، باسشىدان قالمايتىن نامىسكەر، شىنىققان، تارامىس قايراتتى ەلدىڭ ورنىن بۇل كۇندە قۋانىشقا-قۋانا، كۇيىنىشكە-كۇيىنە بىلمەيتىن، سالبىراعان، نامىسسىز، قورقاق، ۇساق وتىرىكشى جۇرت الدى».

بىراق، م. اۋەزوۆتىڭ تۇسىنىگىنشە، ولاي بولا بەرۋى مۇمكىن ەمەس. بەلدى بۋىپ، بىلەكتى ءتۇرىپ، ەتەك-جەڭدى جيىپ، ىشكى الاۋىزدىقتى تىيىپ، ءبىر كوسەمگە باعىنىپ، ادال ەڭبەكتەن باقىت ىزدەيتىن كەز بۇل. ول ءۇشىن پارمەندى، ءادىل بيلىك، كۇشتى زاڭ كەرەك. ابايدىڭ: «مەن زاكون قۋاتى قولىمدا تۇرعان كىسى بولسام. ادام بالاسىنىڭ مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم»، دەگەن ءسوزىنىڭ قازاق تۋراسىندا ىسكە الىناتىن كەزى كەلدى، ادامزات قوعامى دامۋىنىڭ الدىڭعى لەگىندەگى ەلدەردى مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، مۇحتار اۋەزوۆ مىنانى ەسكەرتەدى: «...ولاردىڭ وسىنشا دارەجەگە جەتۋىنە، ءادىل بيلىك، ءتارتىپتى، اشىق ساياسات بولعان. ولاردىڭ باسشىسى ەل قامىن جاقسى ۇعىپ، اۋەلگى ماقساتىنا كوپتىڭ قامىن قويعان. وسىدان، باسشىسىن كوبى ءسۇيىپ، ارتىنان ەرگىش بولعان... ەندىگى حالىق بولۋىمىزعا ۇيتقى بولاتىن نارسە - قۇرىش قۇرساۋلى ءادىل، قاتال بيلىك...ءىشى ءتۇتىن بولسا، سىرتىندا بۇتىندىك جوق، ەرتەڭ كۇل بولىپ كوككە ۇشادى.. ءبىز ءالى شيكى جۇرتپىز، تالاي وزگەرىسكە مويىن ۇسىنامىز، زامان ەرىكسىز مويىن ۇسىندىرادى».

قاي زاماندا دا، قوعام مۇشەلەرىنىڭ بىراۋىزدىلىعى – قايتپاس-قايسار قۋات بەرەتىنىن دالەلدەي كەلىپ، «الاش مۇراتى ءۇشىن جاساعان ءاربىر قادامىڭ ۇرپاعىڭا ۇلگى بولسىن»، دەگەن تىلەكپەن مۇحتارشا باستاپ، مۇحتارشا اياقتاعان كوسەمسوز شەبەرىنىڭ وسى ءبىر عانا ماقالاسىنىڭ ءوزى «جاس ازامات» وقىرماندارىنا وي سالعانىن سەزىنۋدىڭ ءوزى باقىت ەكەنىن ەندى ءبىلىپ وتىرمىز.

قازاق» گازەتىنىڭ باعىتىن جالپى جۇرتقا ءماشھۇر ەتۋگە جاردەمدەسكەن، ازاماتتىق وي-سانانى ىلگەرىلەتۋگە سەپتىگى تيگەن...«جاس ازامات» ۇلت تاۋەلسىزدىگىن جوقتاپ، وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى تۇرعان قازاق جاستارىنىڭ تۇڭعىش قوعامدىق-ساياسي گازەتى» دەپ جازعان وقىمىستى ديحان قامزابەكۇلىنىڭ [31] باعاسىن تولىق قۇپتاي وتىرىپ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى ساعىمباي قوزىباەۆ پەن قىرىقباي الدابەرگەنوۆتىڭ: «قازاق جاستار ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى قازىرگى ايتىپ جۇرگەندەي، 1921 جىلدىڭ ناۋرىزى ايىنان ەمەس، 1918 جىلدىڭ شىلدە ايىنان باستالادى.... ال «جاس الاش» گازەتى بولسا، كەڭەس وكىمەتى ورناپ، نىعايا باستاعان تۇستا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا قازاق جاستارىنا ارنالىپ، جاڭا باعىتتا شىعا باستاعان العاشقى باسىلىم. ياعني «جاس ازامات» گازەتىنىڭ ءىزباسارى» [32] دەگەن پىكىرلەرىنە باسقا ءسوز قوسۋ ارتىق بولار. اتى – جاستار ءباسپاسوزى بولعانىمەن، زاتى - اسىل، ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ تۋىن العاش كوتەرگەن رۋحاني شام-شىراقتار قاتارىنان «جاس ازاماتتى» كورەمىز.

ءباسپاسوز تاريحىنا زەر سالىپ، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى، جەردىڭ بۇتىندىگى ءۇشىن كۇرەستە قانداي ساياسي-قوعامدىق ءمانى بولعانىن ءتۇسىنۋ ء ۇشىن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ مىنا سوزدەرى باعىت-باعدار بولۋعا ءتيىس. «قۇل بولعان حالىقتان تۋىپ، قۇلدىقتىڭ قورلىق-زورلىعىن كورىپ وتىرىپ، قازاق قالام قايراتكەرلەرى قالامىن ۇلتىنىڭ اۋىرىن جەڭىلدەتۋ، اۋرۋىن ازايتۋ جولىنا جۇمساماسقا مۇمكىن ەمەس»، - دەگەن ەدى ول. «ولاي بولماعان بولسا، - دەيدى ا. بايتۇرسىنوۆ الدىڭعى ويىن جالعاستىرىپ، - وندا تابيعات زاڭىنان تىسقارى، ادامنان شوشقا، شوشقادان كۇشىك تۋعان سياقتى بولىپ شىعادى». وسىناۋ اششى ايتىلعان شىندىقتىڭ الدىندا باس يمەۋگە بولا ما؟ دەمەك، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ءجۇز جىلدىق تاريحى وسى ارنادا اقتى، ول ءوستى، ءوسىپ، جەتىلدى. قازاق پۋبليتسيستەرىنىڭ (اقاڭشا – «قالامگەرلەر») ماندايىنا ۇستاعان تەمىرقازىق تاقىرىبى دا قازاقتىڭ مۇڭى، قازاقتىڭ ارمانى، قازاق تارتقان ازاپتى جەڭىلدەتۋدىڭ جولىن ىزدەۋ، دەسەك دۇرىس.

زارقىن تايشىباي، پروفەسسور،

ساۋلە مالىكوۆا، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

قىزىلجار قالاسى

سوڭى

(ماقالا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا جاريالاندى)

 

         پايدالانعان ادەبيەتتەر جانە دەرەكتەر ءتىزىمى

1. نازارباەۆ ن. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بەس جىلى. ا. 1996 ج. 256 بەت.
2. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تاريحي سانانىڭ قالىپتاسۋ تۇعىرناماسى // ەگەمەن قازاقستان، 1994, 14 قىركۇيەك.
3. سوندا.
4. بەكحوجين ح. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دامۋ جولدارى. ا. 1964 ج. 3-بەت
5. سوندا.
6. سوندا، 5-6-بەتتەر
7. «ەڭبەكشى قازاق»، 1923 ج. 5 مامىر
8. سوندا.
9. اۋەزوۆ م. شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق جيناعى. 2-توم، ا.، 1998 ج. 63-75-بەتتەر
10. وماشەۆ ن. قازاق راديوجۋرناليستيكاسى. ا.، 1993 ج.
11.  قامزابەكۇلى د. «الاشقا تىنىس بولعان «جاس ازامات»،//»انا ءتىلى»،1993, №14, 8 ءساۋىر.
12. 16 سەيفۋللين س. تار جول، تايعاق كەشۋ، ا.، 1960. 66-79-بەتتەر.
13. «جاس ازامات»، 1918 جىل، 30 شىلدە، №1.
14. بەكحوجين ح. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دامۋ جولدارى، ا.، 1964. 70-بەت.
15. دۋلاتۇلى م. شىعارمالارى، 2-توم، الماتى، 1997. 179-180-بەتتەرگ
16. «جاس ازامات» گازەتى، 1918, № 17.
17. سوندا.
18. سەيفۋللين س. تار جول، تايعاق كەشۋ، ا.، 1960. 66-79-بەتتەر.
19. «سارىارقا» گازەتى، 1919 جىل، 20 اقپان
20. «سارىارقا» گازەتى،1918, 8 شىلدە.
21. «جاس ازامات» گازەتى، 1918 جىل،18 تامىز.
22. سوندا.
23. سوندا.
24. الاش-وردا. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ...، 126-127-6.
25. سيبيرسكايا رەچ. 1918, 1 اۆگۋستا.
26. الاش-وردا. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ...، 129-6.
27. سوندا.
28. «قازاق»، 1918, 30-ماۋسىم.
29. سوندا.
30. سوندا.
31. قامزابەكۇلى د. «انا ءتىلى»، №14, 1993 ج.
32. جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار، «قازاق ادەبيەتى»، 16.03.2001 ج.