مىنا زامان ─ بۇگىنگى مەكتەپ وقۋلىقتارى بۇگىن ءسابي، ەرتەڭ ەل باسقاراتىن ۇرپاعىمىزدىڭ ناعىز قازاقى ۇلتتىق ساناسىن، ۇلتتىق نامىسى مەن ۇلتتىق مۇددەسىن قالىپتاستىرا الاتىن وقۋلىقتار ما  دەگەن ماسەلە ءار قازاقتىڭ كوكىرەگىن كەرنەپ تۇرماسا بولمايتىن زامان. ال سابيلەرىمىزدە ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق نامىستىڭ قالىپتاسۋى جات ەلدەردىڭ ءازازىل فيلوسوفتارى،  ەكونوميستەرى، مادەنيەتتانۋشىلارى سۇرقيالىقپەن ويلاپ تاپقان «گلوباليزاتسيا»، ياعني، «جاھاندانۋ» زامانى دەپ اتاعان بۇ زاماندا وقۋلىقتاردىڭ انا تىلىمىزدە قالاي جازىلعانىنا تىكەلەي بايلانىستى. ال، ءبىزدىڭ قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان قاي ءپاننىڭ دە وقۋلىعىن وقىعان سابيلەرىمىز  كۇنى ەرتەڭ نە سويلەسە دە تەك ورىسشادان تىكەلەي اۋدارما جاساپ سويلەيتىن، كورگەن-بىلگەنىن ءوز انا تىلىندە جەتىك، ۇعىمدى، ءوز بوياۋىمەن جەتكىزىپ بەرە المايتىن ءدۇبارا بولىپ شىعا ما دەپ قورقاتىن بولدىق. قازىر قازاق اتا-انالارى سابيلەرىمىز سول وقۋلىقتارداعى ماتىندەردى تۇگەل ميىنا توقىپ، ودان قاجەتتى، تولىق ماعلۇمات الا الادى ما دەپ تە قاۋىپتەنەتىن  بولدى. ولاردىڭ بۇلايشا قاۋىپتەنۋىنىڭ ءجونى دە جوق ەمەس.

         ءاپ دەگەننەن ايتايىق، بۇگىنگى قازاقشا وقۋلىقتاردىڭ ءتىلى شالاعاي، شورقاق، ءارى ءسابي مەن ءجاسوسپىرىم تۇگىل ەرەسەكتەرگە دە اۋىر تيەتىنىن دالەلدەپ، داۋلاسىپ جاتۋدى قاجەت ەتپەيتىن ەكى-اق سەبەپ بار.

مىنا زامان ─ بۇگىنگى مەكتەپ وقۋلىقتارى بۇگىن ءسابي، ەرتەڭ ەل باسقاراتىن ۇرپاعىمىزدىڭ ناعىز قازاقى ۇلتتىق ساناسىن، ۇلتتىق نامىسى مەن ۇلتتىق مۇددەسىن قالىپتاستىرا الاتىن وقۋلىقتار ما  دەگەن ماسەلە ءار قازاقتىڭ كوكىرەگىن كەرنەپ تۇرماسا بولمايتىن زامان. ال سابيلەرىمىزدە ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق نامىستىڭ قالىپتاسۋى جات ەلدەردىڭ ءازازىل فيلوسوفتارى،  ەكونوميستەرى، مادەنيەتتانۋشىلارى سۇرقيالىقپەن ويلاپ تاپقان «گلوباليزاتسيا»، ياعني، «جاھاندانۋ» زامانى دەپ اتاعان بۇ زاماندا وقۋلىقتاردىڭ انا تىلىمىزدە قالاي جازىلعانىنا تىكەلەي بايلانىستى. ال، ءبىزدىڭ قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان قاي ءپاننىڭ دە وقۋلىعىن وقىعان سابيلەرىمىز  كۇنى ەرتەڭ نە سويلەسە دە تەك ورىسشادان تىكەلەي اۋدارما جاساپ سويلەيتىن، كورگەن-بىلگەنىن ءوز انا تىلىندە جەتىك، ۇعىمدى، ءوز بوياۋىمەن جەتكىزىپ بەرە المايتىن ءدۇبارا بولىپ شىعا ما دەپ قورقاتىن بولدىق. قازىر قازاق اتا-انالارى سابيلەرىمىز سول وقۋلىقتارداعى ماتىندەردى تۇگەل ميىنا توقىپ، ودان قاجەتتى، تولىق ماعلۇمات الا الادى ما دەپ تە قاۋىپتەنەتىن  بولدى. ولاردىڭ بۇلايشا قاۋىپتەنۋىنىڭ ءجونى دە جوق ەمەس.

         ءاپ دەگەننەن ايتايىق، بۇگىنگى قازاقشا وقۋلىقتاردىڭ ءتىلى شالاعاي، شورقاق، ءارى ءسابي مەن ءجاسوسپىرىم تۇگىل ەرەسەكتەرگە دە اۋىر تيەتىنىن دالەلدەپ، داۋلاسىپ جاتۋدى قاجەت ەتپەيتىن ەكى-اق سەبەپ بار.

         ءبىرىنشى سەبەپ، قازىرگى قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان وقۋلىقتاردىڭ كوبى ورىسشادان اۋدارىلعان. ولاردىڭ ماتىندەرىندەگى سويلەم قۇرلىسى ورىسشا كۇيىندە ساقتالعاندىقتان ەرەسەك قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ تۇسىنۋىنە قيىن.

         ەكىنشى ءبىر قىرسىعى مول سەبەپ – وقۋلىقجازۋشىلار اراسىندا قوس ءتىلدى، ءتىپتى، ءۇش ءتىلدى بىردەي بىلەدى دەپ قولپاشتاناتىندار ياعني، كوپتىلدىلەر اۆتورلىققا يە بولادى. ەكىنىڭ ءبىرى گەرولد بەلگەر ەمەس، ەكى تىلدە بىردەي مۇكىسسىز جازۋ وتە سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي. مىسالى، ورىس، اعىلشىن ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن قازاق قالاي دەگەندە دە وسى ەكى تىلگە باسىمدىق بەرىپ وتىرعانىن ءوزى دە بايقامايدى. بايقاسا دا سول تىلدەردىڭ ءسوزىن قوسىپ، ارالاستىرىپ، ءتىلىمىزدى بىلاپىتتاپ وتىرادى. ەڭ اقىرى، ەكى تىلدە، ءۇش تىلدە سويلەيدى دەپ قانشا ماقتاساق تا، سويلەۋ بولەك، قازاقشا وقۋلىق جازۋ ءبىر بولەك ەكەنىن ەسكەرەتىن كەز جەتتى.

         ۇشىنشىدەن، ءبىلىم ۋازرياتىنداعىلار بىرەسە «قوس ءتىل-قوس قاناتىڭ» دەپ، بىرەسە «ءۇش تۇعىرلى ءتىل ۇشپاققا شىعارادى» دەپ كۇمپىلدەك ۇران تاستاعىشتارى كوپ  قازاقستاندا مەكتەپ وقۋلىعى دەگەنىڭىز ءوز اتا-بابا ءتىلىن جەتە مەڭگەرگەن، بۇكىل ءىلىم-ءبىلىمدى ءوزىنىڭ  باي انا تىلىندە مەڭگەرگەن، ۇلتتىق ساناسىن وزگە ءدىن، وزگە يدەولوگيانىڭ كىر-قوقىسى شالماعان تازا قازاق ۇرپاعىن تاربيەلەپ شىعاراتىن ەڭ باستى قۇرالدىڭ ءبىرى دەپ قاراۋى كەرەك. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك الگى «قوس تىلدىلىك»، «ءۇش تىلدىلىك» دەگەندەردى ويلاپ تاۋىپ، ونى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرەتىندەر قايتكەندە دە قازاقستاندا قازاق ءتىلىن تۇنشىقتىرىپ، ونىڭ ەڭ باستى ءتىل بولۋىنا قارسى ادامدار مەن قازاق كوسموپوليتتەرى. ولار بۇل جىمىسقى باستامانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن «كوپ ءتىل ءبىلۋ پايدالى»، «قازاق كوپ تىلدە سويلەسە الەمدەگى ەڭ كۇشتى ۇلت بولادى»، «قازاق ءۇش ءتىلدى مەڭگەرسە، بۇكىل تەحنيكانى ۇرشىقشا ۇيىرەتىن بولادى» دەگەن سۇرقيا، جەلدىرمە، وتىرىك ۇرانشىل سوزدەردى قازاقتىڭ ميىنا وسى كۇنى اق ءسىڭىرىپ تاستادى. بۇل قازاق دەگەن تۇتاس ءبىر ۇلتتى بالاشا الدارقاتىپ، قازاق ءتىلىن ءوز ەلىندە ولمەشى عانا كۇيدە قالدىرۋدىڭ ۇلكەن ءبىر ءادىسى. مىنە، سول قوستىلدىلىك پەن ۇشتىلدىلىكتىڭ كەسىرىنەن قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وقۋلىقتارىندا جاۋاپسىزدىقتىڭ، ساۋاتسىزدىقتىڭ قازاق تىلىنە كەرەناۋ، ەنجار، نەمكەتتى قاراۋدىڭ ءىزى اق ماڭدايعا قارا كۇيە جاققانداي اپ-انىق كورىنەدى دە تۇرادى. ەگەر ورىسشا وقۋلىقتاردا وسىنداي ءسال سولەكەتتىك جىبەرىلسە، ورىستار دۇنيەنى،  بۇكىل قازاقيانى دۇرلىكتىرەر ەدى.

         ەندى ءسوزىمىز كۇناھارلىق بولماۋ ءۇشىن ءار ءپاننىڭ وقۋلىعىنان بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىك. ءبىز ۇعىمعا اۋىر، بۇل وراشولاق، مىسالنامالاردى، «تىرناق استىنان كىر ىزدەپ» تاپقان جوقپىز. ەگەر ولاي دەپ داۋ ايتاتىندار بولسا مۇنداي ەرسىلىكتەردى، ەرسىلىك ەمەس سابيلەرىمىزدىڭ ساناسىنا جاسالىپ وتىرعان قياناتتى وسى وقۋلىقتاردىڭ كەز-كەلگەن بەتىنەن تاعى دا كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.

         مىناۋ 6-شى سىنىپقا ارنالعان «بيولوگيا» وقۋلىعى («اتامۇرا». ارناۋلى رەداكتورى ق.قايىم. باس ساراپشىسى ق. بۇرىنبەتوۆا، اۆتورلارى ق. جۇنىسقىزى، ر. الىمقۇلوۆا، جۇماعۇلوۆا. رەداكتسيا مەڭگەرۋشىسى ءا. ءپىرمانوۆ).

         «ول كوشپەلى شەگىرتكەنى ءسۇيىپ جەيدى»، «جالمان دەگەن كەمىرۋشى (4-بەت). ادام بالاسى ءوزىنىڭ پەرزەنتىن، ياعني، ءسابيىن ايمالايدى، سۇيەدى. «قوي سۇيەدى بالاسىن قوڭىرىم دەپ، سيىر سۇيەدى بالاسىن تورپاعىم دەپ، قارعا سۇيەدى بالاسىن اپپاعىم دەپ!». مىنە، قاي تىرشىلىك يەسى ءوز پەرزەنتىن ءسۇيۋىنىڭ ءبىر-ءبىر مىسالى وسى. بىراق نە ادام بالاسى، نە باسقا ءبىر ماقۇلىق بولسىن، ەش قايسىسى ءوزىنىڭ سۇيگەن بالاسىن، نە سۇيگەن عاشىعىن جەپ قويىپتى دەگەندى  ەستىمەگەن كەرەڭ بولعىر قۇلاعىمىز. «اتامۇرادان» شىققان «بيولوگيا» وقۋلىعىنىڭ اۆتورلارىنان ەستىدى-اۋ. مۇنداي ءسوز ساپتاۋمەن وقۋلىقتار شىعارا بەرسەك، ءبىر كۇنى  «عاشىق قۇرباقاسى ءوزىن جەپ قوياتىنىن بىلگەن شەگىرتكە  وزىنە سۋيتسيد جاسادى» دەگەندى دە وقىماسىمىزعا كىم كەپىل؟ ال «كەمىرگىش» دەگەن اتاۋ بيولوگيادا باياعىدا قالىپتاسقان. ەندەشە ونى كەمىرۋشى دەپ وزگەرتۋ دە عىلىمي جاڭالىق پا؟ «تىكەنگە اينالعان جاپىراق جۇيكەلەرىنىڭ ۇشى تاقتاسىنىڭ جيەگى تىكەنەكتى بولادى. مىسالى، تۇيەتىكەن، شاعىرتىكەن جانە ت.ب. جاتادى. وسى سويلەمنەن نە تۇسىنەسىز؟ جاپىراقتار تىكەنگە اينالعان بولسا، جاپىراق جۇيكەلەرى قايدان شىعىپ تۇر؟ جالپى، جاپىراقتاعى كوزگە كورىنەر-كورىنبەس جىپشەلەردى نەمەسە تامىرشىقتاردى جۇيكە دەپ اتاۋ دۇرىس پا؟ بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن بۇل «بيولوگيا» وقۋلىعىنىڭ اۆتورلارى وسىمدىكتەردىڭ قازاقشا اتاۋىن بىلمەيتىنى، ول ءۇشىن ىزدەنبەي ونى ورىسشادان سول كۇيىندە كوشىرمە-اۋدارما جاساي سالاتىنى اپ-انىق كورىنىپ تۇر. ايتپەسە، وسى وقۋلىقتىڭ ك. جۇنىسقىزى، ر. الىمقۇلوۆا، ق. جۇماعۇلوۆا دەگەن ءۇش اۆتورىنىڭ ءبىرى، نە ونىڭ ق. بۇرىنبەتوۆا دەگەن ساراپشىسى، نە ق. قايىم دەگەن ارناۋلى رەداكتورى قازاقشا «جانتاق» دەگەن وسىمدىكتى بىلمەي، ونى ورىسشا «ۆەربليۋجيا كوليۋچكادان» اينىماي تۋعان بالاداي «تۇيەتىكەن» دەپ اۋدارا سالعانى قالاي؟ بۇل قازاق ۇرپاعىن ءوز تىلىنەن الشاقتاتىپ، ءتىپتى،  وسىمدىكتەردىڭ ءتول قازاقشا اتاۋى جوق ەكەن دەگەن وي تۋعىزاتىن قىلمىس دەپ قاراساق تا ارتىق بولماس. ال «مىسالى، تۇيەتىكەن، شاعىرتىكەن جانە ت.ب. جاتادى» دەگەن دە سويلەم بولادى ما؟ بولسا ونىڭ الدىنداعى سويلەممەن قانداي قاتىسى بار؟ بۇنى اۆتورلاردىڭ دا، رەداكتوردىڭ دا، ساراپشىنىڭ دا جاۋاپسىزدىعى، ساۋاتسىزدىعى دەيسىز بە ءوزىڭىز ءبىلىڭىز. بىراق وسىندا ولاردىڭ ۇلتتىق تىلگە، ۇلت ۇرپاعىنىڭ ەرتەڭىنە قانشالىقتى كەرەناۋ، سەلقوس قارايتىنى، ايتەۋىر وسى وقۋلىقتى تاپسىرىپ، قالاماقىمدى السام دەگەن عانا ماقساتى بار ەكەنى كورىنىپ تۇرعان جوق دەي الاسىز با؟ الدە تابيعاتتا وسىمدىك اتاۋلارىنىڭ قازاقشاسىنان سابيلەرىمىزدى بەيحابار قىپ، ولاردى ورىسشادان اۋدارىپ ايتۋدىڭ ارجاعىندا الدەبىر جىمىسقى ساياسات بار ما، الدە بۇل ورىس نە ىستەسە سونى ىستەپ، ورىس نە ىشسە سونى ءىشۋدى ادەتە اينالدىرعان قۇلمىنەز دەگەن اۋرۋدان ايىعا الماعانىمىزدىڭ بەلگىسى مە؟

         بيولوگيادا باياعىدان قالىپتاسقان «اتالىق» جانە «انالىق» دەگەن ۇعىمدار بار. ەندەشە، «اتامۇرانىڭ» وسى وقۋلىعىنداعى «وندا بىرنەشە يادروشىق (يادرودا.–م.ك) جانە اتا-ەنەنىڭ بەلگىلەرى مەن قاسيەتتەرىن ۇرپاعىنا «تاسىمالداپ» جەتكىزەتىن تاياقشا ءتارىزدى حروموسومالار بار (120-بەت) دەۋىنە جول بولسىن. قازاق «اتا-ەنە» دەپ كوبىنە كەلىنشەكتىڭ كۇيەۋىنىڭ اكە-شەشەسىن ايتادى عوي. مۇنى وقىپ وتىرىپ، يادرولار دا كۇيەۋگە تيەدى ەكەن، ءسويتىپ اتا-ەنەلى بولادى ەكەن دەسەك تە بولاتىن شىعار.

         ال «شۋ سۇيرىك قاناتى» دەگەن بالىق «تەك ارال سۋ القابىندا تىرشىلىك ەتەدى. از زەرتتەلگەن» دەي كەلىپ، «تابيعي تارالۋ ايماعى بىشكەك قالاسىنان تومەنگى شۋ وزەنىنىڭ القابى» دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟ (196-بەت). ول ءوزى «ارال سۋ القابىندا تىرشىلىك ەتەدى» دە كەيىن بىشكەك جاقتاعى شۋ وزەنىنە بارىپ تارالادى ما؟ بۇل بالىقتىڭ اتىن «شۋ سۇيرىك قاناتى» دەپ كىم تاۋىپ قويعانىن كىم ءبىلسىن، بىراق ءدال وسى بالىقتى ارال ايماعىنداعىلار ىقىلىم زاماننان «قىلىش» نەمەسە «قىلىشبالىق» دەپ اتايدى. سول سياقتى «ارالدىڭ تارالۋ ايماعىنىڭ ەڭ شىعىسىندا كەزدەسەتىن ءتۇرى، قازىر جويىلىپ بىتكەن دە شىعار» دەگەندى بالا تۇگىل ەستيارلاردىڭ ءتۇسىنۋى دە وڭاي ەمەس. وسىنى «ارالدىڭ تارالۋ ايماعىنىڭ ەڭ شىعىسى» دەپ شۇبىرتىپ، وپ-وڭاي ءسوزدى ميشايقارعا اينالدىرماي-اق «ارالدىڭ ەڭ شىعىسىندا»، «شىعىس بولىگىندە» دەسە دە بولار ەدى عوي. اۆتورلار بۇل جەردە دە بالىقتىڭ وزدەرى بىلمەيتىن اتاۋىن ويدان شىعارىپ، «ارال البىرتى» دەپ وتىرىك ايتۋعا شەيىن بارىپتى. بۇل ناعىز قىلمىس ەمەس پە؟ بۇل دا ۇرپاقتى ۇلتتىق تىلىنەن اداستىرۋ ەمەس پە؟ ايتپەسە، ارال ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى «ارال البىرتى» دەگەن بالىقتى كورمەك تۇگىل ومىرىندە ەستىپ كورمەگەن. سۋرەتىنە قاراپ وتىرىپ بۇل بالىق شومايكە دەپ اتالاتىن تۇقىمداس قوي دەپ قالدىق.

         ال «ماتەماتيكا» (6-سىنىپقا ارنالعان «اتامۇرا» باسپاسى) وقۋلىعىنداعى ماتىندەردىڭ سيقى مىناداي: «ولار ءماتىندى ەسەپتەردى شىعارۋدا، دياگراممالار سالۋدا، ساندى تابۋدا كومەكتەسەدى (3 بەت). ەسى دۇرىس قازاق  بالاسىنا «ەسەپتى شىعارۋدا» ەمەس، «شىعارۋعا»، «سۋرەت سالۋدا» ەمەس «سالۋعا»، «جوعالعان قالامىن تابۋدا» ەمەس «تابۋعا» كومەكتەسەدى. بۇل دا  وقۋ مينيسترلىگىندەگىلەر ايتا بەرەتىن «باسەكەلەستىكتە» جەڭىپ شىققان بىلىكسىز ادامنىڭ ورىسشادان سو كۇيىندە اۋدارا سالعان «دۇنيەسى». سوندىقتان وقۋ مينيسترلىگىندەگىلەر «اتامۇراداعىلارعا»  الدە دە وقۋلىقتاردى قازاق تىلىندە دۇرىس «جازۋدا» ەمەس «جازۋعا» كومەكتەسۋى كەرەك. وسى وقۋلىقتىڭ 5-ءشى بەتىندە «رەسپۋبليكامىزدا جالپى حالىق سانى (؟) 16.198314 ادامدى قۇرايدى» دەگەن جازۋ بار. وسىنداعى «جالپى حالىق» دەگەن نە؟ سان ادامدى قۇرايدى ما، كەرىسىنشە ادامداردىڭ قوسىندىسىنان بەلگىلى ءبىر سان (تسيفر) شىعادى عوي. بۇل دا  «...سوستاۆلياەت 16.198314» دەگەن ورىس ءسوزىن اكە قىلىپ، قازاققا تۋدىرعان ءسوز. ايتپەسە، بۇل جەردە «قۇرايدىنىڭ» نە كەرەگى بار ەدى. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ سانى 16.198314 ملن» دەسە نەمەسە «رەسپۋبليكامىزدا.... ادام تۇرادى» دەسە دە وقۋلىق بۇدان اقساپ قالمايدى. سول سياقتى «2007 جىلعى ءداندى داقىلدار ونىمدىلىگى 13,6 تس/گا بولىپ، 20,1 ملن.ت. قۇرادى» دا وسى ورىسشاقۇمارلىقتىڭ زاردابى. ايتپەسە، بۇل جەردەگى «قۇرادى»نىڭ «سوستاۆلياەت» دەگەن ورىس اكەسىنەن زاڭسىز «دۇنيەگە كەلگەنى» كورىنىپ-اق تۇر عوي. قۇداي-اۋ، ەڭ دۇرىسى «2007 جىلى ءار گەكتاردان 13,6 تسەنتنەر ءداندى داقىل الىنىپ، بارلىعى 20,1 ملن. ت. استىق جينالدى»دەۋ ەدى عوي! جالپى، قازىر قازاق ءتىلىن تەلەارنالارداعى نە ءسوز بىلمەيتىن، نە ءبىلىم-بىلىگى تومەنقول جۋرناليستەر ورىسشادان اۋدارىپ قولدانا سالاتىن وسى ءبىر «قۇرادى»، «قۇرايدى»، «باعىندىردى»، «وقيعا ورىن الدى» دەگەندەردى ورىنسىز قولدانۋ  ابدەن ءبۇلدىرىپ، ەندى ولاردى جاۋاپسىز، تىلگە شورقاق، وقۋ مينيسترلىگىنىڭ «باسەكەلەستىگىندە» قالاي جەڭىپ شىققانى» بەيماعلۇم اۋتورلار وقۋلىقتارعا ەنگىزىپ ءجۇر. ءسوز ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، قازاق اتا-انالارى بالالارىنا انا ءتىلىن بۇزىپ سويلەۋگە ادەتتەندىرەتىن مۇنداي وقۋلىقتاردان باس تارتىپ، زاڭ ورىندارىنا شاعىم ايتسا دا ارتىق بولمايدى. ايتپەسە، «اتامۇرانىڭ» وسى «ماتەماتيكاسىنان» «اسقاباقتان جاسالعان اس» (15-بەت، 47-ەسەپ( دەگەندى ميىنا ءسىڭىرىپ العان بالالارىمىز «ەتتەن جاسالعان نەمەسە ۇننان جاسالعان اس» دەپ سويلەيتىن بولسا، ول بالانى تازا قازاق ۇرپاعى دەي الامىز با؟ و زاماندا، بۇ زامان قازاقتىڭ «اس جاسادى» «اس جاسايىق» دەگەنىن ەستىمەگەن، كورمەگەن باسىمىز تەك تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ جۇرگەن قازاقستان وقۋلىقتارىنان عانا كوردىك. الدە بۇل اۋزىم دا تاۋەلسىز دەپ ويىنا كەلگەنىن سىقپىرتىپ سوعا بەرۋ مە؟ ەسى دۇرىس قازاق «اسقاباقتان ەشنارسە جاسامايدى»، «اسقاباقتى پىسىرەدى»، «تاماق پىسىرەدى».

         ءيا، «اعاما جەڭگەم ساي» دەگەن ماقالدىڭ قاي زاماندا دۇنيەگە كەلگەنىن قايدام، بىراق سول ماقال قۇددى قازىرگى قازاقستاننىڭ باسقا دا باسپالارىنان قازاقشا شىققان وقۋلىقتارعا ارناپ ايتىلعان دەرسىڭ. ولار قازاق بالالارىن ءوز ۇلتتىق ءتىلىن جاقسى  مەڭگەرۋىنە ەمەس، كورگەن-بىلگەنىنىڭ ءبارىن ورىسشادان اۋدارىپ بايانداۋعا،  سويلەمىن ورىسشا قۇرىپ، سو كۇيىندە قازاقشاعا اۋدارىپ سويلەۋگە ۇيرەتۋ ءۇشىن جازىلعان سياقتى. سەنبەسەڭىز، قاراڭىز: «ەڭبەككە باۋلۋ» وقۋلىعى  سەنى تەحنيكا مەن شەبەرلىكتىڭ قىزىقتى الەمىمەن تانىستىرۋدى ارى قاراي جالعاستىرادى» («ەڭبەككە باۋلۋ»، «الماتىكىتاپ»، 2010. 3-بەت. قالنازاروۆ ب. راحمەتوۆا ن.ب. جولداسبەكوۆا، س.ا.قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ۇسىنعان). 3-ءشى سىنىپقا ارنالعان بۇل وقۋلىقتى «بيسميللاھي راحماني ير راحيم» دەپ اشىپ قالعاندا ورىسشادان تۇپ-تۋرا تارجىمالانعان ەڭ العاشقى وسى سويلەم ماڭدايىمىزعا تارس ەتىپ كەسەك تيگەندەي قىلدى. «تەحنيكا مەن شەبەرلىكتىڭ قىزىق الەمى» دەگەندى قازاقشا دەي الاسىز با؟ بۇل جەردە «الەمنىڭ» نە قاتىسى بار؟ بۇل دا جوعارىداعى «سوستاۆلياەتتى» قازاقشالاپ «قۇرايدى» دەگەن سياقتى «مير تەحنيكي ي ماستەرستۆو» دەگەن ورىس اكەسىنىڭ اۋزىنان اينىماي تۇسكەن  بالا سياقتى. «...تانىستىرۋدى ارى قاراي جالعاستىرادى» دا سونداي «بالانىڭ» ءبىرى. «قاتىرما قاعاز قالىڭدىعىن ورىندالاتىن پىشىنگە لايىقتاپ الۋ كەرەك» دەگەندەگى «ورىندالاتىن ءپىشىن» دە سول ورىسشادان اۋدارا سالعان ءسوز. ال «ءپىشىن بەلگىسى... سىزعىشتىڭ، قارىنداشتىڭ كومەگىمەن سالىنادى» دەۋ تىلگە جاسالىپ وتىرعان ناعىز قاستاندىق. قازاقتىڭ «قارىنداشپەن سال»، «بوياۋمەن سال» دەگەن ءسوزىن بىلمەي، ونى «س پوموششيۋ كارانداشا»دان اۋدارىپ  «قارىنداشتىڭ كومەگىمەن سال» دەپ لاعىپ سويلەيتىن بۇل ۇشەۋىنە قازاقشا وقۋلىق جازۋعا كىم حۇقىق بەرگەن؟ ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ وكىلى بەيبىتكۇل (فاميلياسى ەسىمدە جوق) حانىم تەلەارنادان قايتا-قايتا ايتا بەرەتىن «باسەكەلەستىكتەن»، «ساراپشىلاردان»، ءار مۇعالىمنىڭ نەمەسە مەكتەپتىڭ ءوز تاڭداۋىنان وتەتىن وقۋلىقتىڭ ءتۇرى وسى بولعانى ما؟ مۇنداي وقۋلىق بالالارىمىزدى ءوز ءتىلىن قۇرمەتتەمەك تۇگىل ءوز تىلىنەن بەزدىرەتىن قۇرال دەپ ولاردى پايدالانۋدان باس تارتىپ، نە ءبىلىمميندى، نە اۋتورلاردى سوتقا بەرسەك قالاي بولادى دەپ ويلايسىز؟ ال «قاراپايىم بەدەر ءتۇزۋ سىزىق جانە نۇكتە تۇرىندە ورىندالادى» شە؟ (43-بەت). بەدەر دەگەنىمىز ورىندالاتىن ءان ەمەس، ورنەك قوي! ورنەك ورنەكتەلەدى نەمەسە ورنەك سالىنادى عوي! بۇل جەردە دە ورىسقۇمارلىق پا قايدام ايتەۋىر «ۆىپولنياەتسيا» دەگەن ءسوزدى ءتارجىمالاپ بەرۋگە نەگە سونشا قۇمار بولعانى تۇسىنىكسىز. بۇل كىتاپتاعى (وقۋلىق دەۋ دە قيىنداۋ) بۇكىل سوراقىلىقتى بىلاي قويعاندا مۇنداعى «ويۋ-ورنەك» ءسوزى – لاتىننىڭ «ورنامەنت» دەگەن ءسوزىنىڭ بالاماسى» دەگەننىڭ ءوزى-اق ۇلتتى دا، ۇلتتىق ءتىلىمىزدى دە قورلاۋ ەمەس پە؟ ء(ىىى-بەت) سوندا ون ساۋساعىنان ونەر، بارماعىناان بال تامعان شەبەر، زەرگەر، ۇستا قازاق «ويۋ-ورنەك» ءسوزىن دە الدەقاشان جويىلىپ كەتكەن لاتىننىڭ «ورنامەنت» سوزىنە بالاما رەتىندە كەيىنىرەكتە ويلاپ-تاپقانى ما؟

         ءبىز بۇل اڭگىمەمىزدە كوبىنە وقۋلىقتاردىڭ ءتىلى جانە انا ءتىلىمىزدىڭ ولاردا قانداي كۇيگە تۇسكەنى تۋرالى عانا ءسوز قوزعادىق. ونىڭ ۇرپاعىمىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ كەلەشەگىنە قانشالىقتى كەسىرىن تيگىزەتىنى تۋرالى ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە قوياتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى. ءبىز  قازاق مەكتەبىندە وقيدى، قازاقشا سويلەيدى دەپ ماقتاپ جۇرگەن بالالارىمىزدىڭ ءوزىنىڭ قازاقشاسى جارتىكەش، شۇبارالا ءتىل ەكەنىن الدە جاسىرىپ، شۇكىرشىلىك قىلامىز، الدە ءوزىمىز دە سولاي سويلەپ، سوعان قۇلاعىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن. ايتپەسە، سول قازاقشا جاقسى سويلەيدى دەگەن سابيلەرىمىزدىڭ ءوزى سوزىنە ورىسشا ارالاستىرماي سويلەمەيتىنىن كورىپ-اق ءجۇرمىز. ءبىر ءسات ءوزىمىزدىڭ 7-8-9 جاسار قاراكوزىمىزدىڭ تەلەديداردان قازاقشا سويلەگەنىن ونىمەن جاستى ورىس بالاسىنىڭ ورىسشا سويلەگەنىمەن سالىستىرىپ كورىڭىزشى. ورىس بالاسى ءوز تىلىندە مۇدىرمەي، تاقىلداپ اپ-انىق سويلەپ تۇرادى. ال قازاق بالاسى تۇتىعىپ، ىڭقىلداپ، سوزدەرىن ءۇزىپ-ءۇزىپ، بۋىن-بۋىنعا ءبولىپ، ءتىپتى، اراسىندا ورىسشا ءسوز قوسىپ، قاشان ءوز ويىن، كورگەن-بىلگەنىن ايتىپ بولعانشا شارشاپ-شالدىعىپ ارەڭ شىعادى. ءسابي تۇگىل ءاپ-ايدىك قازاقتارىڭىزدىڭ ءوزى سونداي. ەندەشە،  قازاق مەكتەپتەرىندە، اسىرەسە باستاۋىش سىنىپتاردان باستاپ، قاشان مەكتەپ بىتىرگەنشە «رۋسسكايا رەچتى» وقىتۋ نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىى دە تۇسىنىكسىزدەۋ. اۋ، ءبىز الداعى ۋاقىتتا بۇكىل ءىس قاعازدارى قازاقشاعا كوشىرىلەدى، 2020 جىلى 90% قازاقستاندىق قازاقشا سويلەيتىن بولادى دەپ جۇرگەن جوقپىز با؟! وعان دا قۇداي قالاسا 6-اق جىل قالعالى تۇر عوي! ونىڭ ۇستىنە قازاقستان شونجارلارى دا، شونجارلار نە ايتسا قاعىپ الىپ، قايتالايتىن وبلىستىق، اۋداندىق، اۋىلدىق دەڭگەيدەگى شابارماندار دا كۇنىگە «الەمدىك وركەنيەتتەن قالماۋ ءۇشىن مەمكادرلاردى اعىلشىن تىلىندە دايارلاۋ كەرەك، ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ اعىلشىنشا وقىتامىز»، دەپ گۇمپىپ ءجۇر عوي. ەندەشە، وعان ورىس ءتىلىنىڭ نە قاتىسى بار؟ مەملەكەتتىك ءتىل مەن اعىلشىن ءتىلىن بىلسە بولدى ەمەس پە؟ ەندەشە، «رۋسسكايا رەچتىڭ» ورنىنا قازاقستاندا قازاق ءتىلىن ءار مامانعا مىندەتتى تۇردە ءبىلۋدى جۇكتەپ، قازاقشا وقۋعا ماجبۇرلەمەيمىز بە. ءبىز ونىڭ ورنىنا ورىسشا وقۋعا ماجبۇرلەپ قويعانىمىز قالاي؟ بىلە بىلگەن ادامعا بۇل ەشنارسەگە نەگىزدەلمەگەن، قازاق ءسابيىن اعىلشىن، ورىس تىلدەرىنىڭ باسىن شالعان دۇباراعا اينالدىرۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان ءىس ەمەس پە؟ سولاي-اۋ، دەپ كۇدىكتەنۋگە ءار قازاقتىڭ حاقى بار ەمەس پە؟

         جارايدى، قازاق ءسابيى قاجەت دەپ تاپسا ورىس ادەبيەتىنەن، ورىستىڭ كەشەلى-بۇگىنگى ءماشھۇر اقىن-جازۋشىلارىنان حاباردار بولسىن. وندا دا وزىنە قاجەت دەپ بىلسە عانا. ال بىراق ونسىز دا بۇكىل وزەن–سۋ، ورمان–تاۋى، دالاسى مەن قالاسى كۇندىز-ءتۇنى شۋىلداعان ورىسشاعا تولى جانە قوعامدىق كولىكتە ابايدى «ابايا»، جامبىلدى دجامبۋلا، اۋەزوۆتى اۋەزوۆا، وتەگەندى ۋتەگەن دەپ باقىرىپ-شاقىرىپ باراتقان قازاق سابيلەرىنە ورىس ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن، سينتاكسيسىن، لەكسيكاسى مەن مورفولوگيا، فونەتيكاسىن، پرەدلوگى مەن پريستاۆكاسىن وقىتىپ، ءارى ۋاقىتىن الۋدىڭ، ءارى قارجى ءبولۋدىڭ ءارى ميىن شارشاتۋدىڭ سونشالىقتى قاجەتى بار ما ەكەن؟ بار بولسا، نە ءۇشىن؟ ولار وزىنە كەرەك بولسا پۋشكين، تولستوي، دوستوەۆسكيدى،  وتە قاجەت بولىپ باراتسا پۋتين مەن جيرينوۆسكيدى بىلاي دا وقىپ-ءبىلىپ الادى عوي. ال ورىس ءتىلىنىڭ مامانى  ورىس مەكتەبىندە وقيتىن قازاقتاردان-اق شىعادى. ەندەشە، ورىس تىلىنە قازاق مەكتەبىندە ساعات بەرىپ، وعان قارجى ءبولۋدىڭ، قازاق بالاسىن ءسويتىپ قيناۋدىڭ ءجونى قالاي دەگەن ساۋال بۇگىندە ءار قازاقتىڭ كوكەيىندە ءجۇر. ۇلتتىق ءتىلىن، ۇلتتىق مادەنيەتى مەن ۇلتتىق ءداستۇرىن ۇزاق جىلدار ورىس ءتىلى وتارلاپ كەيىن تاۋەلسىزدىك العان  اسىرەسە رەسەيدەن تاۋەلسىزدىك العان ەل بۇيتپەسە كەرەك. الدە «ۋچەنە سۆەت، نە ۋچەنە تما» دەگەن سياقتى اممەگە ايان ماتەل تەكقازاقشا 6-شى سىنىپقا ارنالعان ورىس ءتىلى وقۋلىعى ارقىلى عانا ساناعا سىڭەدى مە؟ ايتپەسە، ءوزىنىڭ قازاقستان دەگەن تۋعان  ەلىندە دۇنيەگە كەلىپ، ومىرگە ەندى اياق باسقان قازاق بالاسىنا:

         رۋسسكي يازىك منە نەوبحوديم

         يا ستانوۆليۋس ەششە سيلنەە س نيم،

(19-بەت) زابىۆ رودنوي يازىك – يا ونەمەيۋ

         ۋتراتيۆ رۋسسكي

         ستانۋ يا گلۋحوي-دەگەن نە ولەڭ سيقى جوق، نە بەرەر ونەگەسى جوق، قۇر ورىس ءتىلىن ءوز تىلىنەن ارتىق بولماسا كەم قۇرمەتتەمەۋگە ۇگىتتەۋدىڭ ارجاعىندا قانداي جىمىسقىلىق جاتقانىن ءبىلۋ ونشا قيىن ەمەس قوي! بۇل كادىمگى قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىن ورىستىڭ الدىندا باس يگىزىپ قوياتىن قۇلمىنەز دەگەن اۋرۋدان ايىقتىرماۋدىڭ بىردەن-ءبىر امالى. «وسىلايشا، اعىلشىن ءتىلى – بيزنەس ءتىلى، ءورىس–تىلى ۇلتارالىق ءتىل»دەگەن سياقتى ەشبىر لينگۆيستيكادا جوق  سۋسيا سوزدەردى ويلاپ تابۋ – بيىلدان باستاپ مەكتەپتەردە قازاق تىلىنە بولىنەتىن ساعاتتى ايتارلىقتاي ازايتۋعا جول اشىپ بەردى. بۇل قالايدا قازاق ءتىلىن وسى كۇنگى جارتىكەش كۇيىنەن وڭالدىرماي، ونى كوركەيتۋگە قارسى جاسالىپ وتىرعان ارەكەت ەكەنىنە داۋ جوق. ايتپاقشى، وسى «رۋسسكايا رەچ» نەگىزىنەن ورىس ءتىلىن ناسيحاتتاۋى از بولعانداي («اتامۇرا»، 2011 ج) قازاقتىڭ بۋراباي دەگەن جەر-سۋ اتاۋىنىڭ ءوزىن بوروۆوە دەپ ورىسشالاپ جازىپ قويعان. ال تاريح وقۋلىعى تۋرالى جەكە اڭگىمە بولماسا، بولمايدى. ول الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسى. تەك ەندىگى تاريح وقۋلىقتارىندا بۇگىنگى ۇرپاعىمىزعا ءبىزدىڭ كىمدەردەن قاي ۇلتتان، قاي مەملەكەتتەن كوپ قورلىق پەن زورلىق كورگەنىمىزدى، تاۋەلسىزدىكتى كىمدەردەن، قاي مەملەكەتتەن العانىمىز تۋرالى اشىق ايتاتىن ۋاقىت الدەقاشان كەلگەنىن جالتاقتاماي ايتساق ەكەن دەيمىز. ءبىزدىڭ ەندىگى جازىلاتىن تاريحىمىز بۇعان دەيىن وقىتىلىپ كەلگەن، شىندىقتىڭ ءبارى بۇركەمەلەنگەن، نامىسى تاپتالعان تاريحتان باسقاشا، وياۋ تاريح وقۋلىعى بولۋى كەرەك!

Abai.kz