وتكەن جەكسەنبىدە الماتى قالالىق مۇراعاتىنىڭ عيماراتىندا ءبىر توپ قوعام وكىلدەرى تىلدەر كۇنىنە ارنالعان جيىن وتكىزدى. «عيمارات» دەگەن اتى بولماسا، ول مۇراعات قالانىڭ ءبىر قيىرىندا، كولىك قاتىناسى قيىن ءبىر قۋىستا ورنالاسقان ەكەن. بىراق بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، حالىق اقىنى مۇحتار شاحانوۆ وتكىزەدى دەگەن سوڭ بولۋى كەرەك، ءابۇيىر بولعاندا، ءۇش جۇزگە تاقاۋ ورىنى بار زال لىقا تولدى. سىيماعانداردىڭ ءبىرازى – ايقارا اشىق ەسىكتەن ۇڭىلۋگە، ەندى ءبىرازى – كەيىن قايتۋعا ءماجبۇر بولدى.

وسى جيىندا بەلگىلى جۋرناليست جارىلقاپ قالىباي ايتقانداي، قازاقستان ءۇشىن تىلدەر كۇنى – تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن پارا-پار مەرەكە بولۋى كەرەك ەدى. وسى مەرەكەنى پايدالانىپ، ەسى بار بيلىك قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە ورايلاس بارلىق قام-قارەكەتىن جاساپ، انشەيىندە ءۇيىپ-توگەتىن ۋادەلەرى سياقتى ءسوزى بولسا، ايتىپ-ايتىپ قالۋى كەرەك-ءتى.

وكىنىشتىسى دە سول – ولاي بولمادى. قالانىڭ قاق ورتاسىنان ءبىر ورىن بۇيىرماعان اتاۋلى كۇن جەتىم قىزدىڭ تويىنداي ءوتتى. قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرلارى مۇراعاتتى ىزدەپ، سابىلعانى – ءوز الدىنا، ءتىلىم-ءتىلىم تىلىنە تەڭدىك تىلەپ كەلگەن جۇرتتىڭ شاعىن زالعا سىيماي قالعانى – قازاقتىڭ مۇددەسى بۇل بيلىككە بەس تيىن ەكەنىن تاعى ءبىر دالەلدەسە كەرەك.

وتكەن جەكسەنبىدە الماتى قالالىق مۇراعاتىنىڭ عيماراتىندا ءبىر توپ قوعام وكىلدەرى تىلدەر كۇنىنە ارنالعان جيىن وتكىزدى. «عيمارات» دەگەن اتى بولماسا، ول مۇراعات قالانىڭ ءبىر قيىرىندا، كولىك قاتىناسى قيىن ءبىر قۋىستا ورنالاسقان ەكەن. بىراق بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، حالىق اقىنى مۇحتار شاحانوۆ وتكىزەدى دەگەن سوڭ بولۋى كەرەك، ءابۇيىر بولعاندا، ءۇش جۇزگە تاقاۋ ورىنى بار زال لىقا تولدى. سىيماعانداردىڭ ءبىرازى – ايقارا اشىق ەسىكتەن ۇڭىلۋگە، ەندى ءبىرازى – كەيىن قايتۋعا ءماجبۇر بولدى.

وسى جيىندا بەلگىلى جۋرناليست جارىلقاپ قالىباي ايتقانداي، قازاقستان ءۇشىن تىلدەر كۇنى – تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن پارا-پار مەرەكە بولۋى كەرەك ەدى. وسى مەرەكەنى پايدالانىپ، ەسى بار بيلىك قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە ورايلاس بارلىق قام-قارەكەتىن جاساپ، انشەيىندە ءۇيىپ-توگەتىن ۋادەلەرى سياقتى ءسوزى بولسا، ايتىپ-ايتىپ قالۋى كەرەك-ءتى.

وكىنىشتىسى دە سول – ولاي بولمادى. قالانىڭ قاق ورتاسىنان ءبىر ورىن بۇيىرماعان اتاۋلى كۇن جەتىم قىزدىڭ تويىنداي ءوتتى. قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرلارى مۇراعاتتى ىزدەپ، سابىلعانى – ءوز الدىنا، ءتىلىم-ءتىلىم تىلىنە تەڭدىك تىلەپ كەلگەن جۇرتتىڭ شاعىن زالعا سىيماي قالعانى – قازاقتىڭ مۇددەسى بۇل بيلىككە بەس تيىن ەكەنىن تاعى ءبىر دالەلدەسە كەرەك.

وسى جيىنعا جينالعان جۇرتتىڭ ۇزىن سانى 500-دەن اسپايتىنىن ەسكەرسەك، «ءتىلىم» دەپ تەنتىرەپ جۇرگەن ناعىز قازاقتاردىڭ ازدىعىنا تاعى ءبىر نالا بولاسىز. دەگەنمەن، قالالىق اكىمشىلىكتىڭ رۇقساتىمەن، پوليتسيانىڭ قاداعالاۋىمەن وتكەن ءتىل مەرەكەسىندە ايتىلعان ءسوز، قوزعالعان ماسەلە جەتەر قۇلاق بولسا، قۇرىشىن قاندىراتىنداي-اق ايتىلدى.

ءبىز گازەتتىڭ ايقارما بەتىنە سىيعانىنشا سوزدەرىن جاريا ەتىپ وتىرعان ازاماتتاردان باسقا ءسوز العان جازۋشى-عالىمداردىڭ، ساياساتتانۋشىلاردىڭ، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ اشىنا ايتقان دالەلدى پىكىرلەرى كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. سوۆەتحان عابباس مەملەكەتتiك-ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ جوقتىعىن، جانۇزاق اكiم مەن جۋرناليست داۋرەن باباقۇمار قازاق ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ايتتى.

ال قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى زاۋرە امانجولوۆا ءتىل ماسەلەسىندە قالالىق بيلىك «انانى – قاتىردى»، مىنانى – ءبىتىردى» دەپ، الماتىدا جاڭادان اشىلىپ جاتقان قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانىن تiزبەلەپ ايتا باستاۋى مۇڭ ەكەن، جينالعاندار اراسىنان نارازىلىق تۋىپ، زال ۋ-شۋعا تولىپ كەتتى. ءدال وسى ارادا ايتا كەتۋ كەرەك، تىلدەر مەرەكەسى تەك قانا الماتىدا عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ باسقا ايماقتارىندا دا كەزىندەگى ينتەرناتتا جەكسەنبى كۇنى جۇمىرتقا بەرەتىندەي عانا جارىم كوڭىل قۋانىش بولدى.

ايتەۋىر قازاقتىڭ ءتىلى تۋرالى 13 مينۋت بويى ەكپىندەتە پوەما وقىعان بەس جاستاعى شايمەردەنگە ريزا بولعان جۇرت قازاق تiلiنiڭ تاعدىرى سەنiمدi قولعا – جاڭا ۇرپاققا وتەدى دەگەن ناۋميەز كوڭىلمەن تاراسقانداي بولدى.

رەداكتسيا

مۇحتار اعام

«جىندى»

بولماعاندا...

• وسى شارانى ۇيىمداستىرۋعا مۇرىندىق بولعان مۇحتار اعا شاحانوۆ ءتىل جاناشىرلارىنىڭ جيىنىن اشىپ، تولقىپ-تولعانىپ ءسوز سويلەدى. ادەتتەگىدەي ادىلەتسىزدىككە، قازاق ءتىلىنىڭ قايعىلى جاعدايىنا، ۇلتىمىزدى ۇلتاراق كۇيگە تۇسىرگەن ساياساتقا اشۋلانىپ سويلەدى. سوندا مۇحاڭ ايتقان ءسوزدىڭ قىسقا-نۇسقاسى مىناۋ ەدى:

1989 جىلى 22 قاراشادا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا ءتىل ماسەلەسى قارالدى. تالقىلاۋعا بۇرىن تۇسكەن ورىس ءتىلى مەن قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل قاتارىنا ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىستارعا وراي، دەپۋتاتتار ەكى ءتىلدى بىردەي داۋىسقا سالدى. ءسويتىپ، وسى ۇسىنىس ءوتىپ كەتتى. شالا قازاقتاردىڭ بارلىعى قۋانىپ، ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاپ، ءسۇيىسىپ جاتتى.

ءوزىمدى ۇستاي الماي، قولىم دىرىلدەپ، قايتادان شىقتىم: بۇل نە دەگەن ماسقارا دەپ! كەزىندە وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولۋى كەرەك دەپ، ۇسىنىس جاساعان ەدىم (كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ سيەزىندە – رەد.), سودان كەيىن راسۋل عامزاتوۆ ەكەۋىمىز گورباچەۆتى بۇعان كوندىردىك: تاجىكستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان ءوز ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل جاسادى، قازاقستاننىڭ جاعدايى – وسى بولدى: ورىس ءتىلى قازاق تىلىمەن بىردەي قولدانىسقا يە بولاتىن بولدى.

سودان مەن «بۇكىل ەلدى كوتەرەمىز، ونىڭ اياعى «ەكىنشى جەلتوقسان» بولادى» دەگەنىمدە، باسشىلار قورقىپ قالدى دا، پرەزيدەنت نازارباەۆ «شاحانوۆتىڭ ۇسىنىسىن قايتادان داۋىسقا» سالامىز دەدى. ءسويتىپ، باسشى ايتقان سوڭ، زاڭسىز بولسا دا، قايتادان داۋىسقا سالىپ، ءوزى ءبىرىنشى بولىپ قول كوتەرىپ ەدى، جۇرتتىڭ ءبارى بىزگە قاراي ويىستى. ءسويتىپ، مەنىڭ «جىندىلىعىمنىڭ» ارقاسىندا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ قالدى.

ەگەر مەن باسقالار سياقتى سول كەزدە ۇندەمەي وتىرا بەرگەنىمدە، وسى كۇندە قازاقتىڭ ءتىلى قوسىمشا ءتىل رەتىندە قالىپ، ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ كەتەتىن ەدى. جانە وسى كەزدەگىدەن دە ۋشىعىپ، قازاقتىڭ شامامەن 75–80 پايىزى ورىستانىپ كەتەتىن ەدى.

قازاقستاندا 500-دiڭ ار جاق-بەر جاعىندا انا تiلiمiزدە گازەت شىعادى. ال رەسەيدەن 5248 گازەت-جۋرنال كەلiپ تارايدى. كiتاپ دۇكەندەرiنە بارا قالساڭىز، رەسەيدiڭ باسپا ونiمدەرi باسىپ جاتادى. قازاق جازۋشىلارىنىڭ كiتابىنا ساۋداداعىلار پىسقىرىپ تا قارامايدى. بۇل – قولدان ۇيىمداستىرىپ وتىرعان ارەكەت!

ەگەر جويىلۋعا كەتىپ بارا جاتقان ۇلتىمىزدىڭ مۇددەسى ءۇشىن ايقاي كوتەرسەك، ءبىز ۇلتشىلمىز، ال ماسكەۋدە وزدەرىنىڭ ءتىلى ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقانداردىڭ بارلىعى – پاتريوتتار. كورىڭىزدەر مە، قانداي جاعدايعا ءبىزدى الىپ كەلدى؟ بىزگە وسىنداي ايىپ تاققانى ءۇشىن، كەيبىرەۋلەردى سوتقا بەرۋگە بولار ەدى. مۇندا قانداي ۇلتشىلدىق بار؟

دۋلات يسابەكوۆ:

بىزگە نە بولدى؟!

دۇنيە جۇزىندە ءوزىنىڭ تىلىنە قازاق سياقتى سەلقوس قارايتىن بىردە-ءبىر ۇلت جوق ەكەن. بىزگە نە بولدى؟ كوپتەگەن جىگىتتەرىمىزدى بيلىككە قويساڭ، وزگەرىپ شىعا كەلەدى. الدى «اتامان» بولىپ كەتىپ جاتىر. «اتا-بابامىز باتىر بولعان، جاۋدان قايتپاعان دەيمىز»، سول باتىرلىقتىڭ بىردە-بىرەۋى قالمادى، اسىرەسە – جازۋشىلاردا. جەتى ءجۇز جازۋشى بار دەيمىز. ولار – وتىرىك جازۋشى، ۇلتىنىڭ قامىن ويلامايتىن جازۋشى – مۇقاڭ ايتقانداي – جازۋشى ەمەس. كەشە ءبىر جيىندا ايتىپ ەدىم: «جۇلقىنىپ سويلەمەي-اق قويىڭدار، بىراق توبە كورسەتىپ، قازاقتىڭ قاراسى كوبىرەك وتىرسا، وزگەلەرگە سەس بولادى. قازاقتار ۇلت بولىپ، ساناسى ءوسىپ، ءوزىنىڭ ءتىلىن قورعاۋ ءۇشىن كەلىپتى دەمەي مە؟» – دەپ.

بىزدە ءسوز – باسقا، ءىس – باسقا. كەشە عانا جاڭادان ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىن تاعايىندادى. نە بولدى؟ كەلە سالىپ، جۇمىسىن رەفورمادان باستادى، نەعىلعان بىتپەيتىن رەفورما وسى؟! ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋ بۇرىن ءتورت ساعات بولسا، ونى ەكى ساعاتقا قىسقارتىپ، ال قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەردەگى ورىس ءتىلىن وقىتۋ ءۇشىن، ەكى ساعات قوسقان. نە دەگەن دانىشپاندار، وسىنى دا رەفورما دەپ اتاي ما؟!

مەنىڭشە، بۇل – ۇلتقا قارسى جاسالىپ جاتقان جۇمىس. ماعان ءبىزدى ۇلت ەتپەۋدىڭ جاسىرىن ءبىر ينستيتۋتتارى بار سياقتى.ءتىپتى كەشە عانا دارىگەرلەر ايتىپ جاتىر، قازاق جاستارىنىڭ 20–30 جاس ارالىعىنداعى ازاماتتارىندا بالا جاسايتىن ۇرىعى جوق ەكەن – «ۇلى سوزدە ۇياتتىق جوق». وسىنىڭ ءبارى ۇلتقا قارسى استىرتىن جۇمىستىڭ ناتيجەسى سياقتى. ءبىز – قازاق بايعۇس وسىنى بايقامايمىز، ەرتەڭ جارعا قۇلايسىڭدار دەسە، توي جاساپ، قۇدا شاقىرىپ، وتىرا بەرەتىن سياقتىمىز. نەسيە الىپ، توي جاساپ، ارتىنان بالاسىنا دا، وزىنە دە اقشاسى جوق، قاڭعىپ جۇرەدى. وسىعان دا ءمان بەرمەيتىن، الىسقا قارامايتىن ۇلت بولىپ بارا جاتىرمىز، اعايىن!

ۇيتقى بولاتىن جازۋشىلار وداعى ەكىنشى پارلامەنت بولۋى كەرەك ەدى، كەزىندە كولبيننىڭ ءوزى وسىعان (جازۋشىلار سيەزىنە – رەد.) ەكى رەت كەلگەن. قوناەۆتىڭ كەزىندە جازۋشىلاردىڭ سەزى قالاي ءوتۋشى ەدى: ەكى كۇن بويى ءوزى قاتىسىپ وتىراتىن، بولماسا – ورىنباسارلارىن تاستاپ كەتەتىن. قازىر ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ سەزى اۋىلدىڭ «مەستكومىنىڭ» جينالىسى سياقتى وتەتىن بولدى. وسىنداي ءىس-شارالارعا جازۋشىلاردىڭ ءمان بەرمەۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ دەمەك، بيلىكتىڭ ءوزى ەلەمەۋ ارقىلى، زيالىنىڭ سوزدەرىن تىڭداماۋ ارقىلى ولاردىڭ ءۇنىن وشىرمەك. وسى 60–70 جاس ارالىعىنداعى ءبىر بۋىن كەتسە، جىم-جىرت بولاتىن سياقتى، ەشكىم دە باس كوتەرىپ شىقپايدى.

ەكى تىلدىلەر كوبەيىپ ەدى، ەندى «ءۇش تىلدىلەر» پايدا بولدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە بىزگە ورىس ءتىلىن ءتورتىنشى سىنىپتان باستاپ وقىتىپ ەدى. ەندى ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ وقىتاتىن بولدى. وسىنىڭ ءتۇبى ماڭگۇرتتەندىرۋگە اپارۋ ەمەس پە؟ بالا ءۇش ءتىلدىڭ قايسىسىن مەڭگەرەدى؟

بيلىك باسىندا ءتاپ-ءتاۋىر جىگىتتەر بار: ولارعا قازاق ءتىلىنىڭ كەرەگى جوق پا؟ مەن وسى جيىننىڭ سوڭىندا شىعاتىن قاۋلىدا پوليتسەيلەرگە ارناپ ءبىر ۇسىنىس قوسايىن دەپ ەدىم: «اينالايىن، سەندەر دە قازاقسىڭدار. ءبىز دە سەنىڭ بالاڭنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جينالىپ جاتىرمىز. بۇيرىق بەرگەن شىعار، اسىرا سىلتەمەڭدەر، ولاي ەتسەڭدەر وزدەرىڭە ور قازاسىڭدار. ماعجان اقىن كەزىندە جىلاپتى: «ستالين ات، اس دەگەن شىعار، بىراق ساكەن سەيفۋلليننىڭ مۇرتىن جۇل، بەيىمبەت ءمايليننىڭ قۇيرىعىنان تەپ» دەگەن جوق ەدى عوي. سونىڭ ءبارىن جاساعان كىمدەر – قازاقتار! اسىڭدار، اتىڭدار، بىراق قورلاۋعا اپارماساڭدارشى» دەپ جىلاعان ەكەن. كەشەگى جاڭاوزەندەگى قاندى قىرعىندا ءبىر جىگىت ءولىم الدىندا جاتقان كەزىندە، كوزىن اشىپ قاراعاندا، ۇستىنە ءتونىپ تۇرعان پوليتسەيدىڭ جۇزىنەن ءوزىنىڭ وسى تۇرىنەن ءلاززات العانىن كورگەن ەكەن. 1986 جىلى دا وسىنداي سۇمدىق بولعان ەكەن: «اعالاپ، كوكەلەپ» شىرىلداپ جاتقان قىزدىڭ ءۇستىن تاپتاپ وتكەن قازاقتار راحاتتانعان ەكەن. قازاق-اۋ، نە بولعان سەندەرگە؟ ۇستا، تۇرمەگە جاپ، بىراق قورلاپ، شاشىنان سۇيرەيتىندەي نە بولدى،ولار دا سەنىڭ قارىنداسىڭ،سەنىڭ قىزىڭ عوي».

وسىنداي پۋنكت قوسسام دەيمىن.

وسىنداي جيىندى كەڭ كولەمدە وتكىزسەك، بيلىككە تالاسىپ جاتقان جوقپىز، پىكىر ايتساڭ بولدى، وپپوزيتسيا دەيدى ەكەن. وپپوزيتسيا – بيلىككە تالاسۋشى پارتيا، ءبىز تالاسىپ جاتقان جوقپىز. شىندىقتى ايتىپ، ءتىلىمىزدى قورعايىق دەپ جاتىرمىز، سول ءۇشىن كىنالى بولامىز با؟ ءبىر جارىم ميلليارد قىتاي، 147 ميلليون ورىستار ءتىلىن قورعايدى، ال قازاق ءتىلىن قورعامايدى. وسىعان ءبىزدىڭ سانامىز، نامىسىمىز قاشان ويانادى؟

قازاق تىلىنە 2020 جىلى كوشەمىز دەيدى، ول – بوس ءسوز ەكەنى بەلگىلى عوي. الماتى مەن استاناداعى اكىمشىلىكتەرگە كىرسەڭىز، ءبارى ورىسشا سويلەيدى. نەگە ولاي دەپ ايتساڭ، سەن – اقىماقسىڭ. قازاق ءتىلىن 2020 جىلى تولىق مەڭگەرۋ ءۇشىن، ءتىل كوميتەتتەرىنە ميلليونداعان اقشا بولىنەدى ەكەن. قايدا كەتىپ جاتىر، سوندا قاي ورىس، قازاقشا بىلمەيتىن قاي قازاق –قازاقشا سويلەپ كەتىپتى؟! سۇراق بار، جاۋاپ جوق. بولىنگەن اقشا قازاق تىلىنە قامقور بولۋى كەرەك قوي. بۇگىنگى كۇن – ەۋروپالىق تىلدەردىڭ كۇنى ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ كۇنى دەپ، كوشەگە جارناما ءىلىپ قويسا، بىرەۋدىڭ ءوتى جارىلىپ كەتە مە؟

وسى زالدى بەرگەنگە دە راحمەت دەپ وتىرمىز، وسىنى دا جاساپ جاتقان ءوزىمىزدىڭ قازاقتارىمىز عوي. باياعىدا بارلىعىن ماسكەۋدەن كورگەن ەدىك، قولىمىزدى بايلاپ، ەرىك بەرمەدى عوي دەپ.

تاۋەلسىزدىك الدىق ەمەس پە؟ بۇرىن «كازاحسكايا سوتسياليستيچەسكايا رەسپۋبليكا» دەيتىن، قازىر سول «كازاحسكيدى» قويىپ، «قازاقستاندىق» دەگەندى شىعاردى. مەنى دە ورىس گازەتتەرى «كازاحستانسكي پيساتەل» دەپ جازباق بولعاندا، مەن «قازاحسكي پيساتەلمىن» دەپ، قاتاڭ ەسكەرتتىم. ءبىز «روسسيسكي پيساتەل» دەمەيمىز عوي!

جۇرتتىڭ جاقسى جاعىن ەمەس، جامانىن نەگە ۇيرەنەمىز؟ نەمىستەر، ورىستار، فرانتسۋزدار ءوز ءتىلىنىڭ تازالىعى ءۇشىن كۇرەسىپ جاتسا، قازاقتار، كەرىسىنشە، ءبۇلدىرۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جاتىر. سوندىقتان «كوپ – قورقىتادى، تەرەڭ – باتىرادى» دەگەن بار: ءتىل ساياساتى ماسەلەسىن جوعارى جاقتىڭ الدىنا قويماي، ەش وزگەرىس بولمايدى.

بيلىكتە قازاقشا بىلمەيتىن قانشاما مينيستر وتىر! ءتىپتى ىدىرىسوۆ كوكەمىزدىڭ بالاسى – سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆ ءبىر اۋىز قازاقشا بىلمەيدى. سولار 2020 جىلعا دەيىن قازاقشا ۇيرەنەدى دەپ وتىرسىزدار ما؟! قاپاروۆ دەگەن مينيستر بار – «پروتون» قۇلاپ جاتسا دا، ءوزى اياعى باسپاعان جەردى كۋرورت سياقتى سۋرەتتەپ ءجۇر. ايتقانىنا قاراپ، سول جاققا بارىپ، دەمالىپ قايتقىڭ كەلەدى. ءبىر-ءبىر جارىم ميلليون شەشەن ماسكەۋدى دىرىلدەتىپ ۇستاپ وتىر، وسىنداعى شالا قازاقتىڭ ءبىرازىن جيىرما شاقتى شەشەنگە ايىرباستاپ الار ما ەدىك؟..

قازاقتى ءولتىرىپ جاتقان كىم – وسىنداعى شەشەندەر: مالىبايدا، مالوۆودنىيدا قازاقتى ءولتىردى، شەڭگەلدىدەگى قىزىمىزدى زورلاعان وقيعا شە؟ ۇندەمەيمىز. ءۇندىستاندا ءبىر قىزدى زورلاپ ەدى، ءبىر جارىم ميلليارد حالىق كوشەگە شىعىپ كەتتى، اقىرىندا قىلمىسكەردى ءولىم جازاسىنا كەستى. جاڭاوزەندەگى قىرعىن شە؟ كەشە تۇركيادا ءبىر ستۋدەنتتىڭ ولگەنىنە بۇكىل تۇرىك كوتەرىلدى، ءبىزدى قىرىپ جاتسا دا ۇندەمەيمىز. «بۇل نە؟» دەپ سۇرايتىن ادام جوق. سەبەبى – ۇلتتىڭ باسشىلارى جوق. ءتىپتى اۋەزوۆ، مۇقانوۆتار ءتىرى بولسا، ولاردى دا تىڭدايتىن جايىمىز جوق سياقتى. ويتكەنى قۇلاق – كەرەڭ، ءسوز جەتىم قالدى. الدىمىزداعى جەلتوقساندا ءبارىمىز قارا كورسەتىپ، الاڭعا شىعىپ، قازاق ءتىلىن قورعاماساق، بيلىك اياعىن تارتپايدى. ۇلت ءتىلىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسايىق، ءوز ءتىلىمىزدى ءوزىمىز قورعايىق!

رىسبەك سارسەنبايۇلى،

«جاس الاش» گازەتىنىڭباس رەداكتورى:

ەسىموۆ قازاقتىڭ ءتىلىن

ارحيۆكە وتكىزدى...

كەلىپ وتىرعان جەرىمىز – ورتالىق مۇراعات، مۇندا ءوزىنىڭ قىزمەت قاجەتتىلىگىن اتقارىپ بىتكەن قۇجاتتار ساقتالادى. شاڭ باسىپ جاتادى، ىزدەگەن ادامدار عانا كەلىپ، كەرەگىن تابادى. ءبىز ەسىموۆكە راحمەت ايتىپ جاتىرمىز، مەن دە راحمەت ايتقىم كەلەدى – ول كىسىنىڭ «كەمەڭگەرلىگىنە»: قازاق ءتىلىنىڭ مەرزىمى بىتكەندەي، كۇنى جەتپەي جاتىپ، ارحيۆكە اتتاندىرىپ جىبەردى. قازاق ءتىلى بارار جەرىنە – باردى، ەندى وسى مۇراعاتتا تىپ-تىنىش جاتسىن دەگەن شىعار. دەمەك، الماتى قالاسى ءۇشىن قازاق ءتىلى مۇراعاتتا جاتاتىن ءتىل دەپ ەسەپتەگەن بولار.

قازاقتىڭ ءتىلى عانا ەمەس، سول ءتىلدىڭ يەسى – قازاقتىڭ جاعدايى قانداي؟ وتە مۇشكىل حالدە: ازاماتتىق قۇقىعى تاپتالعان، ءوزىنىڭ اۋزىنداعى اسقا يە بولا الماي، بۇرىن كەڭ پەيىلدىلىكپەن اۋزىنداعىسىن كەلىمسەكتەرگە جىرىپ بەرسە، قازىر قازاقتىڭ اۋزىنان كۇشپەن، ايلامەن جىرىپ الىپ وتىر. قازاق ءوزىنىڭ قازبا بايلىعىنان تۇسەتىن تابىسىنان ايىرىلعان. قازاق ءوزىنىڭ ۇلتتىق نامىسىنان ايىرىلعان! ءتىلدى عانا جوعالتپايمىز – ۇلتتىق رۋحتى جوعالتامىز! رۋحتى جوعالتساق، بارىمىزدان ايىرىلامىز. ءبىز ۇلكەن قاسىرەتتىڭ الدىندا تۇرمىز.

قازىر قازاقستانداعى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن جاعداي كەلىپ تۇر، ونى بىرىكتىرەتىن –وسىندا وتىرعان مۇحتار شاحانوۆ، دۋلات يسابەكوۆ، مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ سىندى اعالار. قازاقتىڭ ءتىلىن، مەملەكەتتىلىگىن ويلاستىراتىن قازاقتىڭ قۇرىلتايىن وتكىزۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ مۇددەسىن ويلايتىن، قازاقتىڭ تاعدىرىن ءوزى شەشەتىن جيىن قاجەت. جەلتوقسان ايىنا دەيىن وسىنداي ۇلكەن جيىن كەرەك. قورلانعان قازاق، قىرىلعان قازاق وسىلاي جۇرە بەرۋگە ءتيىس ەمەس، ەڭسەمىزدى كوتەرەيىك، ەل بولۋدى ويلايىق!

مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ،

عالىم:

قازاق حالقىنىڭ ءبىرىنشى جاۋى –

شالا قازاقتار!

ءبىزدىڭ قاسىرەتىمىز – ىدىراپ تۇرمىز. ءتىل جاعىنان ىدىرادىق. ءمونوليتتى ەمەسپىز، ءدىن جاعىنان دا ىدىرادىق. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتىسى – ۋاحابشىلدار. ولار بيلىك ورگاندارىندا وتىر، سالافيتتەردى تەرىستەدى، ال پالەنىڭ ءتۇبىن وسى ۋاحابشىلداردان كورەمىز. جازۋ جاعىنان دا ىدىرادىق. مۇنداعى قازاقتار ورىس جازۋىمەن جازادى، قىتايدا تۇراتىن قازاقتار ارابشا جازادى، تۇركياداعىلار – لاتىنشا، ءسويتىپ ءبىر حالىق ءوزىن-ءوزى وقي المايدى. ايتۋعا وڭاي، بىراق وتە قاسىرەتتى ماسەلە. قالاي بىرىكتىرەمىز؟ بىزگە بىرىگۋ ماسەلەسى كەرەك بولىپ تۇر.

دۇنيە جۇزىندە ەكى جۇزدەن استام مەملەكەت بار، قازاقتان باسقاسى، اركىم ءوزىنىڭ انا تىلىندە سويلەيدى. تامىرى قايدا دەسەڭىز – ورتالىقتىڭ بۇرىنعى ساياساتىندا جاتىر. ءبىزدى جاۋلاپ العان سوڭ، ورتا ازيادا تۇراتىن حالىقپەن ءبىزدى سالىستىرىپ، قازاقتاردىڭ ساناسى جوعارى ەكەنىن بىلگەن سوڭ، جانشۋ كەرەك دەگەن ساياسات جۇرگىزىپ، ءولى حالىققا اينالدىرماق بولعان. پاتشا ۇكىمەتى وسى ساياساتتى باستادى، كەيىننەن سوۆەت وكىمەتى ورىستاندىرۋ ساياساتىن ارى قاراي جالعاستىردى، ياعني بۇرىنعى يمپەريانىڭ مۇراگەرى بولدى.

1932 جىلعى ناۋبەت كەزىندە تاجىكتەردەن – 1 ادام، وزبەكتەردەن – 7 ادام اتادى، ال قازاقتاردان – 25 مىڭ ادام اتىلعان. نەگە؟ سەبەبى رەسەي ءۇشىن اساۋ، ۇلتتىق سەزىمى ويانعان حالىقتى ۇستاپ تۇرۋ قيىن، سول سەبەپتى تۇساۋلاۋ كەرەك دەگەن.

وسىدان قالاي قۇتىلامىز؟ مەنىڭ ۇسىنىسىم – ناقتى ارەكەت كەرەك. ءبىزدى اداستىرىپ جۇرگەن توپ – شالا قازاقتار. قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى – شالا قازاق. مەملەكەتتىڭ مۇلكىن تالاعان كەزدە بايىپ العان دا – سولار، بيلىك باسىندا وتىرعان دا – سولار، قازاقشا سويلەمەيتىن دە – سولار. قۇدايدىڭ بالاسى ما؟! ولاردى ءتاۋباسىنا كەلتىرۋگە بولادى. قىزمەتكە ورىستى، قىتايدى الا بەر، ال قازاقتاردى قازاق ءتىلىن بىلمەسە، جۇمىسقا الماۋ كەرەك. سوندا شالا قازاقتار ءبىر جىلدا قازاق بولماسا، ماعان كەل! بۇعان تەك ساياسي ەرىك كەرەك.

شالا قازاقتاردىڭ توركىنى – پاتشانىڭ ميسسيونەرلىك ساياساتى كەزىندە ورىس-تۇزەم مەكتەبى دەگەننەن پايدا بولعان، تۇڭعىش شوقىنعان قازاقتار سودان شىققان. كەڭەس وداعى سول ۇلگىنى ارالاس مەكتەپكە پايدالاندى. ءبىر كەزدەرى ارالاس 400 مەكتەپ بار ەدى، قازىر 2097 مەكتەپكە ءوستى. ءار مەكتەپ جىل سايىن 150 بالادان شىعارعاندا، 300 مىڭ شالا قازاقتى قوسىپ وتىرادى دەگەن ءسوز. ياعني، شالا قازاقتىڭ فابريكاسى – ارالاس مەكتەپتە. باسقا رەسپۋبليكالار وسىنى جويدى، ءبىز نەگە جويمايمىز؟ جويدىرماي وتىرعان – شالا قازاقتار مەن شالا مينيسترلەر.

حالىقتىڭ ءبىرىنشى جاۋى – شالا قازاقتار! ولاردى سولاي جاساعان – ورىستىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتى. سوندىقتان باۋىرىمىزعا تارتىپ، ناقتى ۇسىنىس – وسىنى توقتاتۋ ءۇشىن، ارالاس مەكتەپتى اجىراتۋ كەرەك.

ايدوس سارىم،

ساياساتتانۋشى:

ايبارلان، الاش!

ەگەر ەرىنبەي، وسى مۇراعاتتاعى قۇجاتتاردى كوتەرسەك، 1980 جىلدارداعى جاعداي بويىنشا، الماتىدا ءبىر عانا قازاق مەكتەبى بولدى. مەن سول قازاق مەكتەبىنىڭ تۇلەگىمىن. سول كەزدە مەكتەپكە بارا جاتقاندا، اناڭمەن قازاقشا سويلەستىڭ دەپ، جاڭبىرلى كۇنى دالاعا قۋىپ شىققان كەزدەر دە بولعان. «سەندەر نەگە ءوز تىلدەرىڭدە سويلەيسىڭدەر!» دەگەن زاماندى دا كوردىك. سول زاماندى توقتاتقان جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولاتىن. قازاقتىڭ ابدەن تيتىقتاپ، ادىلەتسىزدىككە شىداماي، قازاق جاستارىنىڭ باس كوتەرۋى – سول اڭگىمەنى ساپ تىيدى.

ەڭ الدىمەن، بيلىكتەن ەمەس، وزىمىزدەن كىنانى ىزدەيىك. بيلىكتىڭ كىناسى زور! وسى ءتىل ماسەلەسىن شەشە الماي وتىرعانىمىز – ءبىزدىڭ تالاپ قويا الماي وتىرعانىمىزدان. ءبىزدىڭ قاھارىمىزعا مىنە الماي وتىرعانىمىزدان!

بىرنەشە ۇلكەن ماسەلە بار: ول – قۇلدىق سانا. ودان ارىلماي، ءتىلدىڭ دە ماسەلەسى، باسقا دا ماسەلە شەشىلمەيدى. كەز كەلگەن ۇلكەن ماسەلە رۋحتان، نامىستان باستالادى. ناقتى ىسكە كەلگەندە، قايسىمىز تىرشىلىك اتقارىپ وتىرمىز. بۇرىن قازاقتىڭ ءۇنى دە، ءتىلى دە شىقپاعان قالالاردا قازاقتىڭ جاستارى دومبىرانى كۇمبىرلەتىپ جاتىر. قازاق تىلىندەگى ۇلكەن شارالاردىڭ باستاماسى قولعا الىنىپ جاتىر.

ءتىل – ۇلتتىڭ نەگىزگى تىرەگى. ەكىنشى ۇلكەن باستاۋى – تاريح. مەملەكەت ءبىزدىڭ قانشا جىلعى قىسىمىمىزدان كەيىن، تاريح ماسەلەسىن قولعا الىپ وتىر. ءبىز مۇنى ءجىتى قولعا الىپ، باقىلاۋىمىز كەرەك. ۇلكەن ماسەلەگە مۇقيات قاراساق، تاريحتان ءتالىم الۋىمىزعا بولادى. كەزىندە 60–70-جىلداردا اعالارىمىز رۋحاني باستاۋ – تاريح دەپ تانىدى، سول كەزەڭدە ەسەنبەرليندەر كىتاپ جازدى، «قىز جىبەك» سياقتى كوركەم فيلم ءتۇسىرىلدى. سونىڭ ارقاسىندا قازاقتىعىمىزدان ايىرىلىپ قالماي، وسى كۇنگە جەتتىك. ال بۇگىنگىنىڭ قازاق كينوسى، قازاق ادەبيەتى قايدا؟ ءالى كۇنگە دەيىن الاشوردا تۋرالى تاريحي رومان جازىلعان جوق. ءارى-بەرىدەن سوڭ، وعان مەملەكەتتىڭ دە كومەگىنىڭ قاجەتى جوق، ءوزىمىزدىڭ نامىسىمىزدى جانۋىمىز كەرەك.

تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە – شىن مانىندە بۇگىن عالامتوردىڭ زامانى، كۇندە سول عالامتورداعى داۋ-دامايعا ارالاسامىز. كەدەندىك وداق دەگەن شىقتى – بولاشاعى جوق ەكەنى بەلگىلى، بىراق ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ۋاقىتىن ۇرلاپ، مۇمكىندىكتەرىمىزدەن ايىرعىسى كەلەدى. بۇرىندارى قازاقستاننىڭ ىشىندەگى اڭگىمەگە رەسەيدىڭ جازۋشىلارى، ساياساتتانۋشىلارى ارالاسپايتىن، قازىر ولار دەندەپ ەنىپ العان سياقتى. نەشەتۇرلى سايت، تەلەارنا اشىپ الىپ، وزدەرىنىڭ ءونىمىن تىقپالاپ جاتىر. سوعان توتەپ بەرەتىن ۇلكەن رۋحاني ەڭبەك شىعارۋىمىز كەرەك. سول ءۇشىن دە كوسەمسىز-اق توتەپ بەرەتىن جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك.

ءومىر باقي حان، باتىر ىزدەۋدەن تالمايمىز. قازاقستاندا تۇراتىن 11 ميلليون قازاقتىڭ ارقايسىسى باتىر بولاتىن كەزى جەتتى. ادىلەتتى حان، ۇلى باتىر ىزدەپ جۇرە بەرسەك، قازاقتىڭ ماسەلەسى شەشىلمەيدى.

بۇگىنگى دەموگرافيانى قاراساق، قازاقستاندىقتاردىڭ ءبىر مەن ون جاس ارالىعىنداعى قازاقتىڭ 80 پايىزى – قازاق بالالارى، 10–20 جاستىڭ اراسىنداعى قازاقتىڭ سانى – 75 پايىز. ەرتەڭ وسى ۇل-قىز ءوسىپ، ەر-ازامات بولىپ، داۋىس بەرۋ قۇقىعىنا يە بولادى. سول كەزدەگى مەملەكەت قانداي بولماق دەگەن سۇراقتى بۇگىننەن باستاپ قويۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ولاردىڭ ساناسىن ۋلاندىرماي، ءوز مەملەكەتىنە ءوزى يە بولاتىن قاجەتتى رۋح قالىپتاستىرۋ، دەم بەرۋ. قازاقشا وقىتۋ. بۇگىنگى كۇنى ناقتى جۇمىسقا كوشۋ ءۇشىن، كەلەسى جىلدان باستاپ، بارشا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرگە، حالىققا قىزمەت كورسەتەتىن ۇيىمداردىڭ ءبارى قازاق تىلىندە سويلەۋىن تالاپ ەتىپ، ەمتيحان تاپسىرتۋ. ۇبت-نى قازاق تىلىندە تاپسىرتۋ دەگەن تالاپتاردى قويۋ ارقىلى ۇلكەن ماقسات – كەلەسى جىلى ارنايى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداتتىرۋعا جۇمىس جۇرگىزسەك.

ءبىز وسى مەملەكەتتى قازاق ەلى جاسايمىز، ءوزىمىز عانا قازاقشا سويلەمەيمىز، وزگەنى دە قازاقشا سويلەتتىرەمىز! جاسا، قازاق! ايبارلان، الاش!

راسۋل جۇمالى،

ساياساتتانۋشى:

نامىستىڭ العى شارتى –

ءتىل!

جيىرما بەس جىل بۇرىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قابىلدانعان قازاق ءتىلى ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە جەتە الماي وتىرعانى – وكىنىشتى. وسى قالاداعى جاعدايى وتە ناشار الەۋمەتتىك توپتاردىڭ مۇددەسىن جەتكىزەمىن دەگەن ازاماتتار اكىمدىككە بارىپ ەدى، سول ءۇشىن 15 تاۋلىككە قامالدى. قازاقتىڭ جەرىندە، قازاقتىڭ اسپانىنداعى ۇشاقتا كەلە جاتقان ازامات قازاق تىلىندە سويلە دەپ، تالاپ قويىپ ەدى، ول دا تۇرمەگە قامالدى. كۇنى كەشە قازاقتىڭ ەگەمەندىگىن مويىنداعىسى كەلمەيتىن رەسەيدىڭ ارانداتۋشىسىنا الماتىنىڭ ورتاسىنداعى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ءبىرى ءتورىن بەردى. وسى جاعدايعا قارسى شىققان ازاماتتاردى دا پوليتسيا ۇستاپ الىپ، قاماعىسى كەلىپ ەدى، قوعام قارسى شىققاندىقتان كەيىن بوساتتى. ويلاناتىن ءجايت...

قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي كۇنى – اتاۋلى كۇنىندە شاھاردىڭ ءبىر شەتىنەن ورىن بەرىپ وتىر. ال ورتالىق الاڭدى، كەڭ سارايلاردى شەتەلدەن كەلەتىن اتى بەلگىلى دە بەلگىسىز ۇجىمدارعا بەرەدى. ءوزىمىزدى-ءوزىمىز ۇلت رەتىندە تانىتاتىن، مادەنيەتىن، وسى جەردىڭ قوجايىنى رەتىندە ءومىر سۇرۋگە باعىتتايتىن، بولاشاق ۇرپاقتى نامىستى ەتىپ ءوسىرۋدىڭ العى شارتى – ءتىل! اتا زاڭ بويىنشا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى، ال كىشكەنتاي عانا تارماعىندا ورىس ءتىلى – مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ مەكەمەلەرىندە قولدانىلۋى مۇمكىن دەپ جازىلعان. ياعني، ورىس ءتىلى قوسىمشا قولدانىسقا يە، ەشقانداي مارتەبە بەرىلمەگەن. كونستيتۋتسيالىق تالاپتىڭ ورىندالۋىنا ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز بار.

جارىلقاپ قالىبايۇلى،

«جۇلدىزدار وتباسى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى:

ءتىل ءۇشىن

كۇرەسۋىمىز كەرەك

ەگەر قازاق ۇلتتىق مەملەكەت قۇرامىن دەسە، ەڭ الدىمەن ءتىل قوزعالىسىن جاساۋى كەرەك، ءتىل ءۇشىن كۇرەسۋى كەرەك. سوندا عانا تاۋەلسىزدىكتى تۇعىرلى ەتەمىز. جۋىردا يسپانيادا كاتولونيالىق حالىق مىڭداعان شاقىرىم جولعا شىعىپ، قول ۇستاسىپ، ءتىزىلىپ تۇرىپ، وزدەرىنىڭ نامىستى ەكەنىن كورسەتتى. ءبىزدىڭ قازاق بۇگىن ەڭ ءىرى قالالار مەن وبلىس، اۋدان ورتالىقتارىندا كوشەگە شىعىپ، مەملەكەتتىڭ ءتىلدى قولداۋ شاراسىن وتكىزۋى كەرەك ەدى. وكىنىشكە قاراي، ۇلكەن قالا الماتىنىڭ ءبىر شەتىندەگى شاعىن زالعا جينالىپ، قىسىلىپ وتىرمىز.

بۇل جەردە ەكى ماسەلە كوزگە ۇرىپ تۇر. ءبىرى – قازاق تىلىنە دەگەن بيلىكتىڭ كوزقاراسى مەن قازاقتىڭ ەنجارلىعى. بيلىك تاۋەلسىزدىكتىڭ رۋحىمەن العاشقى كەزەڭدە كونستيتۋتسياعا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جازعان بولاتىن. بىراق 1995 جىلعى كونستيتۋتسيادان باستاپ، مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى دەيدى دە، استىنا ورىس ءتىلى «رەسمي ءتىل» دەپ جازىپ قويعان. ەكى تىلگە مۇمكىندىك بەردى. 1997 جىلى «ءتىل تۋرالى» قابىلداماق بولعان زاڭى – نەگىزىنەن «تىلدەر تۋرالى» زاڭ بولاتىن. بەلگىلى ءبىر ساياساتپەن جاسالعان زاڭ دەۋىمىزگە بولادى: بۇرىن دا يمپەريانىڭ ىقپالىندا بولعان ءبىر ءتىلدى ەلدى باسقارۋ وڭاي. ال ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ – قيىن، بيلىك تە جەڭىل جاعىن تاڭداپ وتىر.

«تىنىش، تىنىش، قازاق!» دەپ، سول قازاقتىڭ ەسەبىنەن تۇراقتىلىقتى ساقتاپ كەلەدى، سول قازاقتىڭ ەسەبىنەن ەل اتانىپ كەلە جاتىرمىز. وتىزىنشى جىلدارى بيلىك سوعىسسىز-اق ەلدىڭ مالىن الىپ، اشتان قىرىپ ەدى، ەندى تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما ەكى جىلىندا ءۇن-ءتۇنسىز ورىستانۋ ساياساتىمەن، ءار وتباسى رۋحاني ءولىپ بارا جاتقان سياقتى. ەنجارلىعىمىز سونداي، ءوزىمىز نەمقۇرايدىلىققا سالىندىق، كۇرەسكەرلىك قاسيەتىمىز جويىلىپ كەتتى.

توپتامانى دايىنداعان –

باقىتگۇل ماكىمباي،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

( «DAT» جوباسى № 32 (208) 26 قىركۇيەك 2013 جىل

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: قازاق ءتىلى كۇنى بيلىكتىڭ ءتىلى تاعى بايلاندى