رايىس ارىپجانۇلى، حيميا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، كاسىپكەر:

رايىس قاجى ءارىپجانۇلى 1962 جىلى 17 مامىردا قحر شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايونى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى قۇلجا قالاسى، بايانداي قالاشىعىنىڭ سۋلى-الماتى قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1981 جىلى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حيميا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، ونىڭ تولىق كۋرسىن 1986 جىلى بىتىرگەن. ەڭبەك جولىن قىتاي عىلىم اكادەمياسىنىڭ شىنجاڭ فيليالىنىڭ حيميا ينستيتۋتىنان باستاعان. بۇكىل قىتايلىق جاس عالىم سىيلىعىنىڭ يەگەرى. 1991 جىلى قازاقستان-عىلىم اكادەمياسىنىڭ حيميا عىلىمدار ينستيتۋتىنا اسپيرانتۋراعا ءتۇسىپ، 1995 جىلى حيميا عىلىمدارىنىڭ كانديداتتىعىن قورعاعان. 1996 جىلى قر عىلىم اكادەمياسى مەن عىلىم مينيسترلىگىنىڭ «جاس عالىم سىيلىعىن» العان. 1999 جىلى «جانەل» جشس-ن قۇرىپ، جەكە كاسىپكەرلىپەن اينالىسىپ كەلەدى. ەڭبەكشىقازاق اۋدانى، الماتى وبلىسى دەڭگەيىندە ونشاقتى رەت ماراپاتتالعان. 

– رايىس ءارىپجانۇلى، مەن جاڭىلماسام، ءسىز حيميا عىلىمدارىنىڭ كانديداتىسىز عوي. عالىمدىقتى تاستاپ، كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ كەتۋىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟

– ءوزىڭىز بىلەسىز، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى، ياعني 1995-1996 جىلدارى قازاقستانداعى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاعداي وتە ناشار بولدى. نەشە ايلاپ جالاقى بەرىلمەي قالىپ جاتتى. وسىنداي تومەن ەكەنويمكالىق جاعدايدا كوپتەگەن مەكەمەلەر قىزمەتكەرلەرىن قىسقارتۋعا ءماجبۇر بولدى.  سولاردىڭ قاتارىندا ءبىزدىڭ مەكەمە دە شتاتىن قىسقارتۋعا وتكەندە مەندە ۋاقىتشا وتستاۆكاعا ىلىكتىم. ۇيدە جاتاتىن ەمەس، كۇن كورىس، وتباسىن اسىراۋ كەرەك بولدى. سودان كەيىن بارىپ جەكە تىرلىككە قاراي بەت بۇرۋعا تۋرا كەلدى.

– ءسىزدىڭ سول كەزدە كاسىپكەرلىكتى قالادان باستاۋدىڭ ورنىنا، اۋىلدان باستاعانىڭىز قىزىق بولعان ەكەن.

– ءيا، سولاي بولدى.

– ءسىز كاسىپكەرلىكپەن اينالىسقان كەزدە اۋىلدىڭ جاعدايى ءماز ەمەس-تۇعىن. ءتىپتى كەيبىر اۋىلدىڭ حالقى قالاعا قاراي كوشىپ جاتقان كەزەڭ بولاتىن. وسىنداي الماعايىپ زاماندا ءسىزدىڭ كاسىپكەرلىكتى اۋىلدان باستاۋىڭىزعا قانداي كۇش يتەرمىلەدى؟

– 1997 جىلى ءدىنتانۋشى عالىم حاليفا التاي اعامىزدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ول كىسىنى نۇرلى اۋىلىنا (الماتى وبلىسى، ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنا قاراستى) الىپ باردىم. ول كىسى نۇرلىدان ءبىر ءۇي ساتىپ الدى، ال مەن ەكى ءۇي ساتىپ الدىم. ءۇيدىڭ قۇجاتتارىن جاساپ ءجۇرىپ ىلە وزەنى جاعىندا نۇرلىدان 10 شاقىرىم  جەردە «اراسان سۋى» بارىن (جەرگىلىكتى حالىق ونى «ىستىق سۋ» دەپ اتايدى ەكەن) بايقادىم. مەن سول كەزدە وسى «ىستىق سۋدى» پايدالانىپ اراسان اشۋدى جوسپارلادىم. الماتىدان ءبىراز بيزنەسمەن دوستارىمدى شاقىردىم. سولاردىڭ ىشىنەن جەڭىس تۇركياۇلى باۋىرىم نۇرلى اۋىلىندا بۇرىن ساناتوريا، بالاباقشا بولىپ، كەيىن جابىلىپ قالعان مەكەمەنىڭ قۇرىلىستارىن ساتىپ الدى. جانە وعان قوسا 400 گا جۋىق ەگىستىك جەردى جالعا الدى. سول جەرلەردى ج.تۇركياۇلى بۇگىنگە دەيىن پايدالانىپ جەمىسىن كورىپ كەلەدى.

قىسقاسى، اۋدان اكىمدىگى اراسان سۋى تۇرعان اۋماقتى ماعان بەرمەكشى بولدى. مەن كاسىبىمدى وسى جەردەن باستاۋعا بەكىدىم. بىراق بۇل جەر ءبىر كىسىنىڭ پايدالانۋىنا بەرىلىپ قويعان جەر بولىپ شىقتى. ەكى جىل جول ءجۇرىپ، 1999 جىلى اراسان تۇرعان اۋماقتاعى 12 گا جەرىمەن قوسىپ ساتىپ الدىم دا، بىردەن جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتىم.

– نۇرلى اۋىلى قازاق كسر كەزىندە د.قوناەۆ ارنايى سالدىرعان اۋىل دەپ ەستىگەنىم بار. سسسر ىدىراپ، كوممۋنيستىك جۇيە قۇردىمعا كەتكەن كەزدە بۇل اۋىلدىڭ تىرلىگى توقتاپ، تۇرعىندارىنىڭ كوبى قالاعا كوشىپ جاتقاندا، كەرىسىنشە سىزدەر قالادان اۋىلعا بارعان ەكەن سىزدەر عوي.

– ءيا، بۇل اۋىلدى دىنمۇحامەد قوناەۆ اقساقال كەزىندە جاستار قالاشىعى رەتىندە سالدىرعان ەكەن. سسسر-ءدىڭ شال-1000 دەگەن قۇپيا جوسپارى بولعان. سوندا قىزمەت ىستەيتىن ادامداردى ازىق-تۇلىكپەن، كوكونىسپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سالىنعان دەلىنەدى. 1993 جىلى سوۆحوز تاراعان، حالىق جۇمىسسىز قالعان. كوبى قالاعا كوشىپ كەتكەن. 1995 جىلدان باستاپ قحر گانسۋ ولكەسى، اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنان ءبىراز وتباسى كوشىپ كەلە باستايدى. بۇل اۋىلدىڭ ساقتالىپ قالىنۋىنا وسى اقسايدان كوشىپ كەلگەن قانداستار سەبەپ بولعان دەسە دە بولعانداي.

– ءسىزدىڭ باسقارىپ وتىرعان «نۇرلى-اراسان ساۋىقتىرۋ ورتالىعىنىڭ» ەمدەلۋشىلەرگە قىزمەت كورسەتۋ مەحانيزمى قانداي؟

– ءتورت قوناق ءۇيىمىز بار. قىستا ەكەۋى جۇمىس ىستەيدى. اشىق اسپانداعى باسسەيىننەن باسقا بولمە ىشىندەگى شاعىن باسسەيىندەر بار.

– بۇل قوناق ۇيلەر كەڭەس وداعى كەزىندە سالىنعان با، الدە ءوزىڭىز جاڭادان سالدىڭىز با؟

– ءيا، ولار بۇرىنعى كەڭەس وداعى كەزىندە سالىنا باستاعان، تولىق بىتپەگەن قۇرىلىس ەكەن. قۇرىلىستىڭ تەك قاڭقاسى عانا بولعان. كەيىن ولاردى  تولىق كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزدىك. ەكى قوناق ۇيگە تابيعي ىستىق سۋدان كۇبىر تارتىپ، ءار بولمەگە جىلۋ جۇيەسىن ورناتتىق. جەكە قارجىعا 3.5 شاقىرىم جەردەن جوعارى كەرنەۋلى توك جەلىسىن تارتقىزدىق. ون شاقىرىم جولدىڭ باسىم بولىگىنە قۇم-شاعىل توسەدىك. وسىلاي ءوزىمىزدىڭ شاما-شارقىمىز كەلەگەنشە جىرتىعىمىزدى جاماپ، ولقىلىعىمىزدى تولىقتاپ، ەپتەپ جۇمىسىمىزدى جۇرگىزىپ كەلەمىز.

– بۇعان كوپ قارجى كەتكەن بولار. ۇكىمەت تاراپىنان كومەكتەر بولدى ما؟

– ءيا، بۇعان از قارجى كەتكەن جوق. جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان تەك جىلى سوزدەر، جاقسى لەبىزدەرىمەن قولداپ كەلەدى.  جولعا اسفاليت توسەۋ جونىندە ءوتىنىش جاساعان ەدىم. اكىمدىك ول ۇسىنىستى جوعارى جولداعان. جوعارعى جاقتىڭ ناقتىلى جاۋابىن كۇتىپ ءجۇرمىز.  جول جاسالسا اراسىندا ەمدەلۋگە، دەمالۋعا كەلەتىن حالىققا دا، ماعان دا جاقسى بولار ەدى.

– قازىر اراسانعا كەلىپ ەمدەلۋشىلەردىڭ قاتارى كوبەيدى مە؟

– ءيا، جىل وتكەن سايىن كوبەيىپ كەلەدى.

– ەمدەۋشىلەردىڭ تولەم اقىسى ونشا قىمبات ەمەس بولار. قوناق ۇيگە جاتىپ ەمدەلۋ ءۇشىن ءار ادام قانشا قارجى جۇمساۋى كەرەك؟

– ءبىر كۇندىك جاتىن ورىن مەن سۋعا ەمدەلۋ ءۇشىن 4000 تگ تولەيدى.

ال دەم الۋ ءۇشىن كەلگەن كىسىلەر اشىق اسپانداعى باسسەيىندى پايدالانعانى ءۇشىن ساعاتىنا 500 تەڭگە تولەيدى.

– اس-سۋىن وزدەرى ءپىسىرىپ جەي مە، الدە اسحانالارىڭىز بار ما؟

–  كوكتەم، جاز، كۇز ايلارىندا اسحانا جۇمىس ىستەيدى. ەمدەلۋشىلەر قالاۋىنا قاراي تاماقتانادى. ءار قوناق ۇيدە بىردەن اس ءۇي بار. گاز وشاق،  توڭازىتقىش، ىدىس-اياقپەن تۇگەل جابدىقتالعان. كەيبىر كىسىلەر ازىق-تۇلىك، كوكونىستەرىن الا كەلىپ وزدەرى تاماق جاساپ جەيدى.

– ىستىق سۋدان باسقا قوشىمشا اينالىساتىن كاسىبىڭىز بار ما؟

– شارۋا قوجالىعىم بار، جىلقى، قوي باعۋمەن اينالىسامىز. 5 گا جەردە الما باعىم بار، 1 گا جەرگە شىلان ەككەم. ءبارى جەمىس بەرىپ تۇر.  مالدىڭ ازىعى ءۇشىن 5-10 گا جەرگە جوڭىشقا (بەدە) ەككەنبىز.

– شارۋا قوجالىعىڭىزدا قانشا ادام جۇمىس ىستەيدى؟

– ءبىر وتباسى جىلقىعا قارايدى، ەندى ءبىر وتباسى قويدى باعادى. مۇنان باسقا اراسانعا، باۋ-باقشاعا، ەگىنگە قارايتىن كىسىلەر بار. جالپى بىزدە 8 ادام جۇمىس ىستەيدى.

– ولارعا جالاقى تولەيسىز عوي.

– جۇمىسشىلاردىڭ جالاقاسى اتقارعان جۇمىسىنا قاراي 100-150 مىڭ تەڭگە شاماسىندا تولەنەدى.

– بەس گەكتار جەرگە الما، ءبىر گەكتار جەردە شىلان بار دەدىڭىز. ونىڭ ءونىمىن قالاي وتكىزىپ ءجۇرسىز؟

– كەي جىلدارى الىپ-ساتارلارعا باقتىڭ جەمىسىن باعالاپ تۇگەل ساتامىز، كەي  جىلدارى ولشەپ توننالاپ ساتامىز. ءار جىلى ءار قالاي بولادى. ول الۋشىلاردىڭ ىڭعايىنا قاراي بولاتىن نارسە عوي.

– بيىل الما مەن شىلاننىڭ كەلەگراممىن قانشادان ساتا الدىڭىز؟

– بيىل الما كوكتەمگى ۇسىككە كەتىپ قالىپ، جەمىس بەرگەن جوق. ال شىلاننىڭ ءبىر كەلەگرامىن 2500 تەڭگەدەن ساتىپ جاتىرمىز.

– باعاسى جامان ەمەس سەكىلدى، الۋشىلار كوپ پە؟

– الۋشىلاردىڭ كوپتى سونشالىق، بيىل شىلان كوبىنە جەتپەي قالادى.

– ونداي بولعاندا شىلان باقشاسىنىڭ كولەمىن ۇلعايتۋىڭىز كەرەك قوي؟

– قازىر شىلان 70 سوتىق جەر دە بار. ءبىر گەكتار جەرگە شىلان ەككەن ەدىم، ءۇش جىدان كەيىن ءبىراز اعاشى ءۇسىپ كەتتى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىسى-جازى سوعاتىن جەلى بار، ويتكەنى نۇرلى اۋىلى ىلە ءوزىنىڭ اڭعارىنا ورنالاسقان، شىعىستان-باتىستان سوققان جەلدىڭ وتىندە تۇرمىز.

– ۇكىمەتتەن اراسانعا سۋبسيديا الىپ تۇراسىز با؟

–  اراسانعا ەشقانداي سۋبسيديا بەرىمەيدى.

– ايتپاقشى، رەكە! انا جىلى وسى ىستىق سۋعا تالاس بولىپ، سوتتاسىپ ءجۇر ەدىڭىز سونىڭ سوڭى نەمەن اياقتادى؟

– مەنىڭ بيزنەسىمدى تارتىپ الۋ ماقساتىندا ب.نۇرعازيەۆ دەگەن دوكەيمەن 10 جىل سوتتاستىم. سوتتىڭ سوڭى بيىل جەڭىسپەن اياقتالدى.

– «قىزاي انا جانە قىزاي تاريحى تۋرالى» كىتابىڭىزدىڭ پاراعىن اقتارىپ مازمۇنىمەن تانىسىپ وتىرمىن. قۇداي قالاسى الداعى كۇندەرى ارنايى ۋاقىت شىعارىپ وقىپ شىعارمىن، قۇتتى بولسىن!

– راقمەت! مەن 1998 جىلدان باستاپ قىزاي تاريحىن زەرتتەي باستادىم. وسى جىلى كوكتەمدە بۇرىن جازعان ماقالالارىمدى جيناقتاپ «قىزاي انا جانە قىزاي تاريحى تۋرالى زەرتتەۋلەر»  دەگەن اتپەن كيريلليتسا جازۋىمەن كىتاپ ەتىپ شىعارعام. ال ەندى جاقىندا  وسى كىتاپتىڭ توتە جازۋ نۇسقاسى شىقتى. ويتكەنى قىتايدان كەلەگەن قازاقتاردىڭ كوبى كىتاپتىڭ توتە جازۋىن وقىعاندى جەڭىل ءارى جاقسى كورەتىندىكتەن سول جاعىن دا ەسكەردىم.

– ماماندىعىڭىز حيميا عىلىمىنىڭ كانديداتى بولا تۇرا تاريحي تۇلعا قىزاي انا تۋرالى ىزدەنىس جاساپ كىتاپ جازۋ قىزىعۋشىلىقتان بولدى ما، الدە بۇگىنگە دەيىن زەرتتەلىپ كەلگەن قىزاي شەجىرەسى مەن تاريحقىنا كوڭىلىڭىز تولمادى ما؟

– ءيا، نەگىزىنەن قىزىعۋشىلىقتان بولدى. جاس كەزىمنەن تاريحقا،  قازاق تاريحىنا قىزىعۋشىلىعىم باسىم بولاتىن.  سونىڭ سوڭى مەنى وسى كىتاپتى جازۋعا الىپ كەلدى.

– بۇل كىتاپتىڭ جازىلۋ بارىسىنا ءبىراز توقتالا كەتسەڭىز. قالاي ىزدەنىس، زەرتتەۋلەر جاسادىڭىز؟

– جاڭا ايتتىم عوي 1998 جىلدان باستاپ زەرتتەۋ جۇرگىزە باستادىم دەپ. نەشە مارتە ساپارعا شىقتىم. نەشە مارتە زەرتتەۋ ماقالالار جازىپ قازاقستان مەن قىتايدىڭ گازەت-جۋرنالدارىندا جاريالادىم. ءنابيجان مۇقامەتحانۇلىنىڭ ايتۋىمەن جانە قۋزاۋ سالۋىمەن ماقالالارىمدى جيناقتاپ بيىل كىتاپ ەتىپ جىعاردىم.  قازاقستان مەن قىتايدادا جارىق كورگەن قىزاي تۋرالى شەجىرە دەرەكتەرى، ورىس-قىتاي  تاريحي جازبا دەرەكتەرىن مولىنان پايدالاندىم.

– بۇل كىتابىڭىز نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى دەپ ويلايسىز؟

– ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز، قازاق حالقى رۋلاردان قۇرالالى عوي. ال قازاق تاريحى دا رۋلاردىڭ تاريحىنان، ولاردان شىققان باتىرلار مەن بيلەردەن  قۇرالادى.  بۇل كىتاپتا قىزاي انانىڭ ۇلى ءجۇزدىڭ اتاقتى ءبيى بايدىبەك ءبيدىڭ قىزى ەكەندىگى دالەلدەنەدى. قىزاي انانىڭ تۋىلعان-قايتىس بولعان جىلدارى،  جەرلەنگەن جەرى تۇراقتانادى. جالپى بۇل كىتاپتا بۇرىن باسپا بەتىن كورمەگەن تىڭ دەرەكتەر وتە كوپ.

– قىزاي انا قاي جىل تۋىلىپ، قاي جىلى قايتىس بولعان ەكەن. مارقۇمنىڭ ءمايىتى قاي جەرگە جەرلەنگەن دەپ ويلايسىز؟

– 1402 جىلى تۋىلىپ 70 جاس جاساپ  1472 جىلى قايتىس  بولىپتى. قىزاي تاۋىنىڭ (قازىرگى بارلىق تاۋى) مەكەندەپ ونىڭ باتىسىنداعى قاپتاعاي تاۋىنىڭ (قازىرگى توقتا تاۋى)  ەتەگىنە جەرلەنىپتى.

– بۇل كىتابىڭىزدا تەك قىزاي انا تۋرالى جازىلعان تاريحي زەرتتەۋلەر عانا ما، الدە باسقا دا قازاق تاريحىنا قاتىستى زەرتەۋلەر بار ما؟

– مىنا شەجىرە دەرەكتەرىنە ءبىر ءسات ۇڭىلەيىك: قىزاي شەجىرەلەرى بويىنشا امانباي تورعايۇلى  شاعىر بابامىزدىڭ (قىزاي انامىزدىڭ) 5-ۇرپاعى.  جوعارىداعى ورىس دەرەكتەرى الباننىڭ ىشىندە قىزىلبورىك بولىسىنا 300 ءتۇتىن قارايدى. بولىسى ءاجىباي-التاي دەپ كورسەتەدى. ءاجىباي باتىر بولعان كىسى، التاي ول كىسىنىڭ ءىنىسى. ەكەۋىنىڭ قاتار جازىلعانىنا قاراعاندا ءاجىبايدان سوڭ، ءىنىسى التاي بولىس بولعانعا ۇقسايدى. ءاجىباي جارىقشاقتىڭ 6-ۇرپاعى.

450 گە تارتا ءتۇتىنى بار الجان بولىسىن الامان باسقارادى دەلىنگەن. ال الامان بولسا جارىقشاقتىڭ 5-ۇرپاعى.

سەگىز-سارى بولىسىنىڭ ستارشينى – بيەكە بي. قارماعىندا 600 ءتۇتىن بار. جىلقىلارى جانە باسقا دا مالدارى كوپ. جيدەسۋ وزەنى ماڭىن جايلايدى. قىس كەزىندە جىلقىلارىن قىتاي شەگاراسىنا قاراي ايداپ، سوندا باعادى.

دۋلاتتىڭ جانىس تارماعىنا قاراستى 100 ءتۇتىندى وتەباي بي باسقارادى دەلىنەدى. وتەباي دۋلاتتىڭ 5-ۇرپاعى.

بۇدان باسقا دا رۋلارعا دا قاتىستى دەرەكتەر، نايمان تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەر بەرىلەدى.

– بۇل كىتاپ وقىرماندارعا قاشان جول تارتادى؟

– قاراشانىڭ 24 كۇنى الماتىدا تۇساۋ كەسەرىن وتكىزەمىز، سول كۇننەن باستاپ وقىرماندارعا جول تارتاتىن بولادى.

– الدا قانداي جوسپارلار، اتقاراتىن جۇمىستارىنىڭ بار؟

– وسى كىتاپقا كىرمەي قالعان ءبىراز مازمۇندار بار. ماسەلەن، قىزايلاردىڭ تورەسى – ساما تورەنىڭ تاريحى.  سول سياقتى ءبىراز مازمۇندى قوسۋ. ودان باسقا قىزاي انا جاتقان جەرگە ەسكەركىش تۇرعىزۋ سياقتى كەلەلى جۇمىستار بار.

– سوعان قاراعاندا قىزاي انانىڭ ەسكەرتكىشى جاسالىپ دايىن تۇرعان بولدى عوي.؟

–  دايىن دەۋگە بولادى. قىزاي انانىڭ ءمۇسىنى «قىزاي انا»  ساياباعىنا ورنالاستىرالادى.  ول وزتەمىر اۋىلى ماڭىندا.  مەنىڭ ەندىگى  جەكە ارمانىم توقتا تاۋى ەتەگىندە جاتقان قىزاي انامىزدىڭ جاتقان جەرىندەگى كونە كۇمبەزدى جاڭعىرتىپ، وسى زامان تالابىنا ساي كۇمبەز ورناتۋ.

– قىزاي انانىڭ ءمۇسىنىن جاساۋدى كىم ۇيىمداستىرعان؟

– ۇيىمداستىرۋشى:  «قىزاي انا» قوعامدىق قورى. ونىڭ توراعاسى عالىم، قىتايتانۋشى،  تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى.

– قىزاي انانىڭ ءمۇسىنىن جاساعان اۆتور كىم؟

– قىزاي انانىڭ ءمۇسىنىن جاساتۋ ءۇشىن «قىزاي انا» قوعامدىق قورى كونكۋرس جاريالاعان بولاتىن. وسى حاباردى ەستىگەننەن كەيىن بىرنەشە ءمۇسىنشى ءوز جوبالارىن ۇسىندى. سولاردىڭ ىشىندە باۋىرجان جۋاسباەۆ دەگەن ءمۇسىنشى ۇسىنعان قولىندا ۇرشىق ۇستاعان قىزاي انا ءمۇسىنىن كوميسسيا قابىلدادى. قازىر قىزاي انا ءمۇسىنى بىتۋگە شاق قالدى

– ءسىز كاسىپكەر رەتىندە تۇرمىسى تومەن وتباسىلارىنا كومەك كورسەتىپ ءجۇرسىز بە؟

– شەلەك سەلولىق وكرۋگىنە قاراستى ماي اۋىلىندا «قىزاي انا» مەشىتى مەن نۇرلى اۋىلىندا سالىنىپ جاتقان «نۇرلى مەشىتىنە» ءوز ۇلەسىمدى قوستىم. قىزاي انانىڭ ەسكەرتكىشىن تۇرعىزۋعا شاما-شارقىمشا قارجى قوستىم. ماساق سەلولىق وكرۋگىنە قاراستى قازتاي ۇلتاراقوۆ اۋىلىندا سالىنىپ جاتقان سپورت سارايىنا جارتى ميلليون قارجى قوستىم

– مىنا كىتابىڭىزدىڭ مازمۇنىنا قاراپ وتىرسام، «قىزايدىڭ بايىرعى اتامەكەنى جانە قىزاي تاۋى» دەگەن تاقىرىپ بار ەكەن. قىزاي تاۋى قاي وڭىردە ەكەن؟

– شىنجاڭنىڭ نىلقى اۋدانىندا ءومىر سۇرگەن، قىزاي تاريحىن جاقسى بىلەتىن دوسبەر ساۋرىقۇلىنىڭ (1894-1994) «ەسەنگەلدى»، كەيدە «قىزاي تاريحى» نەمەسە «قىزاي اۋعان» دەپ اتالاتىن تاريحي داستانى بار. وسى «ەسەنگەلدى» تاريحي جىرىنىڭ ءبىر ۆاريانتىن ادەبيەتشى سارسەنبى ءداۋىتۇلى مەن ماقسۇت شافيعي باسپاعا دايىنداعان نۇسقاسى 1993 جىلى باسپادان شىقتى. وسى تاريحي جىردا مىنانداي جولدار كەزدەسەدى:

«ول ءداۋىر حV عاسىر ەكەن،
بىلمەيمىن ورتاسى ما، باسى ما ەكەن؟
ءوز اتى ەردەن بۇرىن ەرەك شىققان
باسقادان شاراپاتى باسىم ەكەن،
مەكەنى «قىزاي تاۋى» اتانىپتى،
ۇرپاعى سوندا ءوسىپ جاتىر ەكەن،
التايدان ارعى الاتاۋ، بوتا، مويناق.
سول جەرگە قىزاي تاۋى جاقىن ەكەن،
«حامسەدە» بۇل جەردى ءبىر جازىپتى،
ءتارىزى بۇل جەلىلەس اسۋ ما ەكەن».

قىزاي انا تۋرالى جازىلعان بارلىق شىعارمالاردا كەزدەسەتىن «قىزاي تاۋى» جوعاردا اتالعان داستاننان الىنعان، تاريحي دەرەك-كوز بولىپ پايدالانىلعان بولۋى بەك مۇمكىن. داستاننىڭ اتىنىڭ «ەسەنگەلدى»، «قىزاي تاريحى» نەمەسە «قىزاي اۋعان» دەگەن تۇرلىشە اتقا يە بولعانىنا قاراپ، بۇل داستاندى ەرتەدەن جىرلانىپ كەلە جاتقان داستان با دەگەن ويعا قالاسىڭ. دوسبەر ساۋرىقۇلى قىزاي انا تاريحىن عانا ەمەس، قۇربانعالي ءحاليدنىڭ «تاۋاريح حامساسىن» تولىق بىلگەن ءبىلىمپاز ادام بولعان. اتالعان تاريحي داستاندى ول ءوزى جازسا نەمەسە بار داستاندى حاتقا ءتۇسىرىپ، باسپاعا ۇسىنىۋشى بولسا دا، تاريحىن زەرتەۋگە مول تاريحي دەرەك قالدىرعان ءبىرىنشى ادام. قالاي ەكەنى بەلگىسىز سارسەنبى ءداۋىتۇلى ۇسىنعان نۇسقادا داستاننىڭ اۆتورى كورسەتىلمەگەن.

قازىرگى تاڭدا تاريحشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قىزاي انامىزدى 1402 جىلى تۋىپ، 1472 جىلى قايتىس بولدى دەپ قارايدى. وسى ۇستانىمدى «ەسەنگەلدى» داستانىنىڭ جوعارىداعى شۋماقتارى نەگىزىندە انىقتاعانى بايقالادى. ويتكەنى داستاندا:

«ول ءداۋىر حV عاكسىر ەكەن،
بىلمەيمىن ورتاسى ما، باسى ما ەكەن؟» دەگەن سوزدەردەن قىزاي انانىڭ ءومىر سۇرگەن تاريحىن حV عاسىردا دەپ تۇراقتاندىرۋعا بولادى. سوندىقتان قىزاي انا حV عاسىردىڭ باسىندا (1419 جىلى) ماتاي ەلىنە كەلىن بولىپ كەلگەن، حV عاسىردىڭ بەل ورتاسىنان اۋا (1472 جىلى) دەپ ساناۋ قيسىنعا كەلەدى. ەندى ءبىر شۋماعىندا:

«مەكەنى قىزاي تاۋى اتانىپتى،
ۇرپاعى سوندا ءوسىپ جاتىر ەكەن» دەپ، قىزاي انا قايتىس بولعاننان كەيىن دە، قىزاي انا ۇرپاقتارىنىڭ سول وڭىردە تۇرىپ جاتقانىن باياندايدى. داستاننىڭ كەلەسى ءبىر شۋماعىندا:

«التايدان ارعى الاتاۋ، بوتا، مويناق،
سول جەرگە قىزاي تاۋى جاقىن ەكەن.
«حامسەدە» بۇل جەرلەردى ءبىر جازىپتى،
ءتارىزدى ءبىر جەلىلەس اسۋ ما ەكەن؟» دەپ، «قىزاي تاۋىنىڭ» التاي تاۋى مەن الاتاۋدىڭ اراسىنداعى تاۋلار ەكەنىن، جانىندا «بوتا، مويناق» دەگەن تاۋلار دەپ انىق كورسەتەدى.

– سوندا ءسىزدىڭ ءويىڭىزشا «قىزاي تاۋى» ناقتىلى قاي جەردە دەپ ويلايسىز؟

– جوعارىداعى جىردا بوتا مەن مويناق ەكى تاۋ بولىپ كورسەتىلەدى. ال قۇربانعالي ءحاليدتىڭ «تاۋاريح حامسەسىنىڭ 132-ءشى جانە 175-بەتتەرىندە بوتامويناق ءبىر تاۋدىڭ اتى رەتىندە ايتىلدادى. وندا بوتا جانە مويناق دەگەن ەكى تاۋ جوق. بوتامويناق تاۋىنىڭ «ەسەنگەلدى» داستانىندا بوتا جانە مويناق بولىپ جازىلۋىن، جىردى كوشىرىپ جازۋ نەمەسە باسپاعا دايىنداۋ بارىسىندا كەتكەن تەحنيكالىق قاتەلىك دەپ قاراۋ كەرەك. ورقاشار تاۋى – تارباعاتاي تاۋىنىڭ شىعىسىنداعى بولەك تاۋ. شىنجاڭنىڭ تارباعاتاي ايماعى، ءدوربىلجىن اۋدانىنىڭ شىعىسىندا ۇلكەن تاۋ بولماعانىمەن، بوتامويناق اتتى تاۋ بۇگىندە بار. قازىرگى بوتامويناق تاۋى ورقاشار تاۋىنىڭ وڭتۇستىك باتىسىنا ورنالاسقان. بوتامويناق تاۋى مەن «قىزاي تاۋىن» «ءتارىزى ءبىر جەلىلەس اسۋ ما ەكەن؟» دەپ، ولاردىڭ جەلىلەس تاۋ ەكەنىن «ەسەنگەلدى» داستانى كورسەتىپ بەرەدى. بوتامويناق تاۋىنان سولتۇستىككە قاراي قازىرگى ساۋىر تاۋى، ودان ارى قاراي سايقان تاۋلارى جالعاسادى. بوتامويناق تاۋىنىڭ وڭتۇستىگىندە جاتاعان جايىر تاۋى، ودان ارى قاراي مايلى تاۋى ورنالاسقان. مايلى تاۋىنىڭ شىعىسىندا بارلىق تاۋى مەن مۇندالاپ تۇر. مايلى مەن جايىر شاعىن تاۋلار، ياعني تاۋ سىلەمى. سوندا بوتامويناقتىڭ جانىنداعى ۇلكەن تاۋ ەكەۋ: ءبىرى – ساۋىر تاۋى دا، ەندى ءبىرى – بارلىق تاۋى. قازىرگى ورقاشار تاۋى تارباعاتاي تاۋ سىلەمىنىڭ ءبىر تارماعى، بوتامويناق تاۋى ورقاشار مەن بارلىق تاۋىنىڭ اراسىنداعى تاۋ، ال بارلىق ءوز الدىنا وڭاشالانعان بولەك تاۋ. وسى جولداردىڭ اۆتورى جوعارىدا كەلتىرگەن دالەلدەرگە نەگىزدەلە وتىرىپ بوتامويناق تاۋىنىڭ وڭتۇستىك باتىسىنداعى بارلىق تاۋىن «قىزاي تاۋى» بولۋى مۇمكىن دەگەن تۇجىرىم جاسادى. بۇل تۇجىرىمدى عىلىمي تۇردە دالەلدەۋ ءۇشىن قىزاي تاريحىن شارتتى تۇردە ەكىگە ءبولىپ قاراۋعا بولادى.

العاشقى ءبولىمى: قىزاي انانىڭ ۇزاتىلىپ كەلىن بولىپ كەلگەن كەزىنەن، ياعني 1419 جىلدان 1723 جىلىعى «اقتابان شۇبىندى، القاكول سۇلاما» دەيىنگى كەزەڭ; ەكىنشى ءبولىمى: 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان» بۇگىنگە دەيىن. مەن قىزايلاردىڭ ءبىرىنشى كەزەڭ تاريحىنا توقتالدىم. 1419-1723 جىلدارى قىزايلار قاي وڭىرلەردە مەكەندەدى؟ ەگەر ءبىز بۇل سۇراققا جاۋاپ تاباتىن بولساق، وندا قىزاي تاۋى سول وڭىردە بولىپ شىعادى.

– ءسىز بۇل سۇراققا جاۋاپ تاپتىڭىز با؟

– تارباعاتاي تاۋى مەن التاي تاۋلارىن نايمانداردىڭ، ونىڭ ىشىندە ماتايلاردىڭ ەجەلگى اتا قونىسى دەپ قارايدى. ورىس، قازاق تاريحشىلارىنىڭ جازبا ماعلۇماتىن، نايماننان شىققان اتاقتى تۇلعالاردىڭ تۋعان جەرى مەن ولار جونىندە جازىلعان تاريحي جىر-داستانداردىڭ دەرەكتەرىن كەلتىرە وتىرىپ دالەلدەدىم.

– مىنا كىتابىڭىزدىڭ مازمۇنىن شولىپ وتىرىپ «قىزاي ەلىنىڭ كوش جولى» دەگەن تاقىرىپتى كوزىم شالىپ وتىر. وسى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

– جوعارىدا ايتىلىپ كەتكەن تاريحي جىر-داستانداردى قىزاي انا مەكەن ەتكەن قىزاي تاۋى اتانىپتى دەيتىن دەرەك بار، ونى جاڭا ايتىپ وتتىك. كوپ جىلعى زەرتتەۋىم بويىنشا قازىرگى بارلىق تاۋىنىڭ ەرتەدە قىزاي تاۋى، توقتا تاۋىنىڭ قاپتاعاي اتانعانىن دالەلدەپ شىقتىم. تاريحتا «قاپتاعاي قاقپاسى» اتانعان جەر بۇگىندە «جوڭعار قاقپاسى» اتانىپ ءجۇر. بۇل ءوڭىردىڭ كوكتەۋى، كۇزدەۋى مەن جايلاۋى قاتار ورنالاسقان شۇرايلى القاپ. ال وسى تاۋلاردىڭ شىعىسىندا جوڭعار ويپاتى. سول زاماندا، ياعني حV عاسىردا قالىڭ قالماق سول ءشولدى دالانى مەكەن ەتكەن، ءوسىپ-ءونىپ جوڭعار حاندىعىن قۇرعان. قويىن باعىپ، بيەسىن بايلاپ، قىمىزىن ۇرتتاپ بەيعام جاتقان قىزاي ەلىنە (ماتايلارعا) قالماقتار 1683 جىلى تۇتقيىل شابۋىل جاسايدى. سودان ەل ۇركىپ اياكوز جاققا اۋا كوشكەن. قۇداينازار باستاعان 100 سارباز سول ماڭداعى قىزىلجار اسۋىندا جاۋ قولىن توسىپ، قيان-كەسكى شايقاس جۇرگىزىپ، سوڭىندا ءبارى سول ارادا شەيت بولادى. قىزايلار اياكوزدەن ارى قاراي  ەسىل وزەنىن جاعالاپ قىزىلجار (قازىرگى پەتروپاۆل قالاسى ماڭى) ماڭىن مەكەندەپ جۇرگەندە 1716 جىلى قالماق تاعى دا شابادى. اۋعان ەل قازىرگى قاراعاندىنىڭ قارقارالىسىنا كەلىپ «قايىڭ ساۋىپ» كۇنەلتەدى. 1718 جىلى ول ارادان تاعى دا قالماق شاۋىپ قاراتاۋعا كەلىپ كۇنەلتەدى. 1723 جىلى ول ارادان قالماق تاعى شاۋىپ، بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى يتىشپەس كولىنىڭ ماڭىن پانالاپ تاعى دا «قايىڭ ساۋىپ» كۇنەلتەدى. 1723-1725 جىلدارى سىر بويىنداعى قالىڭ قوپا-قامىستى مەكەن ەتەدى.

ءۇش ءجۇز باس قوسىپ قول جيناعاندا نايمانداردى باسقارعان كوشەك (كۇشىك) حاننىڭ قول استىنا جينالىپ قازاق دالاسىن جاۋدان ازات ەتۋ كۇرەسىنە بەلسەنە ات سالىسادى. 1725-1728 جىلدارى بۇلانتى-بىلەۋتى وزەندەرى، يتىشپەس كولى بويىنداعى «قالماق قىرىلعان»، «اڭىراقاي» شايقاستارىنا قاتىسادى. وسى شايقاستارعا قىزايدان شىققان تاستەمىر باتىر ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. ول جاۋدى قازاق قولىمەن بىرگە قۋعاننان قۋىپ قازىرگى شىنجاڭنىڭ جەمەنەي اۋدانىنا دەيىن بارادى. سول وڭىردە قالدەن تسەرەن جانسىزدارىنىڭ قاپيادا اتقان ۋلى جەبەسىنەن مەر بولادى. ازات ەتىلگەن ارقا دالاسىنا العاشقى لەكتە نايمەن ەلىمەن بىرگە قىزايلار كوشەدى. قاراعاندى، اقمولا، شىڭعىستاۋ، اياكوز، جايساڭ، توقتا-بارلىق تاۋلارىن كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ مەكەندەيدى. 1865-1882 جىلدارى بۇراتالا، ماناس وڭىرلەرىن مەكەندەپ، 1882 جىلى ءۇش بولىس ەل قازىرگى ىلە وڭىرىنە كوشىپ بارادى.

– قانشا بالانىڭ اكەسىسىز؟

– قازىر ءبىر قىز، ءۇش ۇلدىڭ اكەسىمىن.  قىزىمنان 3 جيەنىم، ۇلكەن ۇلىمنان 2 نەمەرەم بار.

– قوعامدىق قىزمەتپەن دە اينالىساسىز با؟

– اللا ءساتىن سالىپ 2011 جىلى مۇسىلماننىڭ ءبىر پارىزى سانالاتىن قاجىلىق پارىزىمدى ورىنداپ قايتتىم. 2014 جىلدىڭ باستاپ الماتى وبلىستىق قاجىلار قاۋىمداستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپ كەلەمىن.

– اۋدان، وبلىس تاراپىنان ەڭبەگىڭىز ەلەندى مە?

– جەكە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسىم ءۇشىن 2002, 2009, 2011 جانە 2014 جىلدارى ەڭبەكشىقازاق اۋدانى اكىمىنىڭ ماراپاتىنا يە بولدىم. بەلسەندى قوعامدىق قىزمەتتەرىم ءۇشىن 2012 جىلى الماتى قالاسى اكىمدىگى تاراپىنان ماراپاتتالدىم.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz