قازاقتىڭ اقسۇيەك اتانعان ءبىر بولىگى – تورەلەر وزدەرىنىڭ ارعى اتاسى حان شىڭعىس ەكەنىن ەشقاشان دا ۇمىتقان ەمەس. اۋەلى ونى وزدەرىنە اللانىڭ بىزگە سىيلاعان اسقان سىيى-مارتەبەسى دەپ سانايدى. وسىعان وراي شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى تۋرالى الەمدىك شەجىرە دايىندالماقشى. جالپى شەجىرە جازۋ شىڭعىس حان زامانىنان باستالعانى بەلگىلى.

قازاق حالقىنىڭ جازباشا شەجىرەسى ەرتە كەزدەن دامىماسا دا، اۋىزشا شەجىرەسى ەستە جوق ەسكى زاماننان باستالعان. بۇل ءوزى اڭىز، تاڭبا، تانىم ارقىلى ەلدىڭ ەسىندە ساقتالىپ، اتادان – بالاعا، اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ، ەلدىڭ جادىندا ساقتالعان، ۇلتىمىزدىڭ ەسكىرمەس اسىل مۇرالارىنىڭ ءبىرى ەكەنى ءسوزسىز.

جەتپىس جىلدان ارتىق ۇستەمدىك قۇرعان كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە جەتى اتانى ۇمىتتىرىپ، اتا-بابا، اتا-انا ارقىلى قانمەن، سۇتپەن كەلەتىن عاجايىپ قۇدىرەتتى قاسيەتتەردى جوققا شىعارىپ، تۋعان-تۇرعان ورتاسىن وزگەرتىپ بەلگىلى ءبىر ماقساتقا باعىتتالعان ءتالىم-تاربيە بەرۋ ارقىلى قاتارداعى ادامداردان اسقان تالانتتى ادام جاسايمىز دەگەن جالعان ۇرانمەن دامىدى ەمەس پە؟ سول جالعان ۇران سول جۇيەنىڭ تۇبىنە جەتىپ تىندى عوي.

قازاقتىڭ اقسۇيەك اتانعان ءبىر بولىگى – تورەلەر وزدەرىنىڭ ارعى اتاسى حان شىڭعىس ەكەنىن ەشقاشان دا ۇمىتقان ەمەس. اۋەلى ونى وزدەرىنە اللانىڭ بىزگە سىيلاعان اسقان سىيى-مارتەبەسى دەپ سانايدى. وسىعان وراي شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى تۋرالى الەمدىك شەجىرە دايىندالماقشى. جالپى شەجىرە جازۋ شىڭعىس حان زامانىنان باستالعانى بەلگىلى.

قازاق حالقىنىڭ جازباشا شەجىرەسى ەرتە كەزدەن دامىماسا دا، اۋىزشا شەجىرەسى ەستە جوق ەسكى زاماننان باستالعان. بۇل ءوزى اڭىز، تاڭبا، تانىم ارقىلى ەلدىڭ ەسىندە ساقتالىپ، اتادان – بالاعا، اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ، ەلدىڭ جادىندا ساقتالعان، ۇلتىمىزدىڭ ەسكىرمەس اسىل مۇرالارىنىڭ ءبىرى ەكەنى ءسوزسىز.

جەتپىس جىلدان ارتىق ۇستەمدىك قۇرعان كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە جەتى اتانى ۇمىتتىرىپ، اتا-بابا، اتا-انا ارقىلى قانمەن، سۇتپەن كەلەتىن عاجايىپ قۇدىرەتتى قاسيەتتەردى جوققا شىعارىپ، تۋعان-تۇرعان ورتاسىن وزگەرتىپ بەلگىلى ءبىر ماقساتقا باعىتتالعان ءتالىم-تاربيە بەرۋ ارقىلى قاتارداعى ادامداردان اسقان تالانتتى ادام جاسايمىز دەگەن جالعان ۇرانمەن دامىدى ەمەس پە؟ سول جالعان ۇران سول جۇيەنىڭ تۇبىنە جەتىپ تىندى عوي.

قازاق حالقى تۇقىم قۋالاۋ زاڭدارىن زەرتتەيتىن گەنەتيكا عىلىمىن يگەرمەي تۇرىپ-اق ۇلىن ۇيلەندىرىپ، قىزىن ۇزاتار تۇستا، قۇدالار جاقتا ەل قۇرمەتتەيتىن اتاقتى ازاماتتار بولعان با، بولماعان با، الدىمەن سوعان نازار اۋدارعان.

مىسالى، قازاق حالقى مال شارۋاشىلىعىندا دا جاقسى اتالىق پەن انالىق مالداردان جاقسى تۇقىم الۋعا تىرىسادى عوي. ال ادام بالاسىنا كەلسەك، بۇل قاعيدانى مۇلدەم جوققا شىعارىپ بارلىق ادام بىردەي، تەگى دە بىردەي، ءوزارا ەشبىر ارتىقشىلىعى جوق، تەك تاربيەلەسەك، وقىتساق بولعانى قاتارداعى ادامنان تالانتتى ادام جاسايمىز دەپ كەلدىك. ادام بالاسىنىڭ تەگىنە تاپتىق كوزقاراسپەن قاراۋ سياقتى ىشمەرەز تەوريا قارقىندى تۇردە ىسكە اسىپ جاتتى.

قازاق حالقى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن شەجىرەگە ەرەكشە نازار اۋدارا باستادى، ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى، قايدان كەلدىك، قايدا بارامىز دەگەن فيلوسوفيالىق ماسەلەلەرگە بارلاۋ جاساپ، ەتەك-جەڭىمىزدى جيىپ، بارىمىزدى باعالاپ، جوعىمىزعا ىزدەۋ سالۋ ماقساتىندا ءارتۇرلى ۇلكەندى-كىشىلى شەجىرەلەر شىعىپ جاتىر. ول دۇرىس تا شىعار.

سولار سياقتى جازىلىپ جاتقان شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ الەمدىك شەجىرەسىنىڭ ءبىر تاراۋى قازاق حالقىنىڭ ۇلى حانى - ءبىزدىڭ بابامىز ابىلايدىڭ جەتىسۋ ايماعىنا كەلگەن ۇلدارىنا، سولاردىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارىنا ارنالعان.

رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەلىك، ابىلاي حاننىڭ 12 ايەلىنەن ارتىندا 30 ۇل، 40 قىز قالعان. قازىرگى ابىلاي اۋلەتى، تورە تۇقىمدارى سولاردىڭ ۇرپاقتارى. وسى اۋلەت كەيىننەن ەسەنگەلدىنى، سارجاندى، كەنەسارىنى، شوقاندى، تەزەك تورەنى، سىزدىقتى، ەرماحان بەكماحانوۆ سۇلتانداردى جانە ءبىزدىڭ زامانداسىمىز شوت-امان ءۋاليحانوۆ سۇلتاندى بەرگەن اۋلەت.

دەيتۇرعانمەن، ابىلاي حاننىڭ ەڭ ۇلكەن مۇراگەرى، وشپەس اۋلەتى – ارتىنداعى قازاق دەگەن جۇرتى. قازاق ورداسى اتالاتىن ەجەلگى مەملەكەتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن ەسىممەن قايتا قۇرعان، الدا قانداي قيىندىقتار تۇرسا دا ەلىنىڭ ساناسىن ساقتايتىن وجەت، ەرجۇرەك ۇرپاق ءوسىرىپ، اتا قونىسىنا بەرىك قونىستانىپ وركەن جايعانى ءسوزسىز. سول حالىقتىڭ ارقاسىندا ابىلاي سالعان اق جول، ابىلاي ۇلگىسى بۇگىنگى كۇنگە ۇلاسىپ جاتىر.

ابىلاي حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ تاعدىرى ءوزىنىڭ قازاق دەگەن حالقى سياقتى قاي كەزدە بولسا دا وڭاي بولماعانى انىق. ەگەر قازاق حالقىن مىزعىماس شىڭ (پيراميدا) دەپ ساناساق، سول شىڭنىڭ ءۇش قىرى ء(جۇزى) قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى بولسا، ۇلى حانداردىڭ ۇلىسى شىڭعىس حاننىڭ قازاق بۇتاعى - تورەلەر ءۇش جۇزگە ورتاق سانالادى. سوندىقتان دا ورىس حالقى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن رومانوۆتار تۇقىمىن تۇگەل قىرىپ، قۋىپ تاستاعاندا قازاق حالقى حان تۇقىمدارىن، وزدەرىنىڭ تورەلەرىن ءوز رۋلارىنا قوسىپ، جاسىرىپ ساقتاپ قالعانىن قالاي ۇمىتپاقپىز، اعايىن...

قازاق ەلىندە «سۇلتان» لاۋازىمى باسىندا تەك شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارىنا بەرىلگەن. تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا قابىلدانعان «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعى سۇلتان دارەجەسىن زاڭداستىرىپ بەردى. سونىمەن قازىرگى تورەلەر وزدەرىن «سۇلتان» دەپ اتاۋىنا تولىق نەگىز بار.

قازاق حالقىنىڭ اسا ءىرى جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋين «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» دەگەن كىتابىندا، «...ەجەلگى تۇرىكتىڭ قيات رۋىنان شىققان شىڭعىس حان ۇرپاعى قازاق ورداسىندا اقسۇيەك، ياعني ايرىقشا تەكتى اۋلەت دەپ سانالعان. بۇل اۋلەتتىڭ قازاقى تىلدە اتاۋى – تورە...» دەپ كورسەتكەن. («قازاقستان»، 1995, 190 بەت).

...حان ابىلاي ۇرپاقتارىنىڭ جەتىسۋعا كەلۋى ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ ايتۋى بويىنشا بىلاي باياندالادى.ۇلى ءجۇزدىڭ ەل جاقسىلارى ابىلاي حانعا بارىپ قولقا سالىپ، «جەر توبەسىز، ەل تورەسىز بولمايدى، ەسكى سالت بويىنشا ءبىر بالاڭىزدى بىزگە بەرىڭىز، ءوزىمىز اپارىپ، تاربيەلەپ، ەل باسقارتايىق» دەپ قولقا سالىپتى. سوندا ابىلاي حان اۋلىنداعى ويناپ جۇرگەن بالالارىن جيناپ، حان ورداسىنا شاقىرىپ، بىلاي دەپ قۇزىرەت ايتقان ەكەن: «مىنا توردە وتىرعان اقساقالدار ۇلى ءجۇز جۇرتىنىڭ يگى جاقسىلارى، سەندەردىڭ بىرەۋىڭدى سۇراپ كەلىپ وتىر. ەل باسقارسىن دەپ. قايسىڭ باراسىڭدار، باراتىنىڭ وسىندا قال دا، بارمايتىندارىڭ شىعا بەرىڭدەر» دەگەن ەكەن. سوندا ءبىزدىڭ بابامىز 13 جاسار ءادىل تىزەرلەپ وتىرىپ قالعان ەكەن. مىنە، ءبىز سول ءادىلدىڭ ۇرپاقتارىمىز.

حان ابىلايدىڭ اۋلەتى شەجىرەسىندە ءادىل سۇلتاننىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ الاتىن ورنى بولەك. حان ابىلاي بالاسى ءادىلدى قىتاي يمپەراتورىنا امانات ەتىپ جىبەرگەن. قىتايدان قايتىپ كەلگەن سوڭ، ۇلى ءجۇزدىڭ حان دارەجەسىندەگى سۇلتانى بولعان. ءادىل سۇلتاننىڭ قىتاي مەملەكەتىمەن قارىم-قاتىناسى جاقسى بولعانى انىق. قىتاي تاراپىنان «ۋان» (ۆان) اتاعىن العان. قازىر قىتايدا دا بىرنەشە ايەلدەرى بولىپ، ءبىراز بالالارى بولىپتى دەگەن سوزدەردى دە ەستىپ ءجۇرمىز. سولاردىڭ ۇرپاقتارى، وزدەرىنىڭ ايتۋلارىنشا، قازىر دە بار ەكەنى انىقتالىپ وتىر. سودان كەيىن ءادىل سۇلتاننان باسقا تاعى دا ابىلاي حاننىڭ 5 ۇلى جەتىسۋ-تۇركىستان وڭىرىنە ەل باسقارۋعا جىبەرىلگەندەرى تۋرالى دەرەكتەر بار.

...مەنىڭ اتام قاليباي نۇعىماننىڭ اكەسى ولەر الدىندا «...كەڭەس وكىمەتى ءتورىمىزدى العانىمەن تورەلىگىمىزدى الا المادى، ايتەۋىر ۇرپاق ساقتالىپ قالدى. ەگەر جەر بەتىندە قازاق دەگەن ەل بار بولسا، ابىلاي بابالارىڭنىڭ اتى ۇمىتىلماس»- دەگەن ەدى، شۇكىرشىلىك ەتەيىك، ايتقانى كەلدى.

      2011 جىلى 24 ماۋسىمدا الماتى قالاسىنداعى «بەرەكە» مەيرامحاناسىندا جالپى قازاق تورەلەرى جيىلىپ ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىنا ارنالعان كوپتەگەن ادامداردىڭ قاتىسۋىمەن «اس» بەرىلدى. سوندا بايقاعانىمىز، جالپى اقىماق تورەلەر جوق ەكەن، بىراق كوبىسى كەدەي، ءالى بويلارىنان ۇرەي كەتپەگەن. جالپى العاندا تورەلەر بيلىكتە جوق، بيلىكتەن شەتتەتىلگەن، شەكتەلگەن. بۇل تۇسىنىكسىز جاعداي؟..

ساراپتان قاراساق، ابىلاي حانعا دەيىن دە، ابىلاي حاننان كەيىن دە شىڭعىس حان ۇرپاعى، ونىڭ ىشىندەگى قازاقتىڭ ءبىر بۇتاعى بولىپ سانالاتىن تورەلەر ءوز ەلىنىڭ اۋىز بىرلىگى، ار-نامىسى، تاۋەلسىزدىگى جولىندا جان-تانىمەن قىزمەت ەتۋدى ماقسات-مۇددە ەتىپ، وسى ءۇشىن جانىن دا قۇربان ەتۋگە دايىن بولۋى سول ەلىنە دەگەن شەكسىز ماحابباتىنىڭ نىشانى ەمەس پە. بۇعان دالەل رەتىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ: «حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقى بار، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» نەمەسە اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ تۇرعان كەزدە: «مەن كەڭەس وكىمەتىن ەشقاشان دا ۇناتقان ەمەسپىن، بىراق مويىنداۋعا ءماجبۇرمىن»,- دەپ مالىمدەۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى!؟

جالپى، ابىلقايىر، سامەكە، ابىلمامبەت پەن ابىلاي حانداردان تاراعان تەكتى ۇرپاقتاردىڭ اتى اڭىزعا اينالعان جاقسىلارى بولعان، بارشىلىق، ءالى دە بولا بەرمەك. ولاردىڭ قازاق حالقىنىڭ اۋىز بىرلىگى، ار-نامىسى، تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن، قازاق دەگەن ەرجۇرەك، دوستىققا ادال، باۋىرمال، وتە سەنگىش، قوناقجاي حالىققا قىزمەت ەتۋدى ءوزىنىڭ باستى مىندەتى دەپ بىلەتىندەرىن ەش دالەلدەۋدىڭ قاجەتى جوق. وعان تاريحتىڭ ءوزى كۋا!

بىزدە ءبىراز ۋاقىتتان بەرى حان كوتەرۋ ماسەلەسى اندا-ساندا اقپارات قۇرالدارىندا كوتەرىلىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. وسىعان وراي تاريحقا كوز سالساق، رەسەيدە رومانوۆتار تۇقىمىنىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى نيكولاي II 1917 جىلى رەسمي تۇردە تاقتان باس تارتقان.

ال قازاق حاندارىنا كەلەتىن بولساق، تاريحتا بىردە-ءبىر حان – شىڭعىس تۇقىمى تاقتان باس تارتپاعان ەكەن. تاقتى ولاردان تارتىپ العان نەمەسە وتارشىل مەملەكەت كۇشپەن جويعان. ولاي بولسا، تاق رۋحى شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىندا قالدى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.

وسى تۇستا ءبىر ەسكەرتەتىن جاي، عۇلاما تاريحشى قادىرعالي جالايىردىڭ «شەجىرەلەر جيناعىندا» ۇلى حانداردىڭ ۇلىسى - شىڭعىس حاننىڭ جەتى اتاسىنىڭ تىزبەگى بەرىلگەن. ول بىلاي تاراتىلادى: بۋدانجار حان - داتۋم مونەن – قايدۋ حان – بايسۇڭقار –تۇمەنە حان – قابىل حان - بارتان باھادۋر - يسۋگەي (ەسۋگەي) باھادۋر – شىڭعىس حان.

ال شىڭعىس حاننىڭ قازاق بۇتاعى اكەسىنىڭ داڭقىنا داڭق قوسقان، اتى الەمگە ايگىلى قولباسشى، جاۋجۇرەك باھادۋر جوشى حاننان باستالادى عوي. سونىڭ ءبىر بۇتاعى شىڭعىس حان – جوشى حان – توقاي تەمىر – ءوز تەمىر – قوجا – باداعۇل وعلان – ورىس حان – قۇيىرشاق حان – باراق حان – ءاز جانىبەك حان (ابۋ-سايد) – جادىك – شىعاي حان – ەسىم حان – سالقام جاڭگىر – ءۋالي حان – قاھارلى (قانىشەر) ابىلاي حان – كوركەم ءۋالي حان – ابىلاي حان.

دۇنيە جۇزىندە ءدال وسىنداي تەگى بار بىردە-ءبىر ۇرپاق كەزدەسپەيدى. بۇنى كەلتىرىپ وتىرعانىم ۇلكەن ءبىر ماقتانىش ءۇشىن ەمەس. وسىدان ءبىر ۇلكەن سۇراق تۋىندايدى. ول شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىمىز، دەپ جۇرگەن بىزدەرگە – تورەلەرگە، وسى جوعارىدا كەلتىرىلگەن ۇلىلاردىڭ ۇرپاعى بولۋ «سور ما، الدە باق پا؟» - دەگەن ساۋال. مەنىمشە، ونىڭ باق بولۋى مۇمكىن، ەگەر بىزدەر، سول ۇلىلاردىڭ رۋحىنا لايىق نەمەسە لايىقتاۋ بولساق، وندا ءسوز بولەك. ال بىزدەر سولاردىڭ رۋحىنا مۇلدەم لايىق بولماساق، سوردىڭ ناعىز ءوزى ەمەس پە؟ بىزدەر – تورەلەر وسىنىڭ باعاسىن بىلىڭكىرەمەي، ءمان بەرمەي ءجۇرمىز-اۋ دەپ ويلايمىن. وسى ساۋالعا سىزدەر مەن بىزدەر شىڭعىس حاننىڭ قازىرگى ۇرپاكتارى – تورەلەر, قانداي جاۋاپ بەرە الامىز؟.. ويلانايىقشى، اعايىن!.. وسىنشاما نەگە ارامىز سۋىپ كەتتى؟ ءبىز ۇلى حانداردىڭ ۇلىسى شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى ەمەسپىز بە؟ وسىنى تۇزەتۋگە بولا ما، اعايىندار؟ بىزدەرگە تورەلەردىڭ قانداي بولاتىنىن ەشكىم ۇيرەتكەن جوق، سوندىقتان الدىمەن ءوزىمىز تورە بولۋدى ۇيرەنەيىك، سودان كەيىن ۇرپاقتارىمىز جاس سۇلتاندارعا تورە بولۋدى ۇيرەتەيىك. «تورەدە دە باۋىر بار...» دەگەن ماقالدىڭ سىنالار تۇسى وسى.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، قازىرگى كەزدە جەر شارىندا ۇلى حانداردىڭ ۇلىسى شىڭعىس حاننىڭ 24-30-شى ۇرپاقتارى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. مىنانداي نارسەنى ەسكە سالساق ارتىق بولماس. مىنا مەنىڭ جاس كەزىمدە قالعان ەس-سانامدا، بۇرىنىراقتاعى ءبىزدىڭ تورە ازاماتتارى شەتىنەن ءور، ءارى ەر مىنەزدى، سەرى-سىمباتتى، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ازاماتتار بولعاندىقتارى قالىپتى. مۇنىڭ شىڭعىس بابامىزعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى ءسوزسىز. ويتكەنى ۇلى اتالىق تىزبەكتىڭ اق باستاۋى – داڭقتى بابامىزدىڭ ءوزى. بۇل ماسەلە گەنەتيكا عىلىمىندا ءسوزسىز دالەلدەنگەن. دەيتۇرعانمەن، وسە كەلە ەس جيعان سوڭ « ەرتە كەزدەردە وسى تورەلەردىڭ شەشەلەرى كىمدەر بولعان دەپ ويلاپ», تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، ولاردىڭ انالارى قازاق حالقىنىڭ باي-بەكتەرى، باتىرلارىنىڭ، دانالارىنىڭ، بيلەرىنىڭ قىزدارى ەكەن. بۇل دەگەنىمىز، سول كەزدەگى تورەلەر وزدەرىنىڭ تەكقورىن قازاق حالقىنىڭ ەڭ اسىل قاسيەتتەرىمەن قۇنارلاندىرىپ، نۇرلاندىرىپ، بايىتىپ وتىرعان. سوندىقتان دا كوپتەگەنگ تورە ۇرپاقتارىنىڭ تابيعاتىندا قازاق حالقىنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتتەرى جيناقتالىپ، كورىنىس تاپقان دەۋگە بولادى. بىراق سول اسىل قاسيەتتەردىڭ ودان ءارى بۇرشىك جارىپ، ەل يگىلىگىنە اينالۋى كەشەۋىلدەپ جاتقانداي جانە وعان سۇرانىس تا جوق. حان شىڭعىستىڭ ۇرپاعى وياناتىن كۇن بولعاي دەپ تىلەۋ تىلەيمىن! ءبىر اللا، جاراتقان يەم جار بولعاي!

سۇلتان امان شوتاەۆ،

عىلىمدار دوكتورى، پروفەسسور,

«تەزەك تورە»

حالىقارالىق قوعامدىق

قورىنىڭ پرەزيدەنتى

شىڭعىسحان» جۋرنالى №2(3) 2012 جىل