دوللاردىڭ ۇرلەگەن شارداي قاۋقارسىزدىعى، الەمدىك قارجى داعدارىسىنا سەبەپكەر وسى ۆاليۋتا ەكەنى كەشە تاعى ءسوز بولدى. بۇل جولى ول پىكىردى جەكە ساياساتكەرلەر نەمەسە مەملەكەت باسشىلارى ەمەس، بۇۇ-نىڭ ساۋدا جانە دامۋ جونىندەگى كونفەرەنتسيا (UNCTAD) ساراپشىلارى ايتتى. ءوز باياندامالارىندا. جاڭا الەمدەگى قارجى جۇيەسىن رەتتەۋ ءۇشىن دوللاردى جاساندى ۆاليۋتاعا ايىرباستاۋ كەرەك دەيدى ساراپشىلار.

دوللاردىڭ ۇرلەگەن شارداي قاۋقارسىزدىعى، الەمدىك قارجى داعدارىسىنا سەبەپكەر وسى ۆاليۋتا ەكەنى كەشە تاعى ءسوز بولدى. بۇل جولى ول پىكىردى جەكە ساياساتكەرلەر نەمەسە مەملەكەت باسشىلارى ەمەس، بۇۇ-نىڭ ساۋدا جانە دامۋ جونىندەگى كونفەرەنتسيا (UNCTAD) ساراپشىلارى ايتتى. ءوز باياندامالارىندا. جاڭا الەمدەگى قارجى جۇيەسىن رەتتەۋ ءۇشىن دوللاردى جاساندى ۆاليۋتاعا ايىرباستاۋ كەرەك دەيدى ساراپشىلار.

اقش-تىڭ اقشاسىنان باس تارتۋ تۋرالى اڭگىمە دوللار پيراميداسىنىڭ استى قۋىس ەكەنى الەمگە ايداي انىق بولعالى، ياعني ماتەريالدىق قولداۋى جوق تالاي تريلليون «كوك قاعازدىڭ» شىنىمەن دە انشەيىن قاعاز ەكەنى جالعانعا پاش بولعالى كوتەرىلگەن. بىردەن ايتايىق، بۇل سارىنداس پىكىرلەر كىمنىڭ امەريكامەن قانداي قاتىناس ۇستاناتىنىنا قاتىستى ەمەس، ءار مەملەكەتتىڭ ءوز مۇددەسى ءۇشىن ايتىلدى. ياعني، اقش-پەن قارىم-قاتىناسى قىرعي قاباق ەلدەردىڭ دە، دوستىق قارىم-قاتىناستاعى مەملەكەتتەردىڭ دە باسشىلارى ناقتى كوزقاراسىن ءبىلدىردى. امەريكامەن ەجەلدەن تەڭ دارەجەدە سويلەسەتىن رەسەي مەن قىتاي جاڭا ۆاليۋتا تۋرالى يدەيانى قولدايتىندارىن اشىق ايتىپ كەلەدى. رەسەي پرەزيدەنتى دميتري مەدۆەدەۆ رەفورما جاساپ دۇنيەجۇزىلىك قارجى جۇيەسىن ءبىر ورتالىققا تاۋەلدىلىكتەن اراشالاپ الۋدى ۇسىندى. ول ءۇشىن دۇنيەجۇزىلىك قارجى ورتالىقتارى مەن دۇنيەجۇزىلىك رەزەرۆتىك ۆاليۋتا جۇيەسىنە وزگەرتۋ ەنگىزۋ كەرەك دەيدى. ونىڭ پىكىرى ءبىزدىڭ ەلدىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ويىمەن تولىق ۇندەسەدى. ول الەمدىك قارجى جۇيەسىندەگى قيىنشىلىقتى ەشبىر مەملەكەتتىڭ جالعىز شەشە المايتىنىن مالىمدەگەن. سوندىقتان ايماقتىق ۆاليۋتا شىعارۋدى، ءتىپتى ونىڭ اتىن دا ۇسىندى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءبىر ەلدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى دۇنيەجۇزىلىك رەزەرۆتىك ۆاليۋتانىڭ ءرولىن اتقار المايتىنىن، ەكونوميكانىڭ ونداي سحەماسى زامان اعىمىنا ىلەسە المايتىنىن ايتقان.

قىتاي تاراپى دا الەمدىك قارجى ساۋلەتىنە «جوندەۋ» جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى قالايدى. قاشان دا قاپىسىز قيمىلدايتىن قىتايلار ازىرگە ورتاق تۇتىنىم ءۇشىن ناقتى ۆاليۋتا ءتۇرىن ۇسىنا قويعان جوق. بىراق ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمىن ۇلتتىق ۆاليۋتامەن جيىرەك ولشەپ، قولدا بار قىرۋار دوللاردى سىرتقا قارىزعا بەرىپ «قارىق قىلىپ» جاتىر. ارينە، جاڭا ۆاليۋتا دۇنيەگە كەلە قالسا قىتاي سول قارىزدارىنىڭ قايتارىمى قالاي بولاتىنىن ەسكەرمەي تۇرا المايدى.

الەمنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرى دوللارعا سەنىمسىزدىكپەن قاراپ وتىر. كەيبىر مەملەكەتتەر ساۋدا-ساتتىقتى دوللارمەن جاساۋدان باس تارتىپ تا ۇلگەردى. ازىرگە اۋپىرىمدەپ الەمدىك ۆاليۋتا دەگەن اتىن ساقتاپ كەلە جاتقان دوللار جالعىز كۇندە بار قاۋقارىنان جۇرداي بولۋى مۇمكىن.

ارينە، بۇعان دەيىن ءار مەملەكەت جەكە-دارا ءوز ۇستانىمىن بىلدىرگەن بولسا ەندى بۇۇ جاڭا ۆاليۋتا ماسەلەسىن كوتەرىپ وتىر. بۇۇ-ىن بۇرىنعى قاۋقارىنان ايىرىلىپ قالعان دەپ ايىپتايتىندار دا از ەمەس. دەي تۇرعانمەن، ءبىر ەل ەمەس، ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دەڭگەيىندە تالقىلانا باستاۋى «جاڭا الەمنىڭ قارجى ساۋلەتىنىڭ جاڭا كەلبەتىن قالىپتاستىرۋ» يدەياسىنىڭ ءپىسىپ-جەتىلگەنىن بىلدىرەدى. جاقىندا نۇسۇلتان نازارباەۆ تا پارلامەنت ءماجىلىسى سەسسياسىنىڭ اشىلۋىندا مەملەكەتتىڭ الدىندا قارجى ساۋلەتىن جاڭعىرتۋ مىندەتى تۇرعانىن اتاپ ايتقان.

بۇۇ-نىڭ بايانداماسىندا «قازىرگى قارجى جۇيەسى ءتيىمسىز، الەمدىك ەكونوميكانىڭ دامۋىن تەجەۋدە ءارى قارجى جانە ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ بىردەن-ءبىر سەبەپكەرى» دەپ اتاپ كورسەتكەن. UNCTAD ساراپشىلارى دوللاردى جاساندى ۆاليۋتاعا الماستىرۋ حالىقارالىق ساۋدا مەن مەملەكەتتىك قارىزدار توڭىرەگىندەگى تەڭسىزدىكتى جويادى دەپ سانايدى. ايىرباس كۋرستارىن رەتتەۋ ءۇشىن برەتتون-ۆۋدسكي كەلىسىمىنە ۇقساس جۇيە قۇرۋدى ۇسىنادى. ساراپشىلار ۇسىنعان جۇيە الەمدىك قارجى جۇيەسىندە سوڭعى 60 جىلدا بولماعان تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلمەك.

الەم وزگەرمەي تۇرا المايدى. سولاي جاراتىلعان. قاتىپ قالعان ەشتەڭە جوق. ەندەشە وزگەرىستەرگە قالاي ۇلەس قوسۋىمىز كەرەك، قانداي سىباعا الامىز دەگەن ماسەلەلەر ءبىزدى دە اينالىپ وتپەيدى. راسىمەن دە ءبىز وزگەرىستەرگە، جاڭا قارجى جۇيەسىنە ىركىلىسسىز ەنۋگە دايىنبىز با؟ كارىم ءماسىموۆتىڭ كابينەتى بۇعان ءالى ناقتى جاۋاپ بەرگەن ەمەس. ازىرگە كەزىندە الاۋلاتىپ-جالاۋلاتىپ باستاعان بىرقاتار يدەيالارى «ءيىسالماس» ەكەنىن ءبىلىپ، بىرىنە ءبىرىن قوسىپ، كەيبىرىن شۇنتيتىپ كەسىپ-ءپىشىپ تىراشتانۋدان اسپاي جاتىر. تالاي جوبالاردى ىسكە اسىرا المادى. ەسەپ بەرگەندە ەسەلەپ بەرەتىن، كوبىنەسە سەمىز ايتىپ ارىق شىعاتىن وسى ۇكىمەتىمىز وزگەرىستەرگە دايىن دەگەنگە كۇمان مول.

«اباي-ينفورم»