نەمەسە جاس زەرتتەۋشىگە پايدالى كەڭەس

جۋىق ارادا «QAZAQSTAN TARIHY» پورتالىندا ىزدەنىمپاز جاس عالىم ادىلەت احمەتتىڭ «تاتارلار وتكەن عاسىر باسىندا شال اقىندى جاقسى بىلگەن» (21.11.2023 ) اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. كوپ ۇزاماي اتالعان ينتەرنەت جوباسىنىڭ بەتىندە اۆتوردىڭ «قازان تاتارلارىن تاڭ قالدىرعان كىتاپتى جازعان جامانقۇل اقىن كىم» (29.11.2023) دەيتىن تاقىرىپپەن ەكىنشى جازباسى دا جاريالاندى. الاشتانۋ باعىتىندا ءبىرشاما ىزدەنىستەرىمەن تانىلىپ قالعان زەرتتەۋشى ءىنىمىزدىڭ جازبالارىنا كوزىم تۇسسە، قالت جىبەرمەيتىن وقىرماننىڭ ءبىرىمىن. فب جەلىسىندە كوزگە شالىنعان ءماندى دۇنيەلەردىڭ ءبىرى بولعان سوڭ قىزىعا وقىپ شىقتىم.

ەكى ماقالادا دا ادەبيەتسۇيەر قاۋىمعا وي سالارلىق ماسەلەلەر كوتەرىلگەنى قۇپتارلىق. دەگەنمەن، ءتاپ-ءتاۋىر وقىلاتىن ماقالالاردىڭ مازمۇنىندا «اتتەگەن-اي» دەگىزەتىن تۇستارى دا بارشىلىق ەكەن. جاس عالىمدارعا ساباق بولار دەگەن ويمەن سولاردىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالۋدى ءجون سانادىم. كوزگە بىردەن تۇسكەنى - تاقىرىپتار تىم شۇبالاڭقى.

ادىلەت احمەت ءىنىمىز الدىمەن شال اقىن قۇلەكەۇلى جونىندە 1928 جىلدان 1998 جىلعا دەيىن قازاق تىلىندە جاريالانعان ءتۇرلى وقۋلىق، حرەستوماتيا، ەنتسيكلوپەديا، ت.ب. جيناقتار مەن زەرتتەۋ ماقالارىن تىزبەلەي كەلە: «بۇگىنگى ءبىزدىڭ جازبامىزعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان دەرەك وسى اتالعانداردىڭ قاي قايسىسىنان دا ەرتەرەك ءھام قۇندىراق بولىپ وتىر» دەپ تۇجىرىمدايدى. بىرىنشىدەن، بۇل ارادا اۆتور شال اقىن ءومىربايانىنان العاش دەرەك كەلتىرۋشى شوقان ءۋاليحانوۆ ەكەنىن، عالىم ەڭبەكتەرىندە اقىننىڭ قازاق حالقى مەن حاندار شەجىرەسىن ارقاۋ ەتكەن كولەمدى جىرى بولعاندىعى تۋرالى جان-جاقتى ماعلۇمات بەرىلگەندىگىن قاپەرگە الماعان.

ەكىنشىدەن، ف.ع.د. ج.تىلەپوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ءاوي عالىمدارى ازىرلەگەن «شال قۇلەكەۇلى. شىعارمالارى. زەرتتەۋلەر» اتتى كىتاپ (قۇراستىرىپ، عىلىمي تۇسىنىكتەرىن جازعان – س.قوسانوۆ، ت.الىبەكوۆ) 1999 جىلى «دايك-پرەسس» باسپاسىنان جارىق كوردى. اۆتور بۇدان دا حابارسىز سەكىلدى.

ۇشىنشىدەن، ادىلەت «شورا» جۋرنالى «شۋرا» دەپ تە اتالىپ ءجۇر. شورا نۇسقاسىمەن اتاۋ دۇرىس. قازاق، تاتار جانە نوعاي تىلىندە شورا باتىردىڭ ەسىمى «و» مەن دىبىستالاتىنى تالاسسىز» دەپ جۋرنالدىڭ اتاۋىنا تۇزەتۋ ەنگىزبەك بولادى. مۇلدە ورىنسىز پىكىر دەر ەدىم. ويتكەنى، «شورا» ءسوزى ەسكى قازاق تىلىندە – اسكەر، توپ، قىزمەتشى، جولداس دەگەن ۇعىمداردى بەرەدى. ال «شۋرا» بولسا تاتار تىلىندە – «كەڭەس» دەگەن ۇعىمعا يە. «شۋرا» جۋرنالىنان باسقا رەسەي تۇركىلەرى 1907 جىلدارى «شۋرا-ي يسلام» (يسلام كەڭەسى) ۇيىمىن قۇرعانى ءمالىم. بۇل ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا ءبىزدىڭ الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وكىلدەرى دە قاتىسقانىن بىلەمىز. كەيىن تاتار زيالىلارى «ميللي شۋرا» - «ۇلتتىق كەڭەس» قوزعالىسىن دۇنيەگە كەلتىردى.

تورتىنشىدەن، اۆتور «شۋرا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى «بەلگىلى وقىمىستى ريزاەتدين فاحرەتدينوۆتىڭ بۇركەنىش اتى – ءداردموند» دەپ جازىپتى. بۇل دا قاتە. سەبەبى، «ءداردماند» دەگەن لاقاب ەسىمنىڭ شىن يەسى «ۆاكىت» گازەتى مەن «شۋرا» جۋرنالىن ءوزىنىڭ جەكە قارجىسىنا شىعارۋشى تاتار حالقىنىڭ كلاسسيك اقىنى – زاكير راميەۆ بولاتىن. ورال تاۋلارىندا التىن كەنىشى، ورىنبور مەن ورسكىدە زاۋىت-فابريكاسى، ساۋدا ۇيلەرى بار كاسىپكەر اعاسى شاكير راميەۆ ەكەۋى تۇركى-تاتار ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە ەلەۋلى ۇلەس قوستى.

بەسىنشىدەن، جاس عالىم تاعى ءبىر تۇستا: «ن.ناۋشاباەۆتىڭ ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناداعى سيرەك كىتاپتار قورىنان تابىلعان ەڭبەكتەرىن زەرتتەپ وتىرىپ، ءبىز اقىننىڭ ناعاشى اتاسى ايگىلى شال اقىن ەكەنىن تۇراقتاندىرعانبىز» دەپ جازادى. «شال اقىننىڭ جيەنى - ناۋشاباەۆ كىم ەدى؟» دەپ اتالاتىن ماقالانى دا وقىدىق. انىعىندا، نۇرجاننىڭ اناسى قاديشا شال اقىننىڭ قىزى ەمەس، شوبەرەسى بولىپ كەلەدى. دەمەك، نۇرجان اقىن – جيەنشار، ياعني شال قۇلەكەۇلى ونىڭ ارعى، ءتۇپ ناعاشىسى دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ەكى تۇلعانىڭ تۋىستىق جايىن بۇدان بۇرىن بىرنەشە عالىم جازعان، زەرتتەۋ جيناقتارىندا جاريالانىپ، ادەبيەت تاريحىندا قاتتالعان تاقىرىپ. ونى مەن «تۇراقتاندىردىم» دەۋدىڭ ءوزى عىلىمي ەتيكاعا جاتا قويمايدى.

نەگىزى، جاس زەرتتەۋشىلەر الدىڭعى بۋىننىڭ ەڭبەكتەرگە نازار اۋدارۋمەن قاتار، تاقىرىپقا بايلانىستى تاريحي كەزەڭدىك تۇلعالار مەن اتاۋلاردى مۇقيات تەكسەرىپ العانى ءجون. كەيدە ءبىردى بىرگە سوعىپ، قيسىنسىز جازا بەرۋگە اباي بولعان ابزال. اسىرەسە، الاش قالامگەرلەرىنە قاتىستى ماتەريالداردى ابدەن زەردەلەپ الماي، جالپىعا جاريا قىلۋعا اسىقپاڭىزدار. ماسەلەن، «شال اقىننىڭ ەڭبەكتەرىن الدەبىر مۇرا جيناقتاۋشى م.شورمان، ءا.ديباەۆ، م.كوپەيۇلى...» دەگەن تۇستا ءبىراز دالسىزدىك بار. اينالايىن ءىنىم-اۋ، اتاقتى مۇسا شورمانۇلى تۋرالى «الدەبىر مۇرا جيناقتاۋشى» دەگەن تىركەستى وقىرمان قالاي قابىلدايدى. مۇسا – ارقاداعى قارادان شىققان العاشقى اعا سۇلتاننىڭ ءبىرى، شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس، زامانىنىڭ زاڭعار تۇلعاسى. مىنا جەردە م.ءجۇسىپ كوپەيۇلى، ءا.ديباەۆتاردىڭ زامانداسى سادۋاقاس مۇساۇلى شورمانوۆ تۇرسا، جاراسار ەدى. شىندىعىندا، اقىندار مۇراسىن جيناۋشى مۇسا شورمانۇلى ەمەس، ونىڭ بالاسى، الاش ازاماتى – سادۋاقاس.

ادىلەتتىڭ ەكى ماقالاسىنا ورتاق تاعى ءبىر كەمشىلىك – اۆتوردىڭ دالەلدەنبەگەن، دەرەكسىز تۇلعالار مەن دايەكسىز سىلتەمەلەرگە سۇيەنە بەرەتىندىگى. تىلەۋكە قۇلەكەۇلىنىڭ «شال» اتانۋىن ول «سەگىز جاسىندا سەرى اتانعان مۇحاممەتقۇناپيانىڭ سەگىز سەرى اتانعانى سەكىلدى» دەپ سيپاتتاعان. ويلانىپ كورىڭىزشى، 8 جاسىندا قازاق بالاسى قالاي سەرى اتانۋى مۇمكىن؟ ول – مۇرنىنىڭ سۋى كەپپەگەن ويىن بالاسى ەمەس پە؟ الدە، سەرىلىك قۇرۋ دەگەن جاسى جەتپەگەن بالا دا، شاعا دا اينالىساتىن سونشا جەڭىل دۇنيە مە؟

جامانقۇل اقىن تۋرالى ەكىنشى ماقالاسىندا ادىلەت تاعى دا سەگىز سەرى، نياز سەرىلەرگە جۇگىنەدى. ونىڭ تاپقان دەرەكتەرىندە «جامانقۇل ءداندىبايۇلى - سەگىز سەرى، نياز سەرىلەردىڭ شاكىرتى رەتىندە كورسەتىلەدى».  بۇدان ءارى ۇشقىن ءسايدىراحمان دەگەن اۆتوردىڭ «قازاقتىڭ سۋىرىپ سالما ءانشى-اقىنى نياز سەرى جايلى نە بىلەمىز» اتتى ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرەدى:

«جامانقۇل ءداندىبايۇلى ءانشى-اقىن ءوزىنىڭ ۇستازى – سەگىز سەرىگە شىعارعان جوقتاۋىندا بىلاي دەيدى:

سالدىق قۇرعان ۇستازىم،
نيازدى ەرتىپ قاسىنا.
«گاۋھارتاستى» شىعارعان،
ون سەگىز كامىل جاسىندا»، – دەپ ءبىر دەرەكتىڭ باسىن كورسەتەدى.

بىلۋىمشە، قازاق پوەزياسىندا «سۋىرىپ سالما ءانشى-اقىن» دەگەن ۇعىم جوق! سۋىرىپ سالما ونەر – ايتىس اقىندارىنا عانا ءتان قاسيەت. ولەڭدى تالداپ كورەيىك. ءبىر شۋماق جىردىڭ «سالدىق قۇرعان ۇستازىم» دەپ كەلەتىن العاشقى تارماعىنداعى «ۇستاز» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عانا، وندا دا اباي سەكىلدى بىرەن-ساران جازبا ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارىندا قولدانىلا باستاعان. وعان دەيىنگى عاسىرلاردان جەتكەن پوەزيالىق تۋىندىلاردىڭ ەشبىرىندە «ۇستاز» ءسوزى ۇشىراسپايدى. سونىڭ وزىندە كوبىنەسە، «موللا»، «مۇعالىم»، «احۋن»، «يشان» دەگەن سىقىلدى اتاۋلار بەلسەندى قولدانىستا بولعانى ءمالىم.

وسى ورايدا «ون سەگىز كامىل جاسىندا» دەيتىن سوڭعى جىر جولىنا نازار اۋدارايىق. «ون سەگىز كامىل جاسىندا» - قيسىندى ما؟ ول زامانداردا قازاق اقىندارىنىڭ اۋزىنان شىققان، قاعازعا تۇسكەن «قىرىقتا كامىل تولارسىڭ» دەگەن ءتامسىل ءسوزدى ءجيى وقىپ، ەستيتىن ەدىك. الايدا، ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاعان جىراۋ-شەشەندەر 18 جاستاعى بوزبالانى «كامىل جاسىندا» دەمەگەن. ون سەگىز بىلاي تۇرسىن، «جيىرما بەستىڭ كەزىندە // جىگىت پەنەن قىز دا ماس» دەپ پايىمداعان ەلدىڭ بالاسىمىز. قازىرگى كەڭەستىك جۇيەدەن كەلگەن «كامەلەت جاسى» - ەر جەتۋ مەن بوي جەتۋدى بىلدىرگەنمەن، كەمەلدىكتى – كامىل جاستى ايقىنداي المايدى.

قىسقارتا ايتقاندا، سەگىز سەرىگە قاتىستى ەرتەرەكتە ق.بيعوجين جيناپ، ءار ءتۇرلى قولجازبا ورتالىقتارىنا، جەكە ادامدارعا تاراتقان سەنىمسىز دەرەكتەر مەن ولەڭسىماقتارعا سىلتەمە جاساۋ – عىلىم ادامىنا ابىروي اپەرمەيتىنى تالاي رەت دالەلدەنگەن. بۇل ورايدا قوجابەرگەن، سەگىز سەرى، نياز سەرى، سالعارا، جانقيسا، مۇسايىن، ت.ب. اقىن، جىراۋ، ءانشى سەرىلەردىڭ مۇراسىنا بايلانىستى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ءاوي-ءدىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي 20 شاقتى عۇلاماسى قاتىسقان ءھام ولاردى تەرىسكە شىعارعان 3 بىردەي كوميسسيا قورتىندىسى مەن قر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى-سوڭعى 3 مارتە قابىلداعان قاۋلى-شەشىمىن نازاردان شىعارماعان ابزال. تاراتىپ ايتقاندا، جوو-عا جانە ورتا مەكتەپكە ارناپ وقۋلىق جازۋشى پەداگوگتەر دە، زەرتتەۋشى عالىمدار دا مەملەكەتتىك جوعارى وكىلەتتى مەكەمەلەردىڭ زاڭنامالىق قۇجاتتارىن ورىنداۋعا مىندەتتى دەپ ويلايمىن. ونىڭ ۇستىنە مۇنداي بىلىققا بەلشەدەن باتقان سەنىمسىز ءارى بولىمسىز ماتەريالدار ماقالانىڭ شىرقىن بۇزىپ، شىرايىن كەتىرەتىنىن ءاردايىم ۇمىتپاعان دۇرىس. مەنىكى – شىن جاناشىرلىق، ارعى جاعىن ادەبيەتشى عالىمداردىڭ پاتشا كوڭىلدەرى ءبىلسىن!

اۆتور وسى ماقالاسىندا: «جامانقۇل شالدان جاسى ۇلكەن، تىم قۇرىعاندا زامانداس (15 جاس ايىرماسى بار) عۇمىر كەشكەن تۇلعا بولادى. شال اقىن (1743-1819) جىلدار اراسىندا داۋرەن سۇرگەنى بەلگىلى. ەندەشە جامانقۇل اقىننىڭ تۋعانىنا قازىر شامامەن 400 جىلعا جۋىقتادى دەگەن ءسوز»، - دەپ ءبىر تۇجىرىمدايدى. بۇدان كەيىن تىپتەن شارىقتاتىپ:

«بۇل دەرەكتەر ارقىلى جامانقۇل اقىننىڭ قازاققا عانا ەمەس، ەسكىشە ورتاق جازۋ قادىم ياكي شاعاتاي جازۋىندا تىم ەرتەدە-اق كىتابى شىعىپ، سول ارقىلى تاتارلاردى دا مويىنداتقان، ءوزى شال اقىننان دا ەرتەرەك ءومىر سۇرگەن ءدۇلدۇل جىر يەسى بولعان دەپ بولجاۋعا نەگىز بار» دەگەن قورتىندىعا كەلەدى. جارقىنىم-اۋ، سوندا جامانقۇل اقىن ابىلاي زامانىنان دا ارىدا ءومىر سۇرگەن كىسى مە ەدى؟ ابىلاي حاننىڭ ءوزى 310 جاسقا بيىل تولىپ وتىرعان جوق پا؟! وسى جەردە ءسال ايالداشى، ءىنىم. «شاعاتاي جازۋى» دەگەن جوق، عىلىمدا «شاعاتاي ءتىلى» دەگەن تۇسىنىك قانا بار. ال باسپا ءىسى، ماتبۋعات دەگەننىڭ ءوزى تاتارستاندا ءحىح عاسىر باسىندا عانا پايدا بولدى. وسىدان 400 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن اقىن قالايشا كىتاپ شىعاردى ەكەن؟ ابسۋرد ەمەس پە؟ ءسىرا، بۇل جاعىن دا جان-جاقتى ويلانىپ، «شۋرادان» العان از عانا دەرەكتى شىنايى عىلىم تۇرعىسىنان قايتا ءبىر قاراستىرعانىڭ ارتىق بولماس، ادىلەت ءىنىم.

PS. ايتپاقشى، شال اقىننىڭ اتالعان جۋرنالدا جاريالانعان ءبىر شۋماق ولەڭىنىڭ تولىق ءارى كولەمدى نۇسقاسى 1999 جىلعى باسىلىمدا جارىق كوردى. بولاشاق زەرتتەۋلەرىڭە ساتتىلىك تىلەي وتىرىپ، اعالىق كەڭەسىن اياماعان – سەرىكباي قىلىشبايۇلى، اقىن، تۇركىتانۋشى، ف.ع.ك.

Abai.kz