قىتاي قازاعىنا ايگىلى «تۋعان جەر» قاتارلى اندەر مەن «ەرتىس تولعاۋى» قاتارلى كۇيلەردىڭ اۆتورى، كورىنەكتى كومپوزيتور دولدا كەنەشۇلى التاي ايماقتىق ءان-بي ۇيىرمەسىندە، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، التاي ايماقتىق بايىرعى شىعارمالار جيناۋ، رەتتەۋ كەڭسەسىندە، ىلە وبلىستىق مادەنيەت، كوركەمونەر زەرتتەۋ ورنىندا ۇزاق جىلدار بويى ەرشىمدى ەڭبەك ەتكەن. ول «قازاق حالىق كۇيلەرىنىڭ» ەكى تومدىعىن، «قازاق حالىق اندەرىنىڭ» ەكى تومدىعىن، «قازاق سىبىزعى كۇيلەرىنىڭ» ءبىر تومدىعىن، «ماقال-ماتەلدەردىڭ» ءبىر تومدىعىن، «قازاق ولەڭ-جىرلارىنىڭ» ءبىر تومدىعىن جانە «قازاقتىڭ تۇرمىس-سالت جىرلارىنىڭ» ءبىر تومدىعىن جيناپ، ونى باسپادان شىعارعان تانىمال مۋزىكا قايراتكەرى، ەتنوگراف، فولكلوريست.

كومپوزيتور د.كەنەشۇلى 1947 جىلى قازان ايىندا قحر التاي ايماعى، التاي اۋدانىنىڭ بالباعاي دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. قىتاي مۋزىكانتتار عوعامنىڭ، شىنجاڭ مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ، وبلىستىق مۋزىكانتتار قوعامنىڭ، شىڭجاڭ التاي زەرتتەۋ قوعامىنىڭ، شىنجاڭ «62 قوڭىر» زەرتتەۋ قوعامنىڭ جانە قازاقستان كۇيشىلەر وداعىنىڭ، قازاقستان اۆتورلار قوعامىنىڭ مۇشەسى. «تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قاھارمانى» ءتوس بەلگىسى مەن قر «مەملەكەتتىك ءىى دارەجەلى دوستىق وردەنىنىڭ يەگەرى.

2006 جىلى د.كەنەشۇلى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، اتامەكەنى قازاق ەلىنە قونىس اۋدارعان. ەلگە كەلگەننەن كەيىن قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي، تاريحي وتانىنا دەگەن ىستىق ىقىلاسپەن قايتا قىزۋ جۇمىسقا كىرىسەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە «قىتاي قازاقتارىنىڭ رۋحاني  مادەنيەت ۇلگىلەرى» اتتى ءوزى جيناپ، رەتتەگەن جەتى تومدىق ەڭبەگى «اتامۇرا» باسپاسىنان جارىق كورەدى. ابىز قارياعا جولىعىپ اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى، سول ەكەۋارا سۋحباتىمىزدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

– كورگەنى مەن كوكەيگە تۇيگەنى كوپ، رۋحاني الەمى باي ابىز اعامىز اڭگىمەنىڭ تيەگىن قايجەردەن اعىتار ەكەن دەپ وتىرمىن...

– اكەم كەنەش (كەنەسارى) مەن شەشەم گۇلباعىش (گۇلباھرام) 1926 جىلدارى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جايساڭ اۋدانى، ۇلكەن قاراتال دەگەن جەرىنەن سالت اتپەن قىتاي جەرىنە ءوتىپتى. قازىرگى التاي ايماعى، بۋىرشىن اۋدانىنىڭ قالۋتان دەگەن جەرىندە تۇراتىن زينكوۆ دەگەن باي ورىستى پانالايدى. اكەم زينكوۆتىڭ جەرگىلىكتى قازاقتارمەن جۇرگىزەتىن شيكى زات ساۋداسىنىڭ جۇمىسىنا ارالاسادى. شەشەم «سول كەزدە 16 جاستا ەدىم، زينكوۆتىڭ ادامگەرشىلىگى كۇشتى بولدى. ماعان جاس قىز ەكەن دەپ جانى اشىپ، قىز-كەلىندەرىنىڭ ىشىنە قوسىپ، سولارمەن بىردەي كيىندىرىپ، بىردەي تاماقتاندىراتىن» دەپ اڭگىمەسىن ايتىپ وتىراتىن. 1927-1928 جىلدارى زينكوۆ التايدىڭ ورتالىعى «سارسۇمبە» قالاشىعىنا كەلىپ ورنالاسقاندا اكە-شەشەمدى بىرگە الا كەتەدى. قالاعا كەلگەننەن كەيىن  زينكوۆتىڭ بۇكىل التاي بەتىنە ايگىلى، اتاقتى تورى جورعا اتىن كۇتىپ، باپتاۋمەن بولادى. «قازاق ىشىندە بولاتىن الامان بايگە، ۇلكەن جارىستارىندا زينكوۆ جورعاعا ءوزى مىنەتىن دە، مەن تورى جورعانىڭ شىلبىرىن تاقىمىما باسىپ اتتىڭ شاۋىپ كەتپەۋىن تەجەپ، جانامالاي شاۋىپ وتىراتىنمىن» دەپ اكەم مارقۇم اڭگىمەسىن ايتىپ وتىراتىن.

ءبىر جىلدان سوڭ سول كەزدەگى قوعامدىق، ساياسي الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ءتيىمسىز، قۇبىلمالى بولعاندىعىنا بايلانىستى زينكوۆ اكەمدى شاقىرىپ الىپ: «مەنىڭ باسىما قارا بۇلت اينالا باستادى، سەن ءوز قازاعىڭنىڭ ىشىنە بارىپ كۇنىڭدى كور، جانىڭدى باق»، – دەپ ءبىر ءمىنىس ات، ءبىر بىزاۋلى سيىر، ءبىر بيە مەن اق سالدە بوزدان جاسالعان شاتىر ءۇي بەرىپ جولعا سالادى.

اكەم ورىستىڭ شيكى زات ساۋداسىمەن اينالىسىپ جۇرگەندە قازىرەت اتا اۋىلىندا وتىراتىن حالەل دەگەن نوعايمەن بۇرىن تانىستىعى بولعاندىعى سەبەپتى سول كىسىنىڭ قاسىنا كوشىپ بارىپ، پانالايدى. حالەلدىڭ نىعمەتوللا، جاكىباي دەگەن بالالارىمەن كوتەرمە ءمالىش ساۋداسىمەن اينالىسىپ (ينە-ءجىپ، بوياۋ ت.ب.) ءجۇرىپ حالەلدىڭ ءىنىسى ىسپەتتى بولىپ كەتەدى.

–  ءسىز وسى حالەل دەگەن نوعايدى كوردىڭىز بە؟

– ول كىسىنى كورگەن جوقپىن. مەن ەس بىلگەن كەزدە حالەلدىڭ ۇرپاقتارى ءبىزدىڭ ءۇيدى «وتاۋ» دەپ اتايتىن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ولاردىڭ ۇرپاقتارىمەن تۋىس رەتىندە ارالاسىپ تۇرامىز. مەن ەس بىلگەن كەزدە حالەلدىڭ بالالارى قىران وزەنىنىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى بىرنەشە اۋىزدى دومبەكتەن قيپ جاساعان  اعاش ۇيدە وتىراتىن. قاي جىلدارى ەكەنىن بىلمەيمىن، حالەلدىڭ قىستاۋىنىڭ ءدال تۇسىندا تۇراتىن قىران وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنان شاپپالىق جەر الىپ، قازاقستاننان بوسقىن بولىپ كەلگەن وسپاتاي، قۇمارقان دەگەن ەكى جەتىم جىگىتتى باۋىرىنا باسىپ، ءىنى قىلىپ الىپ، ۇشەۋى بىرىگىپ كىرپىشتەن استى-ءۇستىن تاقتايلاپ اۋىز ءۇي، ءتور ءۇي ەتىپ، بايراق قىلىپ التى اۋىزدى ءۇي سالىپ الدى. ەكەۋىن ءوز قولىمەن ۇيلەندىرىپ، اعالى-ءىنىلى باۋىرداي بولىپ كەتەدى. ءبىز كەيىنگى ۇرپاقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىرگە تۋىسقان اعا-ءىنىنىڭ بالالارىنداي بايلانىستا ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. سول اكە-اعالارىمىز شەتىنەن ونەرلى، ۇستا، اعاششى، ەتىكشى، قولادارىنان كەلمەيتىنى جوق پىسىق ادامدار بولاعان ەكەن.

– ءسىز قاي جىلى، قاي وڭىردە، قاي جەردە ومىرگە كەلگەن ەكەنسىز؟

– مەن 1947 جىلى قازان ايىندا شىڭجاڭنىڭ التاي ايماعى، التاي اۋدانى، بالباعاي ەلدىمەكەنىندەگى قازىرەت اتا اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەنمىن. وزىمنەن ۇلكەن 1933 جىلى تۋىلعان اعام، 1940 جىلى تۋىلعان اكپەم، ارالارىمىز الشاق-الشاق ءۇش بالا بولىپ، ەڭ كەنجەسى مەن ەدىم. 1954 جىلى قازىرەت اتا اۋىلىنداعى №5 باستاۋىش مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن العاش اتتادىم. ول كەزدە جارتىنشى سىنىپ وقىلاتىن، مەن جارتىنشى سىنىپتى ءبىر اي وقىعاننان كەيىن مۇعالىمدەر تولىق ءبىرىنشى سىنىپقا اۋىستىرىپ جىبەردى. ويتكەنى مەن وقۋعا بارماي تۇرعاندا اعا-اكپەمنەن الىپپەنى وقىپ حات تانىپ العان بولاتىنمىن.

– سوعان قاراعاندا اكە-شەشەڭىز قارا تانيتىن ساۋاتتى ادامدار بولعان عوي.

– اكەم تىلگە شەشەن، اۋىل اراسىنداعى تويلاردا ايتىسقا ءتۇسىپ جۇرەتىن ولەڭشى ءارى ازداپ دومبىرا تارتاتىن، ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ىسمەر، ءوزى وتە ادال، ءتۇزۋ، ارقانداي جاعدايدا دۇرىسىن ايتاتىن ادام بولعاندىقتان اۋىلداعى ۇساق-تۇيەك داۋ-جاڭجالداردى شەشىپ تاستايتىن. ەل اراسىندا «قارا بي» اتانعان بەدەلدى ادام بولىپتى. سول 1950 جىلداردىڭ باسىندا مەن مەكتەپكە بارماي تۇرعاندا، قىس كەزىندە ات شاناعا باسقان قازاقستاندا «جاڭا ءومىر» باسپاسىنان توتە جازۋمەن باسىلىپ شىققان ءارتۇرلى مازمۇنداعى كىتاپتاردى ەل ىشىنە اكەلىپ ساتاتىن. اكەمىز سودان كوپ كىتاپتار ساتىپ الاتىن. قىس كەزىندە مالدى قورالاپ بولىپ، كەشكى استان كەيىن اعا-اكپەمە كىتاپ وقىتاتىن. ەسىمدە قالۋىنشا «قوبىلاندى باتىر» جىرى، ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعى، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «سۇلۋشاش» داستانى، يسا بايزاقتىڭ «قۇرالاي سۇلۋ»، «ەركەجان مەن بالاقاز»، «اقبوپە»، «قىرمىزى – جانات» جانە «التاي اياسىندا» اتتى داستاندار جيناعى، تاعى «قازاق اندەرىنىڭ جيناعى» دەگەن ولەڭ كىتاپ بولىپ، ونىڭ ىشىندە «باقتىباي مەن تەزەك تورەنىڭ ايتىسى» قاتارلى ايتىستار مەن قاسىم امانجولوۆ قاتارلى كوپتەگەن تانىمال اقىنداردىڭ ولەڭدەرى باسىلعان كىتاپتار بار بولاتىن. سول داستاندار مەن ولەڭدەردەن ءبىرتالايىن كۇندە تىڭداپ وتىرىپ جاتتاپ الاتىنمىن. ماسەلەن، «كەلدەن مەن قۇرالاي» داستانى بىلاي باستالاتىن:

«ال دەسەڭ اياسىنا الادى التاي،
كورگەندە كوڭىلگە كۇي سالادى التاي.
سۇلۋداي تورعىن كيگەن بۇلت جامىلىپ،
ارقاعا الدە نەشە قارادى التاي.
التايدىڭ ەڭ ۇستىندە اق تاۋ بيىك،
بويىنا بۇلت جەتە الماي تارتقان كۇيىك.
اڭدارى بۇعى-مارال ويىن سالىپ،
سەكىرگەن قياسىندا ءورشىل كيىك.
التايدىڭ القابىندا ايۋ-قابىلان،
وڭتۇستىك دالاسىندا ورعىپ قۇلان.
ەلىگى-ەشكىممەن ەسەبى جوق،
جايىلىپ سايىن شولدە سايرانداعان...» دەگەن جولدارى ءالى ۇمىتىلعان جوق.

– دەمەك، ءسىز قازاقتىڭ عاشىقتىق، باتىرلىق داستاندارىن بالا كەزىنەن جاتتاپ وسكەن بولدىڭىز عوي.

– ءيا، مەن داستاننىڭ جاتتاپ العان كەيبىر جەرلەر جاتتاپ الىپ، بىرەۋ كەلگەندە كىتاپتىڭ بەتىن اشىپ قويىپ جاتتاپ العانىمدى زۋىلداتىپ وقىعانىمدا كەلگەن قوناقتار «ءۇي مىناۋ قايتىپ حات تانىپ العان» دەپ تاڭداناتىن. اكەمنىڭ كەنجەسى بولعاندىقتان ەركە بولىپ ەركىن ءوستىم.

– دومبىراعا بالا كەزىڭىزدە اۋەس بولدىڭىز با؟

– «قازىرەت اتا» اۋىلىندا ءدىني قيسالار كوپ وقىلاتىن، سول ءدىني قيسالاردى اكەم اكەلىپ اعا-اپكەمە وقىتاتىن، ءارى قاعازعا كوشىرىپ الاتىن. سونىمەن قوسا التى-جەتى جاستان باستاپ دومبىراعا اۋەستەندىم. ۇيىمىزدە ۇيەنكىدەن شابىلعان قالاقشا دومبىرا بولاتىن دا ول مەنىڭ قولىمنان تۇسپەيتىن. «قازىرەت اتا» اۋىلىنىڭ ادامدارى شەتىنەن مولدا بولعاندىقتان ءدىني قيسالار كوپ وقىلاتىن دا دومبىرا تارتاتىندار جوقتىڭ قاسى ەدى.

– ءسىز «قازىرەت اتا» دەگەن اۋىلدى ەرەكشە اۋىزعا الىپ قالدىڭىز، «قازىرەت اتا» دەگەن ادامنىڭ اتىندا قويىلعان اۋىلدىڭ اتى ما؟

– ول ءوز الدىنا ءبىر ۇلكەن تاقىرىپ. الايدا، قىسقاشا تۇسىندىرە كەتەيىن. اباق كەرەي التايعا ورنىعىپ بولعاننان كەيىن 1827 جىلدارى ورتا ازيانىڭ قوقان قالاسىنان زاتى وزبەك شاھيمانسۇر اتتى ءدىني وقىمىستى بالاسى مۇحامەتمۇھيميندى (1807 جىلى قوقان قالاسىندا تۋىپ، 1903 جىلى التايدا قايتىس بولعان) ەرتىپ التايداعى اباق كەرەي ەلىنە كەلىپ ەكى جىلداي تۇرادى. ول بالاسى مۇحامەتمۇھيميندى قالدىرىپ، ءوزى قوقانعا قايتىپ كەتەدى. بالاسى مۇحامەتمۇھيمين سول كەزدەگى اجى گۇڭنەن كەيىنگى تورە تۇقىمىنىڭ بىلىكتىسى ءارى التاي قازاعىنا ىقپال كورسەتىپ، بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان قوجامجار (وجەكە تورە دەپ تە ايتىلادى) تورەگە ارقا سۇيەپ، التاي قازاعىنا يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالىن كەڭەيتەدى. مولشەرىمەن 1835 جىلدارى كۇزدە التاي اۋدانىنىڭ قىران وزەنى بويىندا «تورە بەيىتى» (وجەكە تورەنىڭ اعاسى جارەكەنىڭ بەيىتى قازىرگى بالباعاي وڭىرىندە) دەگەن جەردە جەر ءۇي سالىپ، مەدىرەسە اشىپ (شىي توبەشىكتەن ەكى مەتىر مولشەرىندە تەرەڭ قازىپ، دودەگەسىن شىممەن كوتەرگەن ءۇي) بالا وقىتۋدى باستاعان. وسى اۋىلداعى مەدىرەسەدەن وقىعان العاشقى توپتاعى وقۋشىلار: بوكە قاجى، ماكساليما، ءمامي بەيسى، نۇرتازا (ماكساليما، ءمامي، نۇرتازالار جۇرتپايدىڭ ۇلدارى). ال جۇرتباي اباق كەرەيدى جانىبەك باتىردىڭ «التايعا كوشپەڭدەر!» دەگەنىنە قاراماي ەلدى باستاپ كوشىرگەن جاس باتىرلاردىڭ ءبىرى، قوتىراق باتىردىڭ ۇلى. ءومىرتاي، يمانباي، جاڭگىر، ءسابيت، قۋانباي قاجى قاتارلى اباق كەرەيدىڭ ايگىلى ادامدارى وقىعان ەكەن. ءسويتىپ، ول اباق كەرەي ىشىندە ۇلكەن قۇرمەتكە يە بولادى. اباق كەرەيدىڭ جيناپ بەرگەن قارجىسىمەن ول بىرنەشە رەت قاجىعا بارىپ كەلەدى. 1867 جىلدارى تۇڭعىش رەت كىشى بالباعاي جەرىندەگى قىران وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعاسىنا اعاشتان قيىپ مەشىت، مەدىرەسە سالدىرادى. مەشىتتىڭ تۇسىنە قاراي «سارىمەشىت» اتانادى.

– ءسىزدىڭ مىنا ايتقان تاريحي دەرەكتەرىڭىزگە قاراعاندا اباق كەرەي ەلىندە ءدىني اعارتۋشىلىق تۇڭعىش رەت مۇحامەتمۇھيميننىڭ مەدىرەسسە اشۋى ارقىلى باستالعان سياقتى ما؟ 

– سول وڭىردەگى ادامدار وزدەرىن مۇسىلمان ساناپ كەلگەن عوي، الايدا مۇحامەتمۇھيمينىڭ كەزىندە اراب جازۋىن جازىپ، قۇران شاريعاتارىن ارابشا العاش ەستىگەنى وسى كەزەڭنەن بالتالعان سەكىلدى. 1898 جىلى قىران وزەنىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنداعى قاباقتىڭ ۇستىنەن (سارى مەشىتكە تۇسپا-تۇس) كىرپىشتەن «اقمەشىت» سالدىرادى. مەن ەس بىلگەن كەزدە «سارىمەشىت» قىران وزەن بويىنا ءورت ءجۇرىپ ورتەنىپ كەتىپتى دە تەك ورنى عانا ءۇيىندى توپىراق بولىپ جاتاتىن. 1950 جىلدار ىشىندە وسى «اقمەشىتكە» مۇحامەتمۇھيميننىڭ نەمەرەسى، ياعني مۇحامەتمۇھيميننىڭ كەنجە ۇلى ماقسۇم قاجىنىڭ كەنجە ۇللى ابىلعازى يمامدىق ەتەتىن دە، ابىلعازىنىڭ ءۇيى «ءاتامۇيى» دەپ اتالاتىن. سول «اتامۇيدە» مويمۇباراك (بۇل پايعامباردىڭ ءمۇريتى دەگەن ماعانانى بەرەدى ەكەن) بار بولاتىن. ورازا ايت پەن قۇربان ايت كەزدەرى ۇلكەن، ورتا، كىشى ساندىققا قالىڭ وراۋىشتارعا وراپ ساقتاعان مويمۇباراكتى اشاتىن. سول اۋىلدىڭ ادامدارى سالاۋات ايتىپ، ەڭكەيىپ بارىپ كەزەكپەن ماڭدايىن تيگىزەتىن. مەنى بالا كەزىمنەن اكەم كوتەرىپ بارىپ تالاي رەت ماڭدايىمدى تيگىزگەن بولاتىن.

وسى مويمۇباراكتىڭ قاشان، قالاي كەلگەندىگى جايلى 2011 جىلى التايعا بارعان كەزدە ابىلعازى يمامنىڭ ۇلى ءادي يمامنان سۇراعانىمدا، ول: «مۇحامەتمۇھيمين سوڭعى رەت قاجىلىق ساپارعا بارعان جولى تۇركيا مەملەكەتىنەن مويمۇباراكتى الاتىن بولىپ كەلىسىپ كەلەدى. 1897 جىلدارى مۇحامەتمۇھيمينننىڭ كەنجە ۇلى ماقسۇم قاجى مەن قاليوللا يمام دەگەن ادام ەكەۋى قاجىلىققا بارعان ساپارى جولىندا مويمۇباراكتى ستانبۋلدان الىپ كەلگەنىن ايتتى.

1964 جىلى ماقسۇم قاجىنىڭ ۇلكەن ۇلى قىتاي مەملەكەتتىك يسلام ءدىنى قوعامىنىڭ ورىنباسار توراعاسى، التاي يسلام ءدىنى قوعامىنىڭ توراعاسى يامىليقا قاجى مەن التاي اۋداندىق ساياسي كەڭەستىڭ ورىنباسار توراعاسى، ءمامي بەيسىنىڭ نەمەرەسى ەجەن بەيسى ەكەۋى كەلىپ ۇكىمەت بۇيرىعىمەن الىپ كەتكەن ەكەن. سودان بەرى ونىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىن. مويمۇباراك سالىنعان ۇلكەن، ورتا، كىشى، ساندىقتار ۇيىمىزدە ساقتاۋلى بولاتىن. مادەنيت توڭكەرىسىنىڭ ۇشقارى بەلسەندىلەرى الىپ كەتكەن. ورتانشى ساندىقتى العان بىرەۋ ساندىقتى ۇيىنە اپارعانان كەيىن كوپ وتپەي بويجەتكەن قىزى قۇتىرىپ اۋىرعاندىقتان، قورىققانىنان قايتارىپ اكەلىپ بەردى دەگەندى ايتتى.

ماقسۇم قاجىنىڭ ۇلكەن ۇلى يامىليقا ء(دىني ءمانسابى مۇفتي) 1950 جىلدان بۇرىن ون ەكى اباق كەرەيدىڭ قازىسى بولعان ء(دىني سوتى بولعان) ادام. 1956 جلىم ۇكىمەت تاراپىنان قاجىلىققا بارىپ قاجى اتانعان جانە قىتاي مەملەكەتتىك يسلام ءدىنى قوعامىنىڭ ورىنباسار توراعاسى بولدى.

ءيا، مەن تۋىپ وسكەن «قازىرەت اتا اۋىلىنىڭ» قىسقاشا تاريحى وسىلاي. بۇل اۋىل ءدىني قاعيدالاردى بەرىك ۇستاناتىن بولعاندىقتان ول اۋىلدا ۇرلىق-قارىلىق، وتىرىك-وسەك، بالاعات سوزدەردى ايتۋ جانە ۇرىس-جاڭجال نەگىزىنەن بولمايتىن. بالا كەزىمىزدە اۋىلدان جاناي ءوتىپ بارا جاتقان اتتى جولاۋشىنى كورسەك ارتىنان قۋالاپ وتىرىپ بارىپ سالەم بەرەتىنبىز. وتىرىك ايتپايتىنبىز. بالا كەزىمىزدە، ءتىپتى بەرتىنگە دەيىن بىرەۋ رۋىمىزدى سۇراسا «اتاڭ اۋىلىنانمىن» دەيتىنبىز. قازىر ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ كەيبىرى قازاقپىز، كەيبىرى وزبەكبىز دەسە، كەيبىرى قوجامىز دەيتىن كورىنەدى...

قازىرەت اتا اۋىلىندا ءتورت جىلدىق باستاۋىش مەكتەپ بولدى. كۇزدە قىركۇيەكتەن كەلەر جىل ساۋىرگە دەيىن وقيتىنبىز. ساۋىردەن باستاپ قىران، ەرتىس بويىن قىستايتىن  مالشىلار جىلجي كوشىپ وتىرىپ، سوناۋ ءجۇز شاقىرىمنان اساسىن التاي جايلاۋىنا باراتىن. 1955 جىلدان باستاپ مويىن سەرىك، ودان كوپراتسيالاسۋ بولىپ ەل جارتىلاي ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانا كەلىپ، 1958 جىلى كۇزدە حالىق گۇڭشىسى  (كولحوز، ساۆحوز) قۇرىلىپ، قىران مەن ەرتىس وزەنى ورتاسىنداعى «جانىمقاننىڭ اقشيى» دەگەن جەردەن تام سوعىپ، ءۇي سالىپ، قىران، ەرتىس بويىن قىستايتىن ەلدى ءبىر جەرگە جيناپ ءۇش ءوندىرىس اتىرەتىن قۇرىپ تۇگەل وتىراقتاندىرادى. توعاندار قازىلىپ، تىڭ جەرلەر اشىلىپ، اۋىر ەڭبەكپەن اشارشىلىق ارالاسىپ كەتتى. ەل قاتتى كۇيزەلدى. اكەم1957 جىلى كۇزدە اۋىرۋ سەبەبىنەن قايتىس بولادى. اعام 1955 جىلى التايدا اشىلعان جارىم جىلدىق بۋحگالتەرلىك كۋرسىن وقىعان بولاتىن. الدىندا مويىنسەرىك، كورپورتسيانىڭ بۋحگالتەرلىك ەسەبىن ىستەپ ءجۇرىپ، 1958 جىلى ۇلكەن اتىرەتتىڭ بۋحگالتەرى بولدى. اپكەم التايدان 7 سىنىپتى بىتىرگەننەن كەيىن التاي 3-ءشى كەنتتىڭ تەحنيك جۇمىسشىلارىن تاربيەلەيتىن مەكتەبىن وقىپ كەلىپ، 1961 جىلى 3-ءشى كەنتتىڭ بۋىرىلتوعاي جايلاۋىنداعى قۇستى كەنىندەگى جۇسشىلاردىڭ بالالارىن وقىتاتىن باستاۋىش مەكتەپكە بارىپ مۇعالىم بولادى. اعام دا، اپكەم دە باستاناياق مەكتەپتە وزات وقۋشى بولىپ وقىعان ەكەن.

– ءسىز جاڭا قازىرەت اتا اۋىلىنداعى بەسىنشى باستاۋىش مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتادىم دەدىڭىز، ودان كەيىن قايدا وقىدىڭىز؟

– ال وزىمە كەلسەم، 1959 جىلى كۇزدە التاي اۋدانىنىڭ شەمىرشەك اۋىلى مەكەمەسى قۇرعان كوكشىم ورتالاۋ مەكتەبىندە 5 سىنىپتان باستاپ وقىدىم. كوكشىم ءبىزدىڭ ءۇي وتىرعان اتىرەتتەن 60-70 شاقىرىم قاشىقتىقتا ەدى. اۋىلدىڭ رەمونت زاۋىتىندا ىستەيتىن ۇستا سەيىلقان دەگەن قۇدامىزدىڭ ۇيىنە جاتىپ وقۋعا تۋرا كەلدى. استىق نورمامدى 1-ءشى ءوندىرىس اتىرەتىنەن الىپ تۇراتىن بولدىم. 1-ءشى ءوندىرىس اتىرەتىنىڭ قوجالىعىن مىسىر دەگەن قازاقشاعا سۋداي موڭعول ازامات ەكەن. ماعان اي سايىن 13 جىڭ (6,5 كيلوگرام) جۇگەرى تالقانىن بەرىپ تۇراتىن بولدى.

سەيىلقان قۇدامىز وتىزدىڭ ىشىندەگى ادام ەدى، الدى ءبىرىنشى سىنىپ وقيتىن ءۇش بالاسى بار، ايەلى اۋىرۋشاڭ ادام ەدى. سەيىلقان تاڭنان كەشكەدەيىن رەمونت زاۋىتىندا ىستەيتىن دە تاماقتى زاۋىت اسحاناسىنان ىشەتىن. كەشكى تاماقتان كەيىن ءتۇن ورتاسىنا دەيىن «اشىلىپ سايراۋ» دەيتىن جيىن بولادى ەكەن. سەبەبى، 1958 جىلى كوكتوعايدان قالمان، جۇكەي دەگەندەر باستاعان باندىلار شىعىپتى دەپ ەستيتىنبىز. سولارعا تىلەكتەس، نيەتتەستەردى تاۋىپ شىعۋ ماقساتىنداعى قوزعالىس ەكەن. كوللەكتيۆتەسكەنەن باستاپ استىقتى نورمالاپ بەرەتىن ءارى ەڭبەك ىستەيتىن اۋىل مۇشنەلەرىنە تولىق نورما، ال ەڭبەككە جارامسىز اۋىرۋ، سىرقاۋ قارت ادامدارعا جارتىلاي نورما، بالالارعا ودان دا از نورمالاپ بەرەتىن. ونىڭ ۇستىنە كەيدە بىتەۋ بيداي، بىتەۋ جۇگەرى تۇرىندە ۇلەستىرەتىن. سوعىم سويۋ دەگەن مۇلدە بولمايتىن.

جاتقان ۇيىمدەگى اۋىرۋشاڭ ايەلمەن كىشكەنە بالالارعا بەرىلەتىن نورما استىق وتە از بولعاندىقتان قىس تۇسە اشىعا باستادىق. سەيىلقان قۇدانىڭ №32 سەنتارال اڭ مىلتىعى بار بولاتىن. جەكە ۋاقىتتا ءوزى ۇستا، ءارى مەرگەن بولىپ اڭ-قۇس اتىپ جۇرەتىن ادام ەكەن. ال ءبىزدىڭ وتباسىمىزدىڭ جانە اكەمنىڭ اسىراپ العان ىنىلەرىنىڭ شەتىنەن ونەرلى ەكەندىگىن جوعارىدا ايتىپ ەدىم عوي. سول وسپاتاي دەگەن اعامىزدىڭ قورعاسىن وقپەن اۋزىنان وقتايتىن ءشيتى مىلتىعى بار بولاتىن. ول مىلتىقتى وزدەرىمەن بىرگە كەڭەس وداعىنان قاشىپ وتكەن رۋلاس اتاقتى ۇستا سەيىتقامىزا دەگەن ادام جاساپ بەرگەن ەكەن. اعامىز وتە مەرگەن ادام ەدى. سول ءشيتى مىلتىقپەن قىستا قويان، جازدا ۇيرەك پەن قاز اتاتىن. ول كىسى اڭعا شىققاندا مەنىمەن تۇيدەي جاستى قايروللا دەگەن ۇلى ەكەۋىمىزدى ەرتىپ الاتىن دا ءبىز ونىڭ اتقان قوياندارىن، ۇيرەك-قازدارىن كوتەرىپ الىپ جۇرەتىنمىز. جەتى-سەگىز جاسىمىزدان باستاپ وعان ىلەسىپ ءجۇرىپ، اڭدى قالاي اتاتىندىعىن كورىپ وسكەندىكتەن ون جاستارعا كەلگەندە بىزگە اتقىزاتىن بولدى.

– ءومىردىڭ ءوزى ۇلكەن مەكتەپ دەپ بەكەر ايتپاعان عوي، ءسىز بالا كەزىڭىزدە  اڭشى، ۇستا اعاڭىزدىڭ جانىندا ءجۇرىپ بالا اڭشى اتانعان ەكەنسىزدەر عوي.

– 1958 جىلدارى قوم-قاناس جاقتى مەكەندەيتىن ءبىر موڭعول №20 سەنتارال مىلتىعىن اعامنىڭ ءشيتى مىلتىعىنا ايىرباستاپ الىپ كەتتى. سەبەبى، ءشيتى مىلتىق سۋىر اتۋعا تاپتىرمايتىن قۇرال ەكەن. سۋىردىڭ ولەر جەرىنە وق تيمەسە ىنىنە وڭاي كىرىپ كەتەدى ەكەن. ال، ءشيتى مىلتىق وتە كۇشتى بولىپ، جاقىنداپ بارىپ اتسا سۋىر ورىندا قالادى ەكەن.

سول سەنتارال مىلتىق كەلگەننەن كەيىن ءبىز ون جاسىمىزدان باستاپ سەنتارالدىڭ وعىن ءوزىمىز جاساپ الىپ، ءوزىمىز اڭعا شىعىپ كەتىپ قىستا قويان، جازدا ۇيرەك پەن قازدى اتىپ اكەلەتىن كانىگى اڭشى بولىپ العانبىز.

ەل اشىعا باستاعاننان كەيىن سەيىلقان قۇداعا جاقىن اتىرەتتەردىڭ قىرماندارىندا كەپتەر، شىل كوپ بولاتىندىقتان سولاردى اتىپ اكەلسەم قايتەدى دەپ تالاپ قويدىم. ول كىسى دە مەنىڭ مىلتىقتىڭ ءجونىن جاقسى بىلەتىنىمنەن حابارى بار ەدى. ءتورت-بەس كونە جەزدى الىپ شىعىپ بەردى. ول كەزدە دۇكەندە بىتىرا، ءدارى، بەستون ەركىن ساتىلا بەرەتىن. دۇكەننەن سولاردى الىپ كەلىپ، مىلتىقتى بۇزىپ، قاپقا سالىپ دايىنداپ قويدىم. ءبىز تۇرعان جەردىڭ باس جاعىندا تاۋدان اعىپ تۇسەتىن وزەنشەنىڭ بويى قالىڭ تال-تەرەك، بۇرگەندى جەر بولاتىن دا وندا قويان بار بولاتىن. ول كەزدە ەشكىمدە ولاردى اۋلامايتىن. باسقالاردا مىلتىق تا جوق ەدى.

ساباقتا تۇسكە دەيىن عانا وقيتىنبىز دا تۇستەن كەيىن بوس بولاتىنبىز. دايىنداپ قويعان قابىمدى كوتەرىپ وزەنشەنىڭ بويىنا بارسام، قوياننىڭ ءىزى ايقاسىپ جاتىر ەكەن. كونە ءىز، جاڭا ءىز، كۇندىز قويان قانداي جەردە جاتادى ونىڭ مامانى ەدىم. باردىمدا تۇستەن كەيىن ەكى قوياندى اتىپ الىپ، قاپقا مىلتىقپەن قوسىپ سالىپ الىپ قاراڭعى تۇسە قايتىپ كەلدىم. ءسويتىپ، ءار كۇنى شىعىپ، بولماعاندا بىرنەشە كوپتەر نە شىل اتىپ اكەلىپ تۇردىم. ول كەزدە ولاردى نەگە اتتىڭ دەپ ەشكىم قۋزامايتىن. اش-ارىق ادامداردىڭ شاماسى دا جوق ەدى. ءسويتىپ تۇرمىسىمىز جاقسارا باستادى. قىستىق كانيكۋلدا وزەندەگى ۇيگە باردىم. ۇيگە بارعاننان كەيىندە اعامنىڭ №20 سەنتارال مىلتىعىمەن كۇندە قويان اتىپ اكەلىپ تۇردىم. ءبىزدىڭ ءۇي تۇرعان جەر قىران وزەنى مەن ەرتىس وزەنىنىڭ ورتاسىنداعى توڭكەلى تال، تەرەك، قاراعان، سەكسەۋىل، جىڭعىل، ونىڭ ۇستىنە شي وسەتىن بولعاندىقتان قويان وتە كوپ بولاتىن.

وقۋدان تاراپ اۋىلعا بارعاندا الدىمىزدان ەڭبەك كۇتىپ تۇراتىن. ەكى كۇننەن سوڭ اتىرەت باستىقتارى ەڭبەككە ءبىزدى ورنالاستىراتىن. كۇپانا سالۋ، كۇپانا تاسۋ، ءشوپ بايلاۋ، ودان ەگىن پىسسا بيداي ورۋ، باۋ بايلاۋ، قىرمانعا باۋ تاسۋ ت.ب. جۇمىستاردىڭ كەز كەلگەنىن ىستەي بەرەمىز. سول كەزدىڭ وزىندە ەڭبەككە ابدەن پىسىپ، جەتىلىپ كەتكەنبىز.

– ول كەزدە «مىناۋ بۋىنى ءالى قاتپاعان بالا عوي» دەيتىن ادام بولماعان با؟

– ولاي ايتاتىن ءبىر ادام بولعان جوق. ويتكەنى ول زاماننىڭ تالابى سولاي بولدى. 1959-1960 جىلدىق وقۋدى جاقسى وقىپ 5-سىنىپتى بەسپەن ءبىتىردىم. كانيكۋل اياقتاپ قىركۇيەك تاياعاندا الاقاق ورتالاۋ مەكتەبىنەن بارىپ 6 سىنىپ وقيتىن ۇقتىرۋ الدىق. بۇرىن ورتالاۋ سىنىپتى ايماق ورتالىعىنداعى سارسۇمبەدەگى التاي اۋداندىق ورتالاۋ مەكتەپتەن وقيتىن. 1960 جىلى اۋداندىق ورتالاۋ مەكتەپتى ەكىگە ءبولىپ، ءبىرىن الاقاق اۋىلىنا، ەندى ءبىرىن اۆيتان اۋىلىنا كوشىرىپ اپارعان. ءبىز شەمىرشەك اۋىلىنىڭ وقۋشىلارى الاقاق ورتالاۋ مەكتەبىنەن وقيتىن بولىپسىز. 1960 جىلى 5-ءشى، 6-ءشى سىنىپ وقۋشىلارى بولىپ، ءبىزدىڭ اقشيدەن 10 وقۋشى كورپە-جاستىعىمىزدى ارقامىزعا كوتەرىپ جاياۋ جولعا شىقتىق. الاقاقپەن ارالىعىمىز 40 شاقىرىم شاماسىندا ەدى. ءبىز اراعا ءبىر قونىپ ەرتەسىندە مەكتەپكە جەتىپ تىزىمگە الدىرىپ جاتاققا ورنالاستىق. 6 سىنىپ ەكەۋ (70 كە تارتا وقۋشى), 7 سىنىپ (40 وقۋشى) بولدىق. وقۋ باستالدى، تۇرمىس ناشار، ەڭبەكتەر كوپ، ماڭايداعى ءوندىرىس اتىرەتتەرىنە بارىپ بيدايدىڭ ماساعىن تەردىرەدى. شەمىرشەكتەن كەلگەن وقۋشىلار اشتىققا، ەڭبەكە شىداماي تورتەن، بەستەن ءبولىنىپ ۇيلەرىنە قاشا باستادى. مەكتەپ مۇعالىمدەرىنەن  ەكى-ءۇش مۇعالىم قاشقان وقۋشىلاردى اتپەن قۋىپ ۇستاي العاندارىن الىپ كەلىپ جاتادى. ال، ۇستاتپاي كەتكەندەرى دە كوپ ەدى.

ءبىزدىڭ اقشيدەن كەلگەن وقۋشىلاردىڭ دا كوبى قاشىپ ۇستاتپاي كەتتى. 6 سىنىپتى بىتىرگەنگە دەيىن جۇرتپاي دەگەن وقۋشى ەكەۋىمىز قالدىق. ال، 7 سىنىپقا مەن جالعىز بارىپ ءتۇستىم. ماقتانعانىم ەمەس سىنىپتاعى وزات ءۇش-ءتورت وقۋشىنىڭ ءبىرى مەن ەدىم. اشتىققا دا ەڭبەككە دە شىداۋعا تۋرا كەلدى. ماقساتىم جوعارىلاپ وقۋ بولاتىن. 1962 جىلى 7 سىنىپتىڭ جىلدىق ەمتيحانىن بەسپەن ءبىتىردىم. ىلە-شالا اۋداندىق وق بولىمىنەن ادامدار كەلىپ، التاي ورتا مەكتەبىنە قابىلداۋ ءۇشىن جوعارىدان ارناۋلى شىعارىلعان سۇراقتار ارقىلى مەملەكەتتىك ەمتيحان الدى. ول كەزدەردە التاي ايماقتىق ورتا مەكتەپكە 7 اۋدانداعى ورتالاۋ بىتىرگەن بالالاردان مەملەكەتتىك ەمتيحاننان وتكەندەردى عانا قابىلداناتىن.

– وسى ەمتيحانعا قاتىسىپ ەڭ الدىڭعى بالل العان وقۋشىلاردىڭ ءبىرى ءسىز  بولعان شىعارسىز؟

– ءيا، ەمتيحاننان جوعارى ناتيجەيەن ءوتىپ، التاي ايماقتىق №1 ورتا مەكتەپكە قابىلداندىق. ءار جىلى مەكتەپتىڭ 7 سىنىپ بىتىرگەن وقۋشىلارىنان ەكى وقۋشى ەرىكتى تۇردە قالىپ، كانيكۋل كەزىندە باستاۋىش مەكتەپتىڭ مۇعالىمدەرىمەن بىرگە مەكتەپتىڭ وندىرىستىك ەڭبەكتەرىنە قاتىناساتىن. ءبىز الاقاقتىق مۇراتبەك دەگەن ساباقتاسىمىز ەكەۋىمز اقىلداسىپ مەكتەپتە قالىپ، ەڭبەككە قاتىناسۋدى شەشتىك. ويىمىز ءبارىبىر ۇيگە قايتساق تا الدىمىزدان ەڭبەك كۇتىپ تۇراتىن. ونان دا مەكتەپتە قالساق جوعارىلاپ وقۋىمىزعا سەپتىگى بولاما دەپ ويلادىق. ءبىز باستاۋىش مەكتەپ مۇعالىمدەرىمەن بىرگە ەرتىس وزەنى بويىنان ءشوپ شابۋعا باردىق. مۇعالىمدەر تارتپامەن (شالعىمەن) ءشوپ شابادى. ءبىز كۇپانا (شومەلە) سالامىز. ءسويتىپ تامىزدىڭ 28 كۇندەرى مولشەرىندە التايدان وقۋشى قابىلدايتىن مۇعالىم كەلىپتى. ورتا مەكتەپكە قابىلداناتىن وقۋشىلار تىزىمدىگىندە ەكەۋىڭ دە بار ەكەنسىڭدەر دەرەۋ قايتىڭدار دەگەن حابار كەلدى. قۋانىشىمىزدا شەك جوق، دەرەۋ مەكتەپكە قايتىپ كەلدىك. التاي ورتا مەكتەبىنەن ماسعۇت دەگەن جاس مۇعالىم كەلگەن ەكەن. ورتا مەكتەپكە 7 وقۋشى قابىلدايمىز، قىركۇيەكتىڭ بىرىنەن بۇرىن التاي ورتا مەكتەبىنە بارىپ تىزىمگە الىنۋ قاجەت ەكەندىگىن ۇقتىردى. مەن ۇيگە قايتىپ بارىپ، كورپە-جاستىق، كيىم-كەشەگىمدى رەتتەپ الۋعا ۇلگىرە الماي سول بەتى التايعا توتە تارتتىم.

سونىمەن 1962 جىلى قىركۇيەكتە التاي ورتامەكتەبىنە قابىلداندىم. التايدىڭ 7 اۋدانىنان 8 سىنىپقا قابىلداناعان وقۋشىلىر ەكى سىنىپ بولدىق. مەن 8ا سىنىبىندا بولدىم. سىنىپ جەتەكشىمىز ايگىلى اقىن، ۇستاز ساپيوللا باياندىۇلى ەدى.

– جاڭا ءسىز «ۇيىمىزدە ۇيەنكىدەن شاپقان قالاقشا دومبىرا بولاتىن دا ول مەنىڭ قولىمنان تۇسپەيتىن. «قازىرەت اتا» اۋىلىنىڭ ادامدارى شەتىنەن مولدا بولعاندىقتان ءدىني قيسالار كوپ وقىلاتىن دا دومبىرا تارتاتىندار جوقتىڭ قاسى ەدى» دەپ ەدىڭىز، تۇرمىس پەن وقۋدىڭ قيىندىعىنان بۇل ونەرىڭىزبەن قوشتاسقان جوقسىز با؟

– ءجا، جوعارىدا ونەرلى وتباسىندا تۋىپ، وسكەندىگىم ءجايلى قىسقاشا ايتقان ەدىم. سۇراعىڭا وراي سونى كەڭىرەك بايانداي كەتەيىن. بىرىنشىدەن، ۇيىمىزدە قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋليكادان (قازكسر) كىرگەن جانە ەرتەرەكتە قازان باسپاسىنان شىققان ءدىني قيسا-داستاندار مەن قولجازبا شەجىرەلەر بار بولاتىن. سولاردى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاماي تۇرىپ تىڭداپ ءوستىم. جاتتالىپ قالعان جەرلەرى ءالى ەسىمدە. سول سەبەپتەن دە كىتاپ قۇمار بولىپ ءوستىم...  ەكىنشىدەن، 6-7 جاسىمنان باستاپ دومبىراعا اۋەستەندىم. ءوزىمىز جاساعان «قازىرەت اتا» اۋىلىندا دومبىرا تارتاتىندار جوقتىڭ قاسى بولسا دا قاناتتاس وتىرعان شاقاباي رۋى اۋىلدارىندا دومبىراشىلار كوپ ەدى. ءبىز ولارمەن قۇداندالى بولعاندىقتان ارى-بەرى جۇرگەندەر ۇيىمىزگە كوپ كەلەتىن. قونىپ، تۇستەنىپ اتتاناتىندار دا بولاتىن. سولاردىڭ اراسىندا دومبىراشىلار كوپ ەدى. مەنىڭ جاڭقا دومبىرامنىڭ پەرنەسىن تۇزەپ، وزدەرى بىلەتىن حالىق كۇيلەرىن تارتاتىن. مەن ولار كەتەر كەتكەنشە ەكى كوزىم، ەكى قۇلاعىم سولاردىڭ شەرتكەن كۇيلەرىندە بولىپ بىرەر بۋىنى بولسا دا ەسىمە ساقتاپ الىپ، ولار كەتە سالىسىمەن سولاردىڭ بەينەسىن كەلتىرىپ شەرتە بەرەتىنمىن. كۇنى بويى قولىمنان دومبىرا تۇسپەيتىن. تۇياقتارىم مۇجىلىپ، ويىلىپ قالاتىندا قاتتى اشىپ اۋىراتىن. سوعان قاراماي شەرتەتىنمىن. دومبىراعا سونداي قۇمار بولدىم.

سول شاقاباي اۋىلىنىڭ ادامى كەيىنىرەكتە التايدىڭ ءتورت اقىنى اتالعان اقىنداردىڭ بىرەۋى بوزداق دۇزبەنبەتۇلى ءوزى سول وڭىردەگى اتى ايگىلى دومبىراشى بولاتىن. ءارى بىزبەن جاقىن قۇدا ەدى، ەكى ايەلى بار ادام بولاتىن. قايدا بارسا ۇلكەن ايەلىن ەرتىپ جۇرەتىن دە ءبىزدىڭ ۇيگە كوپ كەلەتىن. كەلگەن سايىن مەنىڭ جاڭقا دومبىرامنىڭ پەرنەسىن تۇزەپ بايلاپ، كۇي شەرتەتىن. مەنىڭ دومبىراعا اۋەستىگىمدى كورىپ، ءبىلىپ جۇرگەن ول اكەمە: «كەنەش قۇدا، قۇداي قالاسا مىنا بالاڭىز دومبىراشى بولادى ەكەن»، –  دەپ ايتىپ جۇرەتىن. ءبىر رەت جازعا سالىم ۇلكەن ايەلىن ەرتىپ كەلدى. قولىندا كوكتەرەكتەن ارتىن قۇس ءتوس قىلىپ شاۋىپ جاساعان ادەمى اق دومبىرانى «بالاڭىزعا اكەلدىم»، – دەپ ۇسىندى. مەن ءبىر ءۇيدىڭ كەنجەسى بولعاندىقتان اكە-شەشەم قاتتى ەركەلەتىپ، بەتىمنەن قاقپايتىن. بىراق ورىنسىز شولجاڭ ەمەس ەدىم. اكەم قاتتى رازى بولىپ ول كىسىلەردى كۇتىپ، كەتەرىندە ءبىر قويىن وڭگەرتىپ جىبەردى. سويتسەك بوزداق ءارى اقىن، ءارى كۇيشى، ءارى اسقان ىسمەر اعاششى ادام ەكەن. پەرنەسى دۇرىس تاعىلعان، ءۇنى ادەمى دومبىرا تيگەنەن كەيىن دومبىراعا ءتىپتى دە قۇلشىنا ءتۇستىم. ءوزىمىز تۇرعان كولەمدە  دومبىراشى بالا اتاندىم.

1959-1960 وقۋ جىلىندا اۋىل مەكەمەسى تۇرعان جەر «كوكشىم» مەكتەبىنەن 5 سىنىپ وقىدىم دەدىم عوي. سول اۋىلدىڭ وداق ۇيىمى ما، ۇگىت قىزمە ءبولىمى مە بىلمەيمىن اۋىل مۇشەلەرى ىشىنەن ءانشى، كۇيشى، بيشىلەردى تالداپ، جانە مەكتەپ وقۋشىلارىنان تالداپ مەرەكە-مەيرامدارعا ارىناپ كونتسەرت دايىندايدى. اۋىل مۇشەلەرى ىشىندە جاقسى انشىلەر، كۇيشىلەر بار بولاتىن. ءالى ەسىمدە تاعان دەگەن جىگىتتىڭ انىنە قاتتى تابىناتىنمىن. ول كەزدە اباي اندەرىن جانە باسقا دا ليريكالىق اندەردى كەرەمەت ورىندايتىن. مەن باسقا دا دومبىراشىلارعا قوسىلىپ انگە سۇيەمەل جاسايتىنمىن. ودان سىرت بيشىلەردىڭ بيلەرىنىڭ اۋەنىن ورىندايتىنبىز.

1960-1962 جىلدار ارالىعىندا الاقاق ورتالاۋ مەكتەبىنىڭ ويىن-ساۋىق كۇرجەگىندە تايىردىڭ كۇيى «سالكۇرەڭ»، الىپبەك مالىكۇلىنىڭ «كوكتەم شۋاعى»، «جانىبەكتىڭ كوك دونەنى» قاتارلى كۇيلەردى ورىندايتىنمىن.

التاي ورتا مەكتەبىنە كەلىپ تۇسكەننەن كەيىن ايگىلى مۋزىكانت كازىم مانكەيۇلى، ميتحات رازدانۇلى قاتارلى ۇستازداردىڭ ۇيرەتىپ، ۇيىمداستىرۋىندا مەرەكە، مەيرامداردا 20 دا 30 دومبىرامەن كۇي ورىنداپ شىعاتىنبىز. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ مىقتىسى مەن ەدىم.

– ءسىز شەبەر، ونەرلى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەندىكتەن  ار ىسكە يكەمى بار، ىسمەر بالا بولىپ وسكەن بولدىڭىز عوي.

– ونىڭ راس. ونەرلى وتباسىندا وسكەندىگىم سەبەپتى بولۋ كەرەك، قولىمنان كەلمەيتىنى جوق ەدى. اعاششىلىق، تەمىرشىلىك، سۋرەتشىلىك دەيسىز بە، مەن نە ىستەسەم دە قولىمنان كەلىپ تۇراتىن. ورتالاۋ وقىپ جۇرگەن كەزىمدە قازاقي اق باكى سوعاتىنمىن. اعامىز دا ۇستالىق، اعاششىلىق، ەتىكشىلىك سايماندارىنىڭ ءبارى بار بولاتىن. مىسالى: كەرگىش ارانىڭ نەشە ءتۇرى، سۇرگىنىڭ نەشە ءتۇرى، قاشاۋدىڭ نەشە ءتۇرى، بالتا، شوت، اتالعى، ىڭعۋ، اينەك كەسكىش، ەتىك قالىپتىڭ نەشە ءتۇرى (ەرلەر ەتىك قالىبى، ايەلدەر ەتىك قابىنىڭ ءارتۇرلى رازمەرلەرى), ت.ب. قۇرال-سايماننىڭ ءبارى بار بولاتىن. ءوزىم كەيىن ەتىكتى ءوزىم تىگىپ كيەتىن بولدىم.

جازدا جايلاۋدان قايىڭ قابىعىن سىندىرىپ الىپ، كەپتىرىپ قاتتاپ الىپ كەلەتىنبىز. ونى ەتىكتىڭ سىر وكشەسىنە جانە تابانىنداعى ۇلتاننىڭ ىشكى جاعىنا سالسا دىم تارتپاۋىنا پايدالى بولادى دەپ سانالاتىن. ءتىپتى كىلتى جوعالعاندار شويىن قارا قۇلىپتىڭ كىلىتىن جاساپ الاتىنمىن. قۇلىپتىڭ قابىرعا جاعىنداعى اۋىزىن قورعاسىنمەن بەكىتكەن جەرىندەگى ىشكە جالعاساتىن ءار تەسىكتەگى ەكى مارجاندى يتەرىپ تۇراتىن پرۋجينامەن قوسىپ الىپ شىعىپ، مارجانداردىڭ ۇزىن-قىسقالىعىنا قاراي وتىرىپ كىلىتتىڭ يرەكتەرىن جانە كىلىتتىڭ قۇلىپقا كىرەتىن جەرلەرىن ەگەپ كەلتىرىپ، كىلىت تۇسكەندە ىشكى بىلەكتىڭ ءبىر سىزىق بويىنا كەلىپ اينالاتىندىعىن زەرتتەپ وتىرىپ جاساپ شىعاتىنمىن.

اعامىزدا مىلتىق بولعاندىقتان، ون جاسىمنان باستاپ اڭ-قۇس اتقاندىقتان ەرەكشە مەرگەن بولدىم. سەنتارال مىلتىقتىڭ جەزىنە وق-ءدارىنى ولشەپ سالىپ ارتىنا بەستون قوندىرىپ ءوزىمىز جاساپ الاتىنبىز. 1963 جىلى كۇزدە التاي ايماقتىق №1 ورتا مەكتەپتىڭ 16 جاسقا تولعان وقۋشىلارىنان قۇرالدى حالىق جاساعىن قۇرىپ، ءبىر اي شاماسىندا اسكەري ءجۇرىس، مىلتىقتى نىساناعا قالاي كوزدەۋدى ۇيرەتتى. ءبىر ايدان سوڭ قالا سىرتىنداعى تاۋدى بەتكە الىپ نىسانا اتۋ جارىسى بولدى. مەن ءۇش وقتى دا 10 عا تيگىزىپ 30 نومىرگە يە بولىپ مەكتەپ بويىنشا ءبىرىنشى بولدىم.

قازان ايىنىڭ ورتا شەنىندە شي-ان قالاسىندا مەملەكەت بويىنشا حالىق جاساقتارىنىڭ نىسانا اتۋ جارىسىنا قاتىناسۋعا دايىندىق ءۇشىن ەكەنىن بىلدىك. مەكتەپ مەنىڭ وسى جارىسقا باراتىنىمدى ۇقتىردى. ءدال سونىڭ الدىندا، ياعني قىركۇيەك ىشىندە التاي ايماقتىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنەن كاسىبي ماماندار نەشە رەت كەلىپ انگە، مۋزىكاعا، بيگە بالا تالداپ، سوڭىندا وزدەرىنىڭ شارتتارى بويىنشا ەمتيحان الىپ كەتكەن بولاتىن. ول ەمتيحانعا دومبىرا تارتىپ بەرىپ مەندە قاتىناسقان ەدىم. ءدال سول مەزەتتە قاتارلاسىپ ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنە قابىلداناتىن وقۋشىلاردىڭ تىزىمدىگى كەلە قالدى. ىشىندە مەنىڭدە اتىم بار ەكەن. «وسى سەبەپتى سەن شي-انعا بارا المايتىن بولدىڭ» دەپ ۇقتىردى.

– ءسىزدىڭ شي-ان قالاسىندا وتەتىن حالىق جاساقتارىنىڭ نىسانا اتۋ جارىسىنا قاتىناسا الماۋىڭىز بىلاي تۇرسىن، «جوعارىلاپ وقيمىن» دەگەن اسىل ارمانىڭىز سەلگە كەتكەن جوق پا؟

– دۇرىس ايتىپ وتىرسىڭ. مەن دومبىرانى جاقسى تارتاتىن بولسام دا، ءارتىس بولىپ ساحاناعا شىعۋدى جەك كورەتىن ەدىم. وقۋدا وزات بولعاندىعىم ءۇشىن جوعارىلاپ وقيمىن دەگەن ماقساتىم بار ەدى. جانە مەنىڭ سىنىپ جەتەكشىم ساپيوللا مۇعالىم دە: «سەن جوعارىلاپ وقۋعا ءتيىستى بالالاردىڭ ءبىرىسىڭ. ويىن-ساۋىققا بارماي-اق قوي» دەگەن پىكىرىن ايتتى. ءسويتىپ ساپيوللا مۇعالىم مەكتەپ باستىعى ساكەن دەگەن كىسىگە ەرتىپ بارىپ، «مىنا وقۋشى جوعارىلاپ وقيتىن بالالاردىڭ ءبىرى ەدى. ءوزى دە ويىن-ساۋىققا بارعىسى كەلمەيدى ەكەن»، – دەپ ەدى. ساكەن: «ايماقتىڭ ۇگىت بۋى بەكىتىپ شتاتقا كىرگىزىپ تاستاپتى. ءبىز ونى بۇزا المايمىز، ەگەر بارعىسى كەلمەسە وقۋدان دا شەگىنىپ كەتسىن!»، – دەپ ءبىر-اق قايىردى. مەن امالسىز بارۋعا ءتيىستى بولدىم.

– مەكتەپ ديرەكتەرىنىڭ مۇنداي قادامعا بارۋىنا، جوعارىدان كەلگەن بۇيرىق سەبەپ بولعان ەكەن عوي.

– ءبىز كەيىن بىلدىك. 1962 جىلى التايعا لور ءيشىڭ گەنارال كەلگەن ەكەن. سول كەزدەگى قوناق كۇتۋ سالتى بويىنشا بي ۇيىمداستىرادى جانە التاي ايماقتىق ويىن-ساۋىق ۇيرىمەسىنىڭ كونتسەرتىن كورەدى. ول كەزدە التاي ايماقتىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسنىڭ  شتات سانى 40 تاي ادام بولىپ كوبى حانزۋ ارتىستەر ەكەن دە، قويىلعان باعدارلاما ستسەناريى دە تۇگەلدەي حانزۋشا بولىپتى. ونى كورگەن لور ءيشىڭ: «التاي قازاق ۇلتى كوپ قونىستانعان مالشارۋاشىلىق ايماق ەكەن، ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنىڭ نەگىزگى قىزمەت وبەكتىسى قازاق ەگىنشى-مالشىلارى بولۋعا ءتيىستى. سەندەردىڭ حانزۋشا باعدارلامالارىڭدى ولار قالاي تۇسىنەدى؟ سوندىقتان ارتىستەردىڭ باسىم كوبى قازاق ۇلتىنان بولىپ، كونتسەرتىك باعدارلامادا قازاق ۇلتىنىڭ ءان-كۇيلەرى بولۋى كەرەك؟!» – دەپ قاتتى سىنداپ كەتىپتى.

التاي ايماعىنىڭ سول كەزدەگى پارتيانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى حۋاڭ ءيىشىڭ وتە قاتال، ءپرينتسيپشىل باسشى ەدى. وسىدان كەيىن ول دەرەۋ «ءار كاسىپكە تالانتتى، شىمقاي قازاق بالالارىنان 20 بالا قابىلداپ كوركەم ونەر سىنىبى ەتىپ قۇرىپ، ايىرىم ءۇش جىل وقىتاسىڭدار» دەپ 20 شتاتتى ءبىر-اق كۇندە بەكىتكەن ەكەن. سونىڭ ەڭ العاشقىسى بولىپ التاي №1 ورتا مەكتەبىنەن 6 وقۋشى قابىلدانىپتى. قىس ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن قالعانىن جەتى اۋداننان كەلەر جىلى جاز شىعا قابىلداۋعا شەشىم شىعارادى. ءبىزدى كەلە سالىسىمەن كاسىپكە ءبولىپ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ءان-بي ۇيىرمەسىنە بارىپ ۇيرەنە بەرسىن دەپ قاراشا ايىندا ەكى مۇعالىم باستاپ قۇلجاعا اپاردى.

– سول كەزدەن باستاپ كاسىبي دومبىراشى، مۋزىكانت بولا باستاعان ەكەنسىز عوي.

– التايداعىلار مەنىڭ مۋزىكالىق جاقتاعى تالانتىمدى وزدەرىنشە باعالاپ كىشكەنە سكريپكا ۇيرەنسىن دەپ بەكىتىپتى دە، تيان مينجۇڭ دەگەن سكريپكاشى مۇعالىمنىڭ تاربيەلەۋىنە ءبولىپتى، ال قالعانىن تۇتاس بيشىلىككە جىبەرىپتى. بىزگە كەلگەننەن كەيىن ەكى كۇن وتكەن سوڭ تيان مينجۇڭ دەگەن مۇعالىم مەنى شاقىرىپ الىپ ساۋساقتارىمدى كورگەن بولاتىن. مەنىڭ ەكى قولىمنىڭدا ەڭ كىشكەنە ساۋساعىمنىڭ باسى تۋا بىتكەن دومالاق قىسقا ەكەندىگىن ونىڭ ەشقانداي مۋزىكا ۇيرەنۋگە جارامايتىندىعىن باسشىلارعا جەتكىزىپتى. بىرنەشە ادام كوميتسيا بولىپ كەلىپ كورىپ نە ىشەكتى مۋزىكا اسپاپتارىن ۇيرەنۋگە، نە ۇرلەمەلى مۋزىكا اسپاپتارىن ۇيرەنۋگە جارامايتىندىعىن ايتادى. شتات بەكىتىلىپ كەتكەن قايتۋ كەرەك؟ ولار بويىمنىڭ سۇڭعاق ءارى قول-اياعىمنىڭ ءتۇزۋ ەكەنىن، ءتۇر-تۇلعام دا جامان ەمەس ەكەندىگىن بايقاپ، قايتارىپ جىبەرۋدىڭ ورنىنا بي توبىنا ءبولىپ جىبەرىپتى. ال، قالعان قىز بالالاردى ونىسىزدا تۇگەل بيشىلىككە تالداپ اكەلگەن ەكەن.

– بۇل كوميتسيا ءسىزدىڭ كۇي شەرتەتىنىڭىزدى بىلمەي مە؟

– نەگە بىلمەيدى، بىلەدى عوي. مەنىڭ سول دومبىرا شەرتەتىن كۇيشى ەكەنىمدى ءبىلىپ الىپ كەلدى عوي. ال ماماندار اقىلداسا كەلىپ مەنى بيشىلەر توبىنا قوسىپ جىبەردى. ويتكەنى ايماقتىق تەاتردىڭ بيشىلەر اتىرەتىندە ەرلەردەن قازاق بيشىلەر اترەتىندە ەرلەردەن قازاق ءبيشى جوق ەكەن دە جالعىز عانا قازاق ءبيشى قىز بار ەكەن. (ول مەملەكەتتىك ءى دارەجەلى ءبيشى رەجيسورى قىمبات ايدارقىزى) قالعانى ۇيعىر مەن حانزۋ ەكەن (التايدىڭ ۇيعىلارى قازاقشا وقىپ، قازاقشا سويلەيتىن). بۇرىن حانزۋ باسشىلاردىڭ تۇسىنىگىندە قازاقتان ەر ءبيشى شىقپايدى دەپ قارايدى ەكەن.

– سودان بي ماماندىعىن الۋ ءۇشىن ءبيشى قىزدارمەن بىرگە قۇلجاعا بارعان ەكەنسىز عوي.

– قاراشانىڭ باسىندا ءبىزدى قۇلجاعا اپاردى. مەن بي كاسىبىن ۇيرەنەتىنىمدى سونداعانا ەستىدىم، شالقامنان تۇسە جازدادىم. امال جوق، بارىنە كونۋگە تۋرا كەلدى. ءبىزدى ىلەگە جىبەرۋ سەبەبى سونىڭ الدىندا قۇلجا قالاسىندا ءۇش ايماق (ىلە، تارباعاتاي، التاي), ىلە وبلىستىق (ىلە، بۇراتالا) بيشىلەرىنە جارىم جىلدىق بي ماشىعى ساباعى وتىلەتىنى جونىندە جوعارىدان ۇقتىرۋ تۇسكەن ەكەن. ءبىزدى باستاپ كەلگەن قىمبات ايدارقىزى مەن ۋشۋەميىڭ دەگەن ءبيشى حانزۋ جىگىتپەن بىرگە سول بي ماشىعىنا قاتىناسۋعا جىبەرگەن ەكەن. ال، ول بي ماشىعىنا قاتناساتىندار بىرنەشە جىل قىزمەت ىستەگەن كاسىبي بيشىلەردىڭ بىلىكتىلىگىن جوعارىلاتۋعا ارنالعان ەكەن. شۇار-دان بەيجىڭ بالەت مەكتەبىن بىتىرگەن ءامينا دەگەن اسا بىلىكتى، وتە ادەمى قازاق قىز مۇعالىم كلاسسيكالىق بي ماشىعىمەن ۇلتتىق بيدەن ساباق وتەدى ەكەن. ءبىز ولاردىڭ كلاسسيكالىق بي ماشىعى مەن ۇلتتىق بي ماشىعىن كورگەندە اۋزىمىز اڭقيىپ تاڭ قالدىق.

التايدان كەلگەن التى وقۋشى مەن وبلىستىق تەاترعا قابىلدانعان ءتورت بيشىگە وبلىستىق تەاتردەن ەكى مۇعالىم شىعاردى. ءبىز سياقتى وقۋشىلارعا الىپپەدەن باستاپ ۇيرەتۋ، ايۋعا ناماز ۇيرەتكەنمەن تەڭ ەدى. ەڭ الدىمەن اياق-قولىمىزدى، بەلىمىزدى جاتقىزىپ قويىپ تەزگە سالعانداي يگەندە جانىمىز شىعىپ كەتە جازدايتىن. ءبىز سياقتى 16-17 گە كەلىپ، سىڭىرلەرىمىز جۋانداپ، بۋىندارىمىز قاتقان، جاسىمىزدان ەڭبەكپەن شىنىعىپ بۇلشىق ەتتەرىمىز قاتايىپ كەتكەندىكتەن يكەمگە كەلتىرۋ وڭاي ەمەس ەدى. ماشىقتان شىققاندا جۇرە الماي قالاتىنبىز. بۇل كاسىپتىن قىرى مەن سىرىن بىلمەيتىندەر ءارتىس بولۋ وڭاي دەپ سانايتىن شىعار. ءبىز قول-اياعىمىزدى، بەلىمىزدى يكەمگە كەلتىرۋگە، ادەتتەگى ەكى اياقپەن شىر اينالىپ توڭقالاڭ اسۋعا ەكى دە ءۇش جىل كەتتى. سونىڭ وزىندە تولىق كاسىبي دەڭگەيدە دەۋگە كەلمەيتىن.

بۇگىن دامىعان كەزدە ءانشى، كۇشى، ءبيشى، سۋرەتشى ت.ب. ونەر بولسىن 3-4 جاستان باستايتىندىقتان، سولاردىڭ ىشىنەن تالداپ الىپ، ولار ارناۋلى كاسىبي ورتا مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ تاعى تالداپ الىپ جوعارى كاسىبي مەكتەپتى ءتورت نە بەس جىل وقىتاتىنىن بىلەمىز.

– سىزدەر قۇلجادا تەك بي ۇيرەنۋمەن بولدىڭىزدار ما؟

– بىزگە بي ماشىعىنان تىس اپتاسىنا ەكى جارتى كۇن قاراپايىم نوتا (تسيفرلى نوتا) ساباعىن وبلىستىق تەاتردەگى ءانشى، كۇيشى، گارمونيست ءپاتيما قىزداناي دەگەن بىلىكتى قىز مۇعالىم ساباق ءوتتى. ماقتانعانىم ەمەس سول ون وقۋشىنىڭ ىشىندە قاراپايىم نوتانى تەز مەڭگەرە باستادىم. ءبىز قۇلجا قالاسىنداعى جارىم جىلدىق ماشىعىمىزدى اياقتاتىپ التايعا قايتىپ كەلدىك. جەتى اۋدانان قابىلدانعان 14 وقۋشىنى تالداپ الىپ كەلگەن ەكەن. ءبىزدى ايىرىم كوركەمونەر سىنىبى ەتىپ قۇرىپ، سىنىپ جەتەكشىسى، كاسىبي مۇعالىمدەرىن، تۇرمىسقا جاۋاپتى مۇعالىمدەرىن تاعايىندايدى. بىرىنعاي (سارى شاپان، كوك سىم) تىكتىردى. جەركوم ءۋالي مەكەمەسىنىڭ كادرلار اسحاناسىنان ىشەتىن بولدىق. تۇرمىس مۇعالىمىز ءتىزىپ اپارىپ، ءتىزىپ الىپ كەلەدى. اي سايىن سابىن، ءتىس پاستى ت.ب. الۋ ءۇشىن قولىمىزعا ەكى يۋان عانا بەرەدى. سولاردى الۋ ءۇشىن رۇقساتپەن شىعامىز، ءۇش جىلدىق وقۋ بىتكەنشە ۇيگە بارۋعا بولمايدى. ماحابباتتاسۋعا بولمايدى، ەگەر سەزىمگە سالىنۋشىلار بولسا، سەزىلە سالۋمەن ايدالادى دەگەن سياقتى تارتىپتەر ورناتىلادى. بىلايشا ايتقاندا اسكەري تارتىپتە بولدىق.

وقۋشىلاردى ءارتۇرلى كاسىپكە باۋلىپ «بىرگە مامان بولۋ، كوپكە يكەمدى بولۋ» ياعني بولىنگەن كاسىپتى مىقتى يگەرۋ، بيگە دە ماشىقتانۋ سياقتى تالاپتار قويىلدى.

ءوزىم تۇمىسىمنان، بىرتوعا، ءتارىتىپتى، ادال، تىرىسشاڭ بولعاندىعىمنان مۋزيكاعا، اسىرەسە دومبىراعا قاتتى قىزىعامىن. اندا-مىندا كونتسەرت قويعاندا توپتىق دومبىراعا قاتىناستىرادى. ءبىر جاعانان بيدەن اۋىتقىپ كەتەدى دەپ، دومبىرادان شەكتەنكىرەپ ۇستايتىن.

1966 جىلى ءۇش جىلدىق وقۋشىلىق مەرزىمدى اياقتاپ، رەسىمي ءارتىس رەتىندە مامىلە جاسالادى. مۋزىكانتتار مۋزىكا اتىرەتىنە، بيشىلەر بي اتىرەتىنە قوسىلعانان كەيىن مەنى بيشىلەردىڭ ورىنباسار باسشىسى ەتىپ تاعايىندادى. جانە باسقا دا قيمىلدارعا ارالاستىرا باستادى، كلوپتىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى، مەكەمە دە قۇرىلعان حالىق جاساعىنىڭ كومانديرى قاتارلى مىندەتتەردى بەردى.

بالا جاسىمنان ۇيرەنگەن قولونەرىمنىڭ پايداسى دا تيە باستادى. ساحانا بەزەندىرۋشىلەرگە كومەكتەسىپ، سپەكتاكلدە ىستەتىلەتىن جاساندى ۇيلەردى جاساۋ، سۋرەتىن سالۋ، شىراق، ت.ب. جۇمىستاردىڭ بارىن تالاپتاعىداي ورىنداپ شىعاتىنمىن. مەكەمەنىڭ قىستا قار جاۋعاندا ىستەتەتىن اعاش كۇرەك، ۇلكەن سىپىرعىشتىڭ بارلىعىن كوشەدەن ساتىپ الماي مەن جاساپ شىعاتىنمىن. تەك قۇرال-سايمان مەن قاجەتتى ماتەريال بولسا بولعانى. ءسويتىپ، تەاتردە «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» جىگىت اتاندىم.

ول كەزدەرى ايماق دارەجەلى ءار كاسىپ، ءار سالانىڭ وزات ۋاكىلدەرىن سىيلاۋ، ماداقتاۋ جيىندارى اشىلىپ تۇراتىن. سونداي جيىندارعا تەاتردەن مەنى سايلاپ جىبەرەتىن. سونىمەن قوسا مەن كىتاپتى كوپ وقيتىنمىن. ەكى ەل دوس كەزىندە كەڭەس وداعىنان كىرگەن، كەيىن وقۋعا شەكتەۋ سالىنعان قازاق جازۋشىلارى اۋدارىلعان ورىس جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارىن تاۋىپ الىپ، تىعىپ وقيتىنمىن. مەنىڭ اكەمنىڭ ءىنىسى ايگىلى حالىق اقىنى سىماعۇل قاليۇلى التاي اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە قىزمەت ىستەيتىن. مادەنيەت ءۇيىنىڭ كىتاپحاناسىنا ەرتەدە قويىلعان كەيىن شەكتەلىپ، سكلادقا تىعىپ قويعان كوپتەگەن رومان، پوەستەر بار بولاتىن. سول كىتاپتاردان اعام ارقىلى جاسىرىن الىپ شىعىپ وقيتىنمىن. ماسىلەن، م.يۋ.لەرمەنتوۆتىڭ «ءبىزدىڭ زاماننىڭ گەرويى»، الەكساندر بەكتىڭ «ارپالىس»، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتى»، ءالجاپار ءابىشوۆتىڭ «تەرەڭ تامىرلار»، لەف.تولستويدىڭ «ارىلىۋ»، «سوعىس جانە بيبىتشىلىك»، «اننا كارەنينا»، م.شولوحوۆتىڭ «كوتەرىلگەن تىڭ»، «تىنىق دون»،  ت.ب. كوپتەگەن كىتاپتار وقيتىنمىن.

– سول كىتاپتار قىتايدا باساتالعان اتى شۋلى «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزىندە امان قالماعان شىعار.

– 1966 جىلى اتى شۋلى «مادەنيەت توڭكەرىسى» باستالدى. ودان بۇرىن دا سولشىل ساياسي قوزعالىستان ابدەن مەزى بولعان ادامدارعا ول از بولعانداي، ۇلكەن ءبىر قاتەرلى بوران-شاپقىننىڭ كەلە جاتقان لەبى سەزىلدى. بۇكىل قالا ايعاي-شۋ كۇيگە ءتۇستى. مەكەمەلەردە قىزمەت، مەكتەپتەردە وقۋ توقتاپ، بىلەكتەرىنە «قىزىل قورعاۋشى» دەگەن جەڭدىك تاققان وقۋشىلار «ءتورت كونەنى جويايىق»، «ماۋ زىدۇڭ جاساسىن!» دەگەن ۇرانمەن «ءتورت كونە» دەپ قارالعان نارسەلەردى شاعىپ، قيراتىپ، كىتاپحانالار مەن مادەنيەت ۇيلەردەگى كونە كىتاپتاردى ورتەپ، مۋزىكا اسپاپتارىن شاعاپ جاتتى. وسىلاردى ءوز كوزىممەن كوردىم. مىنە مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ باستاپقى كورىنىسى وسىلاي باستالدى. قوزعالىس تەرەڭدەي كەلە ايتسا ادام سەنبەيتىن ۋاقيعالار بولىپ جاتتى. بىلايشا ايتقاندا بۇكىل ەل حالقى قۇتىرىق اۋىرۋىنا شالدىققانداي بولدى...

1973 جىلى قارا بوران باسەڭسىپ، اقىرىن-اقىرىن قالىپقا تۇسە باستادى. جابىلىپ قالعان گازەت-جۋرنالدار قايتا جارىققا شىعا باستادى...

1974 جىلى جوعارىنىڭ نۇسقاۋى كەلىپ، التاي ايماقتىق اقىندار ايتىسىن التاي اۋداننىڭ ءابيتان اۋىلىندا وتكىزىلدى. جيىندى گازەتحانانىڭ باستىعى، ۇگىت بۋىنىڭ ورىنباسارى شابدان دەگەن اعامىز باسقاراتىن بولىپ، ماعان ول كىسىگە كومەكشى بولۋ مىندەتتەلدى. اقىندار ايتىسى دەگەن اتى عانا بولدى. بۇرىنعى اقىنداردىڭ كوبى قاعىلىپ، سوعىلىپ كەتكەن. ءاربىر اۋداننان بىرەر ءان ايتاتىندار ازداپ دومبىرا شەرتەتىندەر كەلىپتى. مادەنيەت توڭكەرىسى باستالعاندا دومبىرا دا شاعىلعان. وسى مەزگىلدە مەكەمەمىزدىڭ جۇمىسى دا قالپىنا كەلىپ، ءاربىر ءبولىم قايتا قۇرىلىپ، قىزمەت باستالدى. مەن تەاتردىڭ شىعارماشىلىق ءبولىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالعانمىن. شىعارماشىلىق ءبولىمنىڭ مىندەتى قويىلاتىن كونتسەرت باعدارلاماسىن ۇيىمداستىرۋ بولىپ، كومپوزيتورلارعا، بي جاسايتىندارعا، ستسەناري جازاتىندارعا، ءان ءماتىنىن جازاتىندارعا ساحانا بەزەندىرۋ، شىراق، كيم جوبالاۋ ت.ب. ۇيىمداستىرۋ...

– مەنىڭ بىلۋىمشە، قىتايداعى قازاقستاردىڭ اقىندار ايتىسىن جانداندىرۋ، قازاق حالىق ءان-كۇيلەرى مەن اۋىز ادەبيەتىن جيناۋ، ونى رەتتەۋ وسى كەزەڭنەن باستاۋ العان جوق پا؟

– «حالىقتان الىپ، حالىققا بەرۋ» دەگەن تالاپتارعا ساي حالىق ىشىنە بارىپ، حالىقتىق ءان-كۇيلەردى، حالىقتىق بيلەردى جانە شىعارماعا ارقاۋ بولارلىق ۇلگىلى ىستەردى جيناۋ تالاپ ەتىلەتىن كەز-تۇعىن. ايماقتىق تۇڭعىش اقىندار ايتىس جيىنىنا كومەكشى ەتىپ مەنى جىبەرۋ سەبەبى دە سول ەدى.

سودان باستاپ ءار رەتكى اۋدان-ايماق، وبلىس دارەجەلى اقىندار ايتىسى جينالىسىنا ايماقتىق مادەنيەت مەكەمەسىنەن ۇيىمداستىرىلعان قىزمەتكەرلەر قاتارىندا، ۇنالعىشىمدى كوتەرىپ الىپ بارىپ حالىق مۇرالارىن جيناۋدى باستادىم، ءارى جالعاستىردىم. اقىندار ايتىسىنان باسقا ۋاقىتتاردا شىعارماشىلىق بولىمىندەگىلەر حالىق ىشىنە بارىپ ارالاپ ماتەريال جيناۋ جۇمىستارىن الىپ باراتىنبىز.

1981 جىلى ورتالىقتىڭ جارلىعىمەن قىتايداعى 56 ۇلتتىڭ حالىق اندەر توپتاماسىنىڭ شىنجاڭ تومىن شىعارۋ تۋرالى ۇرىمجىدە جيىنى اشىلدى. التايدان ۋاڭ فاميلالى مادەنيەت باسقارماسىنىڭ ورىنباسارى ەكەۋىمز قاتىناستىق. ءبىز سولتۇستىك شىنجاڭ باسشىلىق توبىنىڭ قۇرامىندا – قازاق، تاتار، سىبە، داعۇر، ت.ب. قاتارلى ۇلتتار بولدى. سونىڭ ىشىندە قازاق توبىنان ىلە وبلىستىق مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ باستىعى سابيعازى، كامال ماقايۇلى جانە مەن (دولدا كەنەشۇلى) بولىپ، ناقتىلى جۇمىس ىستەۋگە، ياعني قازاق حالىق اندەرىن جيناپ، نوتاعا ءتۇسىرىپ، ماتىندەرىن حانزۋشاعا اۋدارىپ، سونىڭ ىشىنەن 200 حالىق ءانىن تاڭداپ الىپ شىنجاڭ تومىنا كىرگىزۋ مىندەتى ماعان جۇكتەلدى.

جيىن اياقتاعان سوڭ ءبىز وبلىسقا بارىپ ناقتىلى مىندەتتەر الدىق. الدىمەن ءاربىر ايماق جانە وبلىس ايىرىم ادام شىعارىپ ءوز ايماقتارى ىشىنەن حالىق ءان-كۇيلەرىن جينا، جينالعان ماتەريالداردى ىلە وبلىستىق مادەنيەت مەكەمەسى ارقىلى ناقتىلى جۇمىس ىستەيتىن مەنىڭ قولىما بەرەتىن بولىپ شەشىم شىعارىلدى. مەرزىمدى ۋاقىتتان كەيىن جينالعان دۇنيەلەردىڭ ءبىر نۇسقاسى مەنىڭ قولىما ءتيدى. ءبىز ايماقتىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىندەگى كاسىپتەستەرمەن بىرگە سول مىندەتتى ورىنداپ شىقتىق. وسى ەڭبەگىم ءۇشىن 1988 جىلى ورتالىق مادەنيەت مينيسترلىگى، مەملەكەتتىك ۇلتتىق ىستەر كوميتەتى، مەملەكەتتىك كوركەمونەر عىلىمىن جالپىلاستىرۋ باسشىلىق توبى جاعىنان ماقتاۋ قاعازىن الدىم.

– ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنىڭ جاسامپازدىق بولىمىنە ءسىزدىڭ باسشى بولىپ بارۋىڭىز قازاقتىڭ مادەني مۇرالارىنىڭ جينالۋىنا، ونىڭ جارىق كورىنە مۇرىندىق بولعان ەكەنسىز عوي.

– ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنىڭ جاسامپازدىق ءبولىمىنىڭ باسشىلىعىنا كەلۋ سەبەبىم. مەن 1965 جىلدان باستاپ ءان تەكستەرىن جازۋ، سول كەزدەگى ۇگىت-ناسيحات قيمىلدارىنا سايكەس اسىرەسە حانزۋ ۇلتىنىڭ ساحانالىق قويىلىمدارىنا ەلىكتەپ ساحانالىق شاعىن ايتىس سياقتىلاردى جازا باستادىم، كەيبىر نومىرلەرىم اۋىل-قىستاقتا  جاقسى قارسى الىنىپ، ۇزاق ۋاقىت ساحنادا قويىلىپ ءجۇردى.

ءبىز ەسبىلگەننەن باستاپ ءتۇرلى-ءتۇستى ساياسي قوزعالىستان كوز اشپادىق. كوبىن كەيىنىرەك ءتۇسىندىم. ماسەلەن، «ۇشكە قارسى»، «بەسكە قارسى»، «وڭشىلدارعا قارسى، ۇلتشىلدارعا قارسى»، «سوتسياليستىك تاربيە، تاپ تالداۋ»، «شيۋجىڭجۋشيلارعا سوققى بەرۋ» (تۇزەتىمپازدارعا) ت.ب. قوزعالىستان كوز اشپاعان دا، ادامدار ابدەن باسىلىپ، رۋحى ءسونىپ، رۋحي جاقتان جانشىلىپ قالعان كەزىندە ءبىز قىزمەتكە قاتىناستىق. ونىڭ الدىندا باستاۋىش، ورتالاۋ، ورتا مەكتەپتە ابدەن سوتسياليستىك يدەولوگيانى ءسىڭىرىپ بولعانبىز. ال، كەرى توڭكەرىسشىلەر سوتسياليزمگە قارسىلار قاتتى جانىشتالىپ بولعان ەدى.

سول سەبەپتى مەكتەپتەن جاڭا كەلگەن ءبىز سياقتى جاس قىزمەتكەرلەردى سەنىمدى دەپ قارايتىن ەدى. ءبىز قاتارلى جاستارعا سەنىپ مىندەت بەرەتىن بولعان كەز بولدى.

– ءسىز «قىزىل قورعاۋشىلاردىڭ» قاتارىندا بولدىڭىز با؟

– كومسامۋل بولدىم، الايدا ءبىز تەكتەستەردىڭ ىشىندە اسىرە سولشىل، قىزىل بەلسەندى بولىپ، جالاقورلىق ىستەيتىندەر دە بولدى. ال ءوز باسىم كاسىبي قىزمەتتە بەلسەندى ىستەسەم دە اسىرە سولشىل بولمادىم.

1970 جىلى «شىعىس تۇركىستەن توڭكەرىستىك ۇيىمىن تالقانداۋ» مازمۇنداعى «بىرگە سوققى بەرىپ، ۇشكە قارسى تۇرۋ» قوزعالىسى ءجۇرىلدى. باستى ۇيىمداستىرۋشىلارى دەپ ءبىر قانشا ادامدى اتتى. ادەتتەگى مۇشەلەرىن تۇگەل قولعا الىپ بولعاننان كەيىن ءاربىر مەكەمە، مەكتەپ. زاۋىت، كەن ورىندارى بولىپ ۇلكەن قوزعالىس ءجۇرىلدى.

ءبىراز شەگىنىس جاساپ ايتسام – التاي ايماقتىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسى 1950 جىلى قۇرىلعان. ارتىستەرى شىمقاي قازاق ۇلتىنان ەكەن. 1958 جىلعا كەلگەندە ارتىستەردى تۇگەل وڭشىل-سولشىل رەتىندە ءىس قوزعاپ، ول ۇيىرمەنى تاراتىپ، 1959 جىلى قايتا قۇرىپ، ارتىستەرىن التاي ايماقتىق №1 قازاق ورتا مەكتەبى مەن ايماقتىق №2 حانزۋ ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى ىشىنەن تالداپ الىپتى. ىشكى ولكەلەردەن مۋزيكانت، ءبيشى، دراماتۋرك، ساحانا جوبالۋشى قاتارلى مامانداردان اۋىستىرىپ اكەلگەن ەكەن. سولاردىڭ جەتەلۋىندە كاسىبي دەڭگەيى جامان ەمەس ەدى. ارتىستەر ىشىنەن بەلگىلى كومپوزيتور ۋاليوللا سادۋاقاسۇلى قاتارلى كاسىبي جاقتا جەتىستىكتەرى بار بىرنەشەۋىن ءبىر جىل بويى كۇرەسكە الىپ، الدىن قىزمەتتەن قۋىپ، قالعانىن جۇمىسشىلىققا اۋىستىرىپ جىبەردى. ۋاليوللا سادۋاقاسۇلى وركەستردە فريما ۇستايتىن، سونىڭ ورنىنا فريمانى (جوعارى داۋىستى دومبىرا) مەن ۇستاۋعا ءتيىستى بولدىم. كوپ قينالماي-اق وركەستردە قوسىلىپ كەتتىم. كەيىن ولاردىڭ بارلىعى قايتادان قالپىنا كەلتىرىلدى. ۋاليوللا التاي قالالىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنە كەتىپ قالدى.

– ءسىز دومبىرادان ارناۋلى كاسىبي ءبىلىمدى كىمنەن الدىڭىز؟

– ءيا، بىزدە ارناۋلى دومبىرا ماماندىعىنان ءبىلىم الۋ ورايى بولماعاندىعى تۇسىنىكتى بولعان شىعار. الايدا ءدال سول مەزەتتە دومبىرا تارتۋ دەڭگەيىم سول ورتادا نەداۋىر جاقسى ەدى. 1968 جىلى بۇيرىقشا ايگىلى كۇيشى، كومپوزيتور تايىر بەلگىبايۇلىنىڭ وزىممەن بىرگە كوركەمونەر سىنىبىندا وقىپ، بي كاسىبىنەن جاقسى ناتيجەگە جەتكەن قىزى ناعيمامەن ۇيلەنگەن ەدىم.

تايىر بەلگىبايۇلى 1962 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق تەاتردەن جاعىلعان جالامەن قۋىلىپ، اتامەكەنى التايعا كەلىپ، قوي باعىپ جۇرگەن كەزى ەدى. قايىن اتام تايىردىڭ دومبىرا ورىنداۋ ونەرى ماعان ۇلكەن ىقپال ەتتى. ول كىسى 1950 جىلى التاي ايماقتىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىندە، 1955 جىلدان 1962 جىلعا دەيىن ىلە وبلىستىق تەاتردە باس دومبىراشى بولىپ قىزمەت ىستەگەن مەزگىلدە قازكسر-دەن ەلىمىزگە كىرگەن پلاستينكاعا (پاتەفون تاباقتارى) جازىلعان قۇرمانعازى، تاتتىنبەت، دينا قاتارلى اتاقتى كۇيشىلەردىڭ كۇيلەرىن تاتپىشتەپ ۇيرەنگەن ەكەن. ماسەلەن، «سارىارقا»، «سارجايلاۋ»، «اداي»، «تورە مۇرات»، «اسەم قوڭىر» جانە باسقا كۇيلەردى جوعارى دەڭگەيدە ورىندايتىن. 1956 جىلى شىنجاڭ ءان-بي ۇيىرمەسىنىڭ قۇرامىندا ورتا ازياداعى بەس وداقتاس رەسپۋبليكاداعى كونتسەرتتىك ساپارىندا مۇحتار اۋەزوۆ، احمەت جۋانوۆ قاتارلى ايگىلى ادامداردىڭ ايىرىم قابىلداۋىنا يە بولعان. تايىردىڭ كۇي ونەرى ول كىسىلەردى تاڭعالدىرعان ەكەن...

مەن دومبىرانىڭ قۇدىرەتىن تايىردىڭ ورىنداۋىنان بىلە باستادىم. ءارى دومبىرا كۇيىنە قاتتى عاشىق بولدىم. تاكەڭ ورىنداعان كۇيلەردى بارىمدى سالىپ ۇيرەنۋگە كوشتىم. الايدا، تاكەڭمەن ۇنەمى بىرگە بولىپ ۇيرەنۋ ورايى جوق ەدى. اندا-ساندا ۇيگە كەلىپ قالعاندا ەستىگەنىمدى الىپ قالۋعا تىرىستىم. ءوزىم جاستايىمنان  دومبىراعا اۋەستەگەن تابيعي دومبىرا اۋەسكەرى بولعاندىعىمنان تەز جاتتاپ الاتىنمىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ تاكەڭ ورىندايتىن كۇيلەردىڭ كوبىن يگەرىپ الدىم. تاكەڭ جوعارىدا اتالعان كۇيلەردى پلاستينكادان ۇيرەنگەندىكتەن وتە دۇرىس ورىندايتىن.

سونىڭ ناتيجەسىندە 1978-1974 جىلداردان باستاپ ساحانادا جەكە كۇي ورىنداپ ءجۇردىم. پەرنە باساتىن كىشكەنە ساۋساعىمنىڭ كۇردەلى كۇيلەردى ورىنداۋدا قىسقالىق ەتەتىنىن سوندا سەزىندىم. ءارى تەاتردە جەكە كۇي ورىندايتىن مەن عانا بولدىم. مىنە وسىلايشا ون جىل شۇعىلدانعان بي كاسىبىنەن قول ءۇزىپ مۋزيكانت بولىپ شىعا كەلدىم.

– دەمكەك، ءسىزدىڭ مۋزىكانت بولىپ شىعۋىڭىزعا اتاقتى كۇيشى، كومپوزيتور تايىر بەلگىبايۇلىنىڭ ىقپالى زور بولعان ەكەن عوي.

– ول جاعى دا بار، الايدا ءوزىم شىعارماشىلىق ءبولىمنىڭ باسشىسى بولعاندىقتان مۋزىكالىق تۋىندى جاساۋمەن اينالىسا باستادىم. 1985 جىلى التايدىڭ سول كەدەگى ءۋاليى قادىس ءجانابىلۇلىنىڭ بۇيرىعىمەن جاڭا قۇرىلعان التاي ايماقتىق بايىرعى شىعارمالاردى جيناۋ، رەتتەۋ، قايتا باستىرۋ كەڭسەسىنىڭ باسشىسى مىندەتىنە اۋىسقانعا دەيىن ءان-كۇي تۋىندىلارىن جازدىم. ولار راديو، تەلەديدارلاردا جاريالاندى، ساحانادا قويىلدى. مەملەكەتتىك، اۆتونوميالى رايوندىق، وبلىستىق دەڭگەيدەگى جارىستارعا قاتناسىپ 1-ءشى، 2-ءشى، 3-ءشى دارەجەلى كوپتەگەن سىيلىقتارعا يە بولدىم.

1985 جىلى قىركۇيەكتە التاي ايماقتىق بايىرعى شىعارمالار كەڭسەسىنە اۋىسىپ كەلدىم. 1983 جىلى ورتالىقتىڭ ۇقتىرۋىمەن ورتالىق، ولكە، وبلىس، ايماق دارەجەلى ورىنداردى قۇرۋدى باسشىلىق توبىن جانە ونىڭ قول استىندا ارىناۋلى كاسىبي كەڭەس بەردى. قارجى، قاتىناس قۇرالدارىن لايىقتى ورنالاستىرۋ تالاپ ەتىلگەن ەكەن. ايماقتا باشىلىق توبىنىڭ باستىعى قادىس ءۋاليدىڭ ءوزى بولىپ، ايماققا توتە قاراستى مەكەمەلەردىڭ ءبىرىنشى قولدارى توپتىڭ مۇشەلەرى بولىپ تاعايىندالىپتى. ءبىراز ۋاقىت لايىقتى ادام ىزدەستىرىپ كورىپ، مەنىڭ ءار رەتكى اقىندار ايتىسىندا ۇنتارتقىشىمدى كوتەرىپ، حالىق مۇرالارىن جيناپ جۇرەتىنىمدى ءۋاليدىڭ كوزى شالسا كەرەك.

مەن 1982 جىلى تولىق ءبىر جىل ۋاقىتپەن بەيجىڭگە بارىپ كومپوزيتورلىق ءبىلىم الىپ كەلگەن ەدىم، تاعى دا وقۋىمدى جالعاستىرماقشى ەدىم. سول سەبەپتى ا دەگەندە بارمايتىنىمدى، استاناعا جالعاستى وقيتىندىعىمدى بىلدىرسەم دە ول كىسى بۇيرىق شىعارىپ تاستادى. امالسىزدان كەلۋگە تۋرا كەلدى. ورنىمىز ايماقتىق ۇلتتىق ىستەر مەكەمەسىندە بولدى.

– ويىن-ساۋىق ۇرىرمەسىندە جۇرگەن كەزىڭىزدە بۇل جۇمىستى العاش قولعا الىپ، ارنايى ىستەگەنىڭىز ءۇشىن قيىن بولماعان شىعار.

– ماعان بۇل قىزمەتتى قالاي باستاۋ، قالاي ىستەۋ العاشىندا وڭاي بولعان جوق. بۇل مەكەمە شىنجاڭدا العاش 1984 جىلى قۇرىلىپتى. مەن ۇرىمجىگە بارىپ شۇار بايىرعى شىعارمالار كەڭسەسىندە ىستەپ جاتقان قاليوللا نۇرتازا، تۇرسىنقان زاكەن قاتارلى كاسىپتەستەرگە جولىعىپ، جۇمىستىڭ ءمان-جايىن ۇعىسىپ، قاتىستى قۇجاتتاردى الىپ كەلىپ جۇمىس باستاۋعا تۋرا كەلدى. نەگىزىنەن اراب، پارس، شاعاتاي تىلدەرىندەگى كونە كىتاپتاردى جيناۋ ماقسات ەتىلگەندىگىن ءبىلدىم. التاي وڭىرىندە ونداي كونە باسىلىم كورگەن كىتاپتار مەن كونە كالەندرلەردىڭ وتە از كەزىگەتىندىگىن بۇرىننان بايقايتىنمىن...

ايماقتىق پارتكوم جەرگىلىكتى شەجىرە كەڭسەسىنىڭ ءدال سول مەزەتتە شىعىس تۇركىستان ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ 1945 جىلدان 1949 جىلىعا دەيىنگى ارحيۆتەرىن  اقتارىپ جاتقانىنان حابار تاۋىپ، قادىس ۋاليگە ايتىپ، سول ارحيۆتەرگە كىرۋگە رۇقسات بەرىنە كەلىسىم الدىم. جارىم جىل ۋاقىتپەن  ءبىر جاعى سولارعا ارحيۆ كوشىرۋگە كومەكتەسىپ، بىرجاعى ءوزىم قاجەتتى دەگەن ماتەريالداردى كوشىرىپ الدىم.

1986 جىلى ايماقتىق ءدىني ىستەر مەكەمەسى التى اۋدان، ءبىر قالاداعى مەشىتتەردى تەكسەرۋ، ارحيۆ تۇرعىزىۋ، يمامداردان ەمتيحان الۋ، مەشىت يمامدارىن تاعايىنداۋ جۇمىسى جۇرىلەتىندىگىن ەستىپ، تاعى دا قادىس ءۋالي ارقىلى بىرجاعىنان ولاردىڭ قىزمەتىنە كومەكتەسىپ، ەندى ءبىر جاعىنان مولدالار ارقىلى وزىمە قاجەتتى ماتەريالداردى جيناۋعا كىرىستىم. ول ءۇشىن بۇكىل جيناۋعا ءتيىستى مۇرالاردىڭ مازمۇنىن تىزىمدىك ەتىپ، گرافا جاساپ، ءار مەشىتكە مىندەت رەتىندە تاپسىرما بەردىم. ءاربىر مەشىتتەگى يمامدار جوعارىنىڭ مىندەتى رەتىندە قابىلداپ، ءبىر جاعى وزدەرىنىڭ تۇراقتى يمام بولىپ تۇرۋىنا سەپتىگى تيەمە دەپ قاراپ، ولار جۇما نامازىنا كەلگەن بۇقاراعا قولدارىندا ساقتالعان مۇراعاتتار بولسا مەشىتكە اكەلىپ تاپسىرىپ بەرۋ جونىندە ۇگىت ايتۋ، تاپسىرما بەرۋ ناتيجەسىندە  كوپتەگەن مۇرالاردى جيناپ بەردى. ماسەلەن، كونە باسىلىم كىتاپتار، قيسا-داستاندار، اڭىز-اڭگىمەلەر، كونە ايتىستار، شەشەندىك تولعاۋلار، تۇرمىس-سالت جىرلارى، ماقال-ماتەلدەر، ولەڭ-جىرلار ت.ب. دۇنيەدەردى ءبىر اۋىز، ەكى اۋىز بولسا دا جيناپ تابىستالعان. سونىڭ ناتيجەسىندە كوپ مەتريالاردى جيناپ الدىم. بۇنىمەن قوسا مۇراعاتتار قولىندا بار دەگەن ادامداردىڭ ءجىپ ۇشىن ىزدەي وتىرىپ ارناۋلى بارىپ وتىردىم. جانە ايماقتىڭ اۋىل-قىستاق قىزمە توبىنا ىلەسىپ، مالشارۋاشىلىق وڭىرلەرىن ارالاپ ءجۇرىپ جيناستىردىم. وسى بارىستا ۇنتارتقىشىمدى الا ءجۇرىپ حالىق ءان-كۇيلەرىن قوسىپ جينادىم. مەكەمەنىڭ شارت-جاعدايى جاقسى بولعاندىقتان سەنترلى جەرلەردى ماشينامەن ارالادىم.

اقىندار ايتىسى، باسقا دا مادەني باس قوسۋلاردان قالماي بارىپ وتىردىم. ناتيجەدە 1998 جىل وبلىستىق مادەنيەت-كوركەمونەر زەرتتەۋ ورتاسىنا اۋىسىپ بارعانعا دەيىن جيىرمانىڭ ۇستىندەگى كونە باسىلىم كىتاپ، جۇزگە تارتا قيسا-داستان، ءجۇزدىڭ ۇستىندەگى كونە ايتىستار، جۇزگە تارتا اڭىز-اڭگىمەلەر نەشە ون مىڭ شۋماقتان اساتىن ولەڭ-جىرلار، قارا ولەڭدەر، مىڭعا تارتا حالىق كۇيى، مىڭعا تارتا حالىق ءانى، ءۇش جۇزدەن استام سىبىزعى كۇيلەرى جينالدى. حالىق ءان-كۇيلەرى ءبىزدىڭ جيناۋ مىندەتىمىز بولعاندىقتان ولاردى، ءوزىم ساقتادىم.

– ءسىز كۇيشى، كومپوزيتور رەتىندە حالىققا قاي جىلدارى تانىلا باستادىڭىز؟

– 1970 جىلداردىڭ ورتالارىنان باستاپ جازعان ءان-كۇيلەرىم راديودا جاريالانا باستادى. ياعني حالىق ورتاسىنا كومپوزيتور رەتىندە تانىلا باستادىم، ءان-كۇي جيناۋىما ۇلكەن سەپتىگى بولدى. اسىرەسە، ايگىلى كۇيشى تايىر بەلگىبايۇلىنىڭ كۇيەۋ بالاسى، ايگىلى حالىق اقىنى سىماعۇل قاليۇلىنىڭ ءىنىسى بولعاندىعىمنىڭ دا حالىقپەن ارالاسىپ كەتۋ سەپتىگى بولدى. حالىق ىشىندە كەيىنىرەكتە قولىنداعى ماتەريالدارىمەن بىلەتىن ءان-كۇيلەردى وڭاي-وسپاق بەرە سالمايتىن بولعان ەدى.

1995 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق حالىق ۇكىمەتى التايدا بايىرعى شىعارمالار قىزمەت جينالىسىن اشتى. ءۇش ايماقتىڭ جانە وبلىستىق بايىرعى شىعارمالار قىزمەتىنە جاۋاپتى باشىلارمەن كاسىبي قىزمەتكەرلەرى قاتىناسىپ، ءاربىر ورىن وزدەرى ىستەگەن جۇمىستارمەن جيناعان ماتەريالدارىن گرافالاپ كورسەتتى. شۇار-دان دا ارنايى كەلگەن جاۋاپتى ادام قاتىناسقان، جيىن قورتىندىسىندا التاي ايماقتىق بايىرعى شىعارمالار كەڭسەسى وزات ورىن، مەن وزات جەكە بولىپ ماداقتالىپ، سىيلاندىم.

1994 جىلى «ىلە حالىق باسپاسىنان» «قازاقتىڭ تۇرمىس-سالت جىرلارى» اتتى جيناقتى باسپادان شىعاردىم. 1998 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق مادەنيەت-كوركەمونەر زەرتتەۋ ورنىنا اۋىسىپ كەلىپ 2005 جىلى دەمالىسقا شىققانعا دەيىن سول ورىندا اۋىز ادەبيەتى مەن مۋزىكا بولىمىنە جاۋاپتى بولىپ قىزمەت ىستەپ، جالعاستى جيناۋ، زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىستىم. قوسىمشا «62 قوڭىردى» زەرتتەۋ ماماندار توبى ىشىندە جۇمىس جاسادىم.

– زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن قازاقستانعا قونىس اۋداردىڭىز با؟

– 2006 جىلى اتامەكەنگە ات باسىن بۇردىم. ءارى جيعان-تەرەگەن حالىق مۇرالارىنىڭ ءبىر نۇسقاسىن الىپ وتىرعان ەدىم. سولاردى اتامەكەنگە جەتكىزدىم. 2007 جىلى سول كەزدەگى الماتى قالاسىنىڭ اكىمى يمانعالي نۇرعاليۇلى تاسماعانبەتوۆتىڭ قولداۋىمەن «اتامۇرا» باسپاسىنان ەكى تومدىق «قازاق حالىق كۇيلەرى»، ەكى تومدىق «قازاق حالىق اندەرى»، ءبىر تومدىق «ولەڭ-جىرلار»، ءبىر تومدىق «سىبىزعى كۇيلەرى»، ءبىر تومدىق «ماقال-ماتەلدەر» جيناعى، ءبىر تومدىق «تۇرمىس-سالت جيناعى» باسپادان شىقتى. بۇل كىتاپتاردى شىعارۋعا سول كەزدەگى «جۇلدىز» جۋرانالىنىڭ باس رەدەكتورى ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ جەتەكشىلىك ەتىپ، قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونتسەرۆاتوريانىڭ مۋزيكا ماماندارى ءبىلال سقاقوۆ، ايتقالي جايىموۆ، ەدىل قۇسايىنوۆ، بايان يگىلىكوۆا، گۇلنار قوزىباقوۆا، ەرمەك قاتارلى ماماندار جۇمىس جاسادى.

كىتاپتىڭ تۇساۋ كەسەرى 2007 جىلى شىلدە ايىندا استانا قالاسى ۇلتتىق كىتاپحانادا بولدى. تۇساۋ كەسەرگە بەلگىلى جازۋشى، قوعام قايراتكەرى ءابىش كەكىلباەۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەتوۆ، پرەزيدەنت مادەنيەت ورتالىعىنىڭ توراعاسى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، تۇرسىن جۇرتباەۆ، ۇلىقپەك ەسداۋلەتوۆ، ءبىلال ىسقاقوۆ، ايتقالي جايىموۆ ت.ب. لار قاتىناستى. جيىندا ءابىش كەكىلباەۆ ءسوز سويلەپ، «مىنا قانداسىمىز ءبىر جارىم ميلليون قىتاي قازاعىنىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، ءبىر ۋنيۆەرسيتەت اتقاراتىن جۇمىستى جالعىز ءوزى تىندىرعان ەكەن» دەپ باعا بەردى. 2008 جىلى 5-ءشى جەلتوقساندا پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن ءىى دارەجەلى دوستىق وردەنىمەن ماراپاتتالدىم (ول كەزدە مەن قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ ۇلگىرمەگەندىكتەن، قىتاي ازاماتى رەتىندە ماراپاتتادى).

– ءسىزدىڭ قىتايدان العان عىلىمي دارەجەڭىز، اتاعىڭىز بار ما؟

– جوعارى تەحنيكۋم ماعلۇماتىنا يەمىن. 1994 جىلى ءۇرىمجى كاسىبي ۋنيۆەرسيتەتتىڭ التاي ايماقتىق كادرلار مەكتەبىنەن اشىلعان تولىق ءبىر جىلدىق تەز وقىتۋ كۋرسىنىڭ اكىمشىلىك باسقارۋ كاسىبىن ۇزدىك دارەجەمەن ءبىتىردىم. عىلىمي اتاعىم – تەتە اعا زەرتتەۋشى. قىتاي مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ، شىنجاڭ مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ، شىنجاڭ ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ ءجان ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ، شىنجاڭ التاي زەرتتەۋ قوعامىنىڭ، شىنجاڭ «62 قوڭىر» زەرتتەۋ قوعامىنىڭ; ىلە وبلىستىق مادەنيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ مۇشەسىمىن جانە تۇراقتى جوراسى بولدىم. ال اتامەكەنگە كەلگەننەن كەيىن قازاقستان كۇيشىلەر وداعىنىڭ جانە قازاقستان اۆتورلار قوعامىنىڭ مۇشەسىمىن. «تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قاھارمانى» ءتوس بەلگىسىنىڭ يەگەرى، مەملەكەتتىك ءىى دارەجەلى دوستىق وردەنىنىڭ يەگەرى بولدىم.

– قازاقستاندا «ەرتىس تولعاۋى» دەگەن كىتابىڭىز شىعىپتى. بۇل كىتاپتا قانداي شىعارمالارىڭىز كىرگەن؟

– بۇل كىتاپقا ءوزىم اۋەنىن جازعان 20 ءان، «ەرتىس تولعاۋى»، «مەرەكە»، «اتامەكەن» كۇيلەرى مەن پارتيتۋرالاردىڭ (كۇيلەر) نوتالارى جانە جاڭاعى اتى اتالعان كۇيلەردىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى ماقالالار كىرگىزىلگەن. ءان-كۇيلەردى حالىقارلىق نوتاعا تۇسىرگەن بايان يگىلىك. بۇل كىتاپ 2023 جىلى قاڭتار ايىندا باسپادان باسىلىپ شىقتى.

– اڭگىمەڭىزدىڭ باسىندا اكەڭىز كەنەش 1930 جىلدارى اناڭىزدى ەرىتىپ قىتايعا ويتكەنىن ايتتىڭىز. اكە-شەشەڭىزدىڭ قازاقستاندا قالىپ قويعان تۋىس-تۋعاندارى بار ما ەكەن؟

– مەنىڭ اكەمنىڭ اكەسى سەمىزبايدىڭ 6 ۇل بولعان ەكەن. التى ۇلدىڭ ۇشەۋى ەرتەرەكتە قايتىس بولىپ، ۇشەۋى ءتىرى قالىپتى. اكەمنىڭ ۇلكەن اعاسى قالي ءىنىسىنىڭ ارتىنان كەيىن قىتايعا بارادى. ول كىسى بەرىتىندە قايتىس بولدى، قازىر بالالارى بار، التايدا تۇرادى. ودان كەيىن ءماۋىش دەگەن كەنجە باۋىرى بولعان ەكەن. ءماۋىشتىڭ شىن اتى ناۋرىزباي بولىپتى، ال مەنىڭ اكەمنىڭ شىن اتى كەنەسارى ەكەن، اكە-شەشەلەرى كەنەش، ءماۋىش دەپ ەركەلەتىپ ايتىپ ءجۇرىپ، وسىلاي اتالىپ كەتكەن سەكىلدى. سوعان قاراعاندا اتام مەن اجەم ەكى بالاسىنىڭ اتتىن كەنەسارى حان مەن ناۋرىزباي باتىردىڭ قۇرمەتىنە قويعان بولار دەپ ويلايمىن. كەنجە ءىنىسى ءماۋىش وسى جاقتا، جايساڭدا قالىپ قويادى.

2006 جىلى مەن قازاق ەلىنە كەلگەننەن كەيىن، اكە-شەشەمنىڭ وسيەت ەتىپ ايتىپ كەتكەندەرى بويىنشا بۇل جاقتا قالعان تۋىستارىمدى ىزدەپ تاۋىپ الدىم. اكەمنىڭ تۋعان ءىنىسى ءماۋشىتىڭ (ناۋرىزباي) بالالارىن تاپتىم. ءماۋىشتىڭ مۇقامەتقالي دەگەن ۇلى تالدىقورعاننىڭ قارابۇلاق اۋىلىنان تابىلدى. بۇرىن ول جايساڭدا تۇرىپ، تالدىقورعاندىق گۇلباقىت دەگەن قىزبەن ۇيلەنگەننەن كەيىن، تالدىقورعانعا كوشىپ كەلىپتى. ءوزى 2022 جىلى ماۋسىم ايىندا 70 جاسىندا قايتىس بولدى. قازىر ۇيلەنگەن ءبىر ۇل، ەكى قىزى، ايەلى بار. جانە ءماۋىشتىڭ قىزى ايگۇلدەن تۋعان جيەندەر جايساڭ، وسكەمەندە تۇرادى. بارىمەن كەزدەسىپ تانىستىم.

ناعاشى جۇرتىمنان: شەشەمنىڭ تۋعان اعاسى احمەتقاليدىڭ بالالارى سايلاۋبەك، سابىربەك، امانبەك، مامىربەك قاتارلىلار الماتى قالاسى، الماتى وبلىسى، جايساڭ، وسكەمەن قالالارىنان تابىلدى. ولاردىڭ كوزى تىرىلەرىمەن ارالاسىپ تۇرامىن. شەشەمنىڭ نەمەرە اعالارىنىڭ بالالارىنان: ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ، باعدات ەسداۋلەلتوۆ، ايتكەن ەسداۋلەتوۆ، سارا ەسداۋلەتوۆا، رۇستەم ەسداۋلەتوۆ، ريزا ەسداۋلەتوۆا قاتارلىلار الماتى، استانا قالالارىندا تۇرادى. ارالاسىپ تۇرامىن. اتالاس كارتەڭباەۆ شاياحمەت جايساڭدا تۇرادى (قايتىس بولعان), ونىڭ بالالارى جايساڭ مەن الماتى قالاسىندا تۇرادى.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz