تاڭاتار تابىنۇلى. ۇلتتىق تاريحىمىزبەن نەگە ماقتانبايمىز؟
«ءوز ەلىن ماقتانىش ەتپەۋ – ساتقىندىقپەن تەڭ» دەگەن ەكەن باتىر اتامىز باۋىرجان مومىشۇلى. ال اقيىق اقىنىمىز ماعجان جۇماباەۆ بىلاي دەپ جىرلاعان جوق پا:
ەرتە كۇندە جوق بار ەدى، ءتۇن تۋعان،
قاپ-قاراڭعى ءتۇن ىشىندە كۇن تۋعان.
وتتى كۇننىڭ ساۋلەسىنەن وت التىن
وتتى كوزدى، وتتى جاندى گۋن تۋعان.
ەرتە كۇندە وتتى كۇننەن گۋن تۋعان،
وتتى گۋننەن وت بوپ ويناپ مەن تۋعام.
وسى ولەڭىندەگى گۋن دەگەن سوزگە اقىن «تۇرىك ەلىنىڭ ارعى اتاسى» دەپ تۇسىنىك بەرىپتى. ەرتە زامانداعى ەرجۇرەك ساقتار، عۇندار – ءبىزدىڭ بابالارىمىز.
ەندەشە، نەگە ءبىز ۇلتتىق تاريحىمىزبەن، باتىر بابالارىمىزبەن ماقتانبايمىز؟ ۇلتتىق رۋحىمىزدى دا كوتەرەتىن ۇلتتىق تاريحىمىز ەمەس پە؟ تاريحپەن ماقتانۋ دا – پاتريوتتىقتىڭ ءبىر بەلگىسى ەمەس پە؟ ماسەلەن، جۋىردا عانا استاناداعى نازارباەۆ ورتالىعىندا «ساق كوسەمىنىڭ قورعانى» اتتى جاڭا كورمە زالى اشىلدى. بۇل ءبىزدىڭ رۋحانياتىمىز، مادەنيەتىمىز، تاريحىمىز ءۇشىن ەڭ ۇلكەن، ەڭ ايتۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى. ويتكەنى، تۇركولوگ-عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆشە ايتساق، «كەز-كەلگەن ۇرپاقتىڭ وكىلى ءوزىنىڭ باباسىنىڭ قانداي بولعانىن كورىپ، بايتاق تاريحىن سەزىنىپ، ونىمەن ماقتانۋى كەرەك».
«ءوز ەلىن ماقتانىش ەتپەۋ – ساتقىندىقپەن تەڭ» دەگەن ەكەن باتىر اتامىز باۋىرجان مومىشۇلى. ال اقيىق اقىنىمىز ماعجان جۇماباەۆ بىلاي دەپ جىرلاعان جوق پا:
ەرتە كۇندە جوق بار ەدى، ءتۇن تۋعان،
قاپ-قاراڭعى ءتۇن ىشىندە كۇن تۋعان.
وتتى كۇننىڭ ساۋلەسىنەن وت التىن
وتتى كوزدى، وتتى جاندى گۋن تۋعان.
ەرتە كۇندە وتتى كۇننەن گۋن تۋعان،
وتتى گۋننەن وت بوپ ويناپ مەن تۋعام.
وسى ولەڭىندەگى گۋن دەگەن سوزگە اقىن «تۇرىك ەلىنىڭ ارعى اتاسى» دەپ تۇسىنىك بەرىپتى. ەرتە زامانداعى ەرجۇرەك ساقتار، عۇندار – ءبىزدىڭ بابالارىمىز.
ەندەشە، نەگە ءبىز ۇلتتىق تاريحىمىزبەن، باتىر بابالارىمىزبەن ماقتانبايمىز؟ ۇلتتىق رۋحىمىزدى دا كوتەرەتىن ۇلتتىق تاريحىمىز ەمەس پە؟ تاريحپەن ماقتانۋ دا – پاتريوتتىقتىڭ ءبىر بەلگىسى ەمەس پە؟ ماسەلەن، جۋىردا عانا استاناداعى نازارباەۆ ورتالىعىندا «ساق كوسەمىنىڭ قورعانى» اتتى جاڭا كورمە زالى اشىلدى. بۇل ءبىزدىڭ رۋحانياتىمىز، مادەنيەتىمىز، تاريحىمىز ءۇشىن ەڭ ۇلكەن، ەڭ ايتۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى. ويتكەنى، تۇركولوگ-عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆشە ايتساق، «كەز-كەلگەن ۇرپاقتىڭ وكىلى ءوزىنىڭ باباسىنىڭ قانداي بولعانىن كورىپ، بايتاق تاريحىن سەزىنىپ، ونىمەن ماقتانۋى كەرەك».
ۇلتتىق تاريحىمىزدى تانىپ-ءبىلۋ ارقىلى وتانسۇيگىشتىك سەزىمدەرىمىزدى قالىپتاستىرۋ تۋرالى مەملەكەت باسشىسى ءار سويلەگەن سوزىندە ايتىپ ءجۇر. ماسەلەن، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى: ءبىر حالىق - ءبىر ەل - ءبىر تاعدىر» اتتى تاقىرىپپەن وتكەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ XX سەسسياسىندا بىلاي دەدى: «ۇلتتىق رۋحتى قاجەتتى بيىكتىككە كوتەرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ شىنايى تاريحىمىزدىڭ، مادەنيەتىمىزدىڭ، ءدىنىمىزدىڭ قانداي ەكەنىن ايقىن سەزىنۋىمىز قاجەت. قازاقتاردىڭ ۇلتتىق تاريحى، ولاردىڭ ەتنوگەنەزى مىڭداعان جىلدارعا سوزىلعان بىرەگەي اجىرامايتىن ۇدەرىس رەتىندە قاراستىرىلۋى ءتيىس. وسى تۇرعىدا قازىرگى زامانعى قازاقستان ۇلى دالا وركەنيەتىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان شەشۋشى مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە زاڭدى تۇردە كورىنىس تابادى».
ءتول تاريحىمىزدىڭ زەرتتەلمەگەن قاتپارلارى، اشىلماعان تۇستارى جەتىپ ارتىلادى. ءتىپتى، قازاق حاندىعىن قالىپتاستىرعان تايپالاردىڭ 15-ءشى عاسىردا وسى ۇلى دالادا جوق جەردەن پايدا بولماعانى انىق. بۇل ماسەلەگە تاريحشىلارمەن باس قوسقان جيىندا مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين دە ەكپىن ءتۇسىرىپ، «قازاق ەتنوسىنىڭ قالىپتاسۋى تالاي مىڭجىلدىقتارعا سوزىلعان ۇدەرىس، وكىنىشكە وراي، ول جەتكىلىكتى دەڭگەيدە زەرتتەلمەگەنىن» قاداپ ايتتى. «ءبىز ساق مادەنيەتىن، اسىرەسە، ارال بويىن مەكەندەگەن ماسساگەتتەردى، جەتىسۋ جەرىندەگى تيگراحاۋدا ساقتارىن، شىعىس قازاقستان مەن التايداعى اريمپاستاردى تەرەڭىنەن زەرتتەۋگە ءتيىسپىز. بۇل جەردە كلاسسيكالىق كەزەڭدەگى ەۋروپالىق اۆتورلاردى وقىپ، پايىمداپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز»، - دەپ ەدى سول جولى مەملەكەتتىك حاتشى.
ءوزىڭنىڭ ۇلتىڭنىڭ، حالقىڭنىڭ ءتول تاريحىمەن ماقتانا ءبىلۋ ءۇشىن، اۋەلى سول تاريحتى وقىپ-ءبىلىپ، وزگەگە جەتكىزە ءبىلۋ دە – اردىڭ ءىسى. ولاي بولسا، «ساق كوسەمىنىڭ قورعانىن» ارالاپ، كورگەن-بىلگەن، كوڭىلگە تۇيگەنىمىزدى ويلى وقىرمانعا جەتكىزۋدى ءجون كوردىم. اعىمداعى جىلدىڭ 29-شى تامىزى كۇنى نازارباەۆ ورتالىعىندا «ساق كوسەمىنىڭ قورعانى» اتتى عاجايىپ زال سالتاناتتى تۇردە اشىلىپ، بەرەل قورعانىن حالىققا تانىتقان قازاقتىڭ ايگىلى ارحەولوگى زەينوللا ساماشەۆ پەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مىرزاتاي جولداسبەكوۆتەر لەنتاسىن قيدى. «ءبىز بايتاق تاريحى بار ەلمىز. نەشە ءتۇرلى قىرعىندارعا ۇشىراعان زامانداردان قالعان شاشىلىپ جاتقان تاريحىمىزدى جيناپ-تۇگەندەۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى. كەشەگى كەڭەس يمپەرياسى زامانىندا تاريحىمىز تابانعا تاپتالىپ، مازاققا اينالدى. بىراق، ءبىزدىڭ تاريحىمىز ەشكىمنەن دە كەم ەمەس! ءبىز بابالارىمىز ۇلى دالادا عاجايىپ وركەنيەت جاساعان ەلمىز! سول زاماننىڭ وزىندە پاتشالارىمىز التىن سارايلاردا تۇرعان، التىننان كيىنگەن. وزدەرى تۇگىلى، استىنا مىنگەن اتتارىن دا التىنمەن كومكەرگەن. بۇگىنگە دەيىن ساق كوسەمدەرىنىڭ 70-تەن استام اتتارى تابىلدى. ەندىگى ارمانىم – سول اتتاردى التىن ابزەلدەرىمەن نازارباەۆ ورتالىعىنىڭ 2-ءشى قاباتىنا قويسام دەپ ەدىم. ول ارمانىم دا ورىندالاتىن شىعار! ءبىزدىڭ بابالارىمىز كۇللى وركەنيەتپەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساپ، ادامزاتتىڭ بايتاق تاريحىن جاساپ كەتكەن حالىق! ءبىز ىلعي دالادا مالمەن بىرگە جوڭكىلىپ، جەل ايداعان قاڭباقتاي، كوشكەن بۇلتتتاي بولىپ جۇرگەن حالىق ەمەسپىز! ءبىز وتىرىقشى، مادەنيەتتى بولعان حالىقپىز. ءبىز بۇل جەرگە ەشقايدان كوشىپ كەلگەن جوقپىز جانە ەشقايدا كوشىپ كەتكەنىمىز جوق. ءبىز وسى جەردىڭ تۇرعىلىقتى حالقىمىز! قازاق حالقى سوناۋ ەجەلگى زاماندا ساق مەملەكەتىن، كەيىننەن عۇن مەملەكەتىن، تۇرىك قاعاناتىن قۇرعان رۋ-تايپالاردان قۇرالعانبىز. بۇگىن سول تاريحىمىزدى زەرتتەۋدىڭ زامانى تۋدى»،- دەپ مىرزاتاي جولداسبەكوۆ سالتاناتتى راسىمدە تەبىرەنىپ سويلەدى.
عالىمنىڭ پىكىرىنشە، ساق پاتشاسىمەن بىرگە تابىلعان زاتتاردا بابالارىمىز كيە تۇتقان سامۇرىقتىڭ بەلگىلەرى بار. ياعني، بۇگىنگە دەيىن ءبىز قوشقار ءمۇيىز دەپ جۇرگەن ويۋ-ورنەكتەرىمىزدەگى بەلگىلەر – سامۇرىقتىكى. قوش دەلىك. ەندىگى كەزەكتە «ساق كوسەمىنىڭ قورعانى» ەكسپوزيتسيالىق زالىنا ساياحات جاسالىق. بەرەل قورعانىنا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ارنايى جاساقتالعان زالعا 40 ەكسپوناتتىڭ تۇپنۇسقاسى قويىلعان. ونىڭ ىشىندە، ەر ادام مەن ايەلدىڭ ساركوفاگى، 3 اتتىڭ قاڭقاسى، جىلقىلارعا سالتاناتتى جاعدايدا كيگىزەتىن ابزەلدەردىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەن ءتۇرى، سول ابزەلدەردىڭ جەكەلەگەن بولىكتەرى بار. بارىنەن بۇرىن مىناداي كەرەمەتتى قاراڭىز: وسىدان 25 عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن ساقتار قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇلتتىق ويۋ-ورنەگىن پايدالانعان! التاي ءوڭىرىن مەكەندەگەن ساقتار شەتىنەن شەبەر، ۇستا، زەرگەر، قۇرىلىسشى، قولونەرشى جانە دارىگەر بولعان كورىنەدى!
ءتۇپ بابالارىمىزدىڭ قايتالانباس وركەنيەت جاساعانىنا تاڭداي قاقتىق. مۇراجايدىڭ ەكسكۋرسيا ءبولىمىنىڭ باستىعى ايگۇل نۇريدەنقىزى تاريحي قازىنامىز تۋرالى بىلاي اڭگىمەلەپ بەردى: «بۇل تابىتتىڭ (زالدىڭ تورىندەگى كوسەمنىڭ تابىتىن كورسەتتى) ىشىندە ءبىر ەر جانە ءبىر ايەل ادام جەرلەنگەن. ەر ادام – پاتشا، جاسى 35-40 شاماسىندا. 10 جىللدان كەيىن قاسىنا اناسى جەرلەنگەن. جالپى قورعاننان 1 مىڭعا جۋىق زاتتار تابىلعان. ونىڭ ىشىندە، اعاش جاستىق، بىرنەشە قىش قۇمىرا، ىشىنە سۋ قۇيىلعان مۇيىزدەن جاسالعان ىدىس، اشەكەيلەر جانە ت.ب. بار. سەبەبى، ادام قايتىس بولعاندا انا جاقتا ءومىر سۇرەدى دەپ بۇكىل ىدىس-اياعى، تاماعىمەن قوسا جەرلەگەن. وسى جەردەن 13 جىلقى تابىلعان. ونىڭ 12-ءسى – 12 تايپانىكى، 1-ءۋى – كوسەمنىڭ ءوزىنىڭ مىنگەن اتى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، جىلقىلاردى باسىنان شوقپارمەن ۇرىپ ءولتىرىپ، اكەلىپ جەرلەگەن. مىنا جەردە (قورعاننىڭ الدىندا جاتقان سۇيەكتەردى كورسەتتى) سول جاقتا – ءبىر جىلقى، وڭ جاقتا – ەكى جىلقى بار. ءبىر تاڭ قالارلىعى، وسى جىلقىلاردىڭ قابىرعالارى بۇزىلماعان كۇيىندە گەراسيموۆ اتىنداعى زەرتحانادا ەكسپوزيتسيادا تۇر. مۇنىڭ بۇزىلماعان سەبەبى، ماڭگىلىك مۇزداتقىشتا جاتقان. بىرىنشىدەن، وتە ۇلكەن تەرەڭدىكتە جەرلەنگەن. سىرتى بورەنەمەن قورشالىپ قالانعان. ەكىنشىدەن، عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، قورعاننىڭ استىنا جاڭبىر سۋى كەتىپ، ول ماڭگىلىك مۇزداتقىش بولىپ قاتىپ قالعان. الەۋمەتتىك مارتەبەگە يە كوسەم قايتىس بولعاندا ونى جۇپار ءيىستى شوپتەرمەن بالزامداپ، مۋميالاعان. ال ءبىزدىڭ انتروپولوگتار كوسەم مەن ونىڭ اناسىنىڭ بەت-الپەتىن قالپىنا كەلتىردى. ونى ءبىزدىڭ ەكسپوزيتسيادان كورە الاسىزدار. ايتپاقشى، كوسەمنىڭ مۇرتى، قوس بۇرىمى بار. بۇرىم شاشى بۇگىنگە دەيىن بەلگىلى رەستاۆراتور قىرىم التىنبەكوۆتىڭ وزىندە ساقتاۋلى... سونىمەن قوسا، 13 جىلقىنىڭ 4-ۋىندە بەتپەردە بار. جىلقىنىڭ ابزەلدەرىنە كەلسەك، بۇگىنگى كۇنمەن ساباقتاستىقتى كورەمىز. بابالارىمىز وسىدان 25 عاسىر بۇرىن تۋرا بىزدىكىندەي ويۋ-ورنەكتەردى پايدالانىپتى. تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق جايت، كوسەمنىڭ قورعانى – ۇلكەن ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىس. بۇل قۇرىلىسقا سامىرسىندى، اق قايىڭدى، قاراعايدى قولدانعان. تابىتتىڭ قاقپاعى قاراعايدان جاسالعان. وزەن اڭعارلارىنان قۇرىلىس ماتەريالدارىن اكەلىپ، ادەيىلەپ قالاپ تۇرعىزعان. بۇل قورعاندى سالۋ – ۇلكەن ەڭبەكتىڭ جەمىسى. بۇدان بايقايتىنىمىز، التاي جەرىن مەكەن ەتكەن ساقتار (سكيفتەر), سارماتتار شەتىنەن شەبەر، ەڭبەكقور، اتتىڭ قۇلاعىندا ويناعان جاۋىنگەر بولعان. ەلىن قورعاعان باتىر بولعان. تاڭ قالاتىنىمىز، 25 عاسىر بۇرىن ساقتاردا ۇستالىق، زەرگەرلىك، قولونەرشىلىك، قۇرىلىس، مەديتسينا قاتتى دامىعان. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، كوسەم باسىنا وتا جاساپ جاتقاندا قايتىس بولعان. سەبەبى، باسىنا شوقپار ءتيىپ، سول جەرگە قان ۇيىپ قالعان. وپەراتسيانى اياتاماعان».
قورعان باعزى زاماندا ءبىر تونالسا، پاتشالىق رەسەيدىڭ كەزىندە ارنايى جاساقتار تاعى توناعان. سوندا دا قانشاما زاتتار بۇگىنگە دەيىن جەتىپ وتىر. ال، تابىتتان تابىلعان ادام سۇيەكتەرىن الماتىداعى ورتالىق مۇراجايدىڭ جەرتولەسىندەگى توڭازىتقىشقا سالىپتى. ارينە، زەرتتەۋ ءۇشىن... بەرەل قورىمى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قاتونقاراعاي اۋدانىنداعى ءوزى اتتاس اۋىلدان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي 7 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. ول تاسپەن قالانعان 31 وبادان تۇرادى. قورىم بۇقتىرما وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى بيىك تاۋلى جەردە تەڭىز دەڭگەيىنەن 1120 مەتر بيىكتىكتە تۇر. ەجەلگى كوشپەلىلەر كوسەمدەرىن التايداعى تابيعاتى سۇلۋ وڭىرگە جەرلەگەن. وبالار ورنالاسقان جازىق جان-جاعىنان قالىڭ ورمانمەن كومكەرىلگەن بيىك تاۋلارمەن قورشالىپ، باسقا جەرلەردەن الدەقايدا بيىكتە تۇر. بايىرعى تۇرعىنداردىڭ ميفولوگيالىق تۇسىنىكتەرى بويىنشا تاۋلار ەرەكشە مازمۇنعا يە بولعان. ونىڭ ۇشار باسىن جاراتۋشى مەكەندەگەن، ال جوعارعى الەمگە بابالار رۋحى اتتانىپ وتىرعان. ميفولوگيالىق ساناعا سايكەس، وبالاردىڭ جوعارعى جانە تومەنگى الەمدە، تاۋ مەن وزەننىڭ جاعاسىندا ورنالاسۋىنىڭ سيمۆوليكالىق ءمانى زور. سەبەبى، ول عيباداتحانانىڭ قىزمەتىن اتقارىپ، عاسىرلار بويى كيەلى مەكەن بولىپ سانالعان. ەلىمىزدەگى ەڭ كونە قازبا – وسى. بەرەل وبالارىن زەرتتەۋگە 1997-99 جىلدارى عىلىمي-رەستاۆراتسيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ايتا كەتەلىك، قازبالاردىڭ باسىم بولىگى № 11 وبادان تابىلدى. سەبەبى، قورىمداعى وسى ءىرى وبالاردىڭ بىرىنە ء ا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ حالىقارالىق ەكسپەديتسياسى قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن-ءدى. رەسەي، يتاليا، فرانتسيا ەلدەرىنەن ماماندار ارنايى شاقىرىلىپ، ەكسپەديتسياعا بەرەل وبالارىن تاپقان قازاق ارحەولوگى زەينوللا ساماشەۆ جەتەكشىلىك ەتتى. اسا قۇندى قازبالاردى قايتا كەلتىرۋ جۇمىستارىن سۋرەتشى-رەستاۆراتور قىرىم التىنبەكوۆ قولعا الدى. ارينە، مۇنداي تاريحي باي مۇرامىزدى تاۋىپ، زەرتتەپ، قالپىنا كەلتىرۋ – تولاسسىز ەڭبەكتىڭ جەمىسى. ال، ونى بۇقارا حالىقتىڭ نازارىنا ۇسىنۋ ءۇشىن قارجى قاجەت. بۇل جەردە نازارباەۆ ورتالىعىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ پەن «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ ەكس-پرەزيدەنتى قايىرگەلدى قابىلديننىڭ ءوز ۇلتى، حالقى، ەلى ءۇشىن ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەنىن اتاپ ايتۋىمىز ادامگەرشىلىك ءىس.
«قازاقتىڭ تاريحىن كونە زاماننان باستايمىز، - دەيدى ءا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زەينوللا ساماشەۆ. – بىراق ناقتى بالەنباي كۇنى دەۋگە بولمايدى. سەبەبى، تاريحي ەتنوگەنەز پروتسەسى مىڭداعان جىلدارعا سوزىلادى. مىسالى، ساقتاردى الساق. ولاردىڭ دا قولا داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن اتا-بابالارى بار. سونداي-اق، قولا داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ تاس داۋىرىندەگى اتا-بابالارى بار. سوندىقتان، تاريحي ەتنوگەنەز پروتسەسىن الىپ، سودان تاريحي ساباقتاستىق ماسەلەسى تۇرعىسىنان قاراۋ كەرەك. قانداي ميگراتسيا پروتسەسى بولسا دا، بۇگىنگە دەيىن تاريحي ساباقتاستىق ۇزىلگەن جوق. بابالارىمىز ءوزى مەكەندەگەن جەرىنەن ەشقايدا كەتكەن جوق. تاريحتا بۇل جەرلەرمەن وتكەن-كەتكەن حالىقتاردىڭ ءىزى دە بار. بىراق، ءبىز تەك ميگراتسيانىڭ اسەرىن ايتساق قاتەلەسەمىز. ءبىزدىڭ بابالارىمىز بۇكىل ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ەلدەرمەن مادەني، ساۋدا-ەكونوميكالىق، اسكەري تىعىز قارىم-قاتىناس جاسادى. ولارعا بەرەرىن بەردى، وزىنە الارىن الدى. مەتودولوگيالىق تۇرعىدان تاريحىمىزدى قالاي جازۋ كەرەكتىگى تۇسىنىكتى. ماسەلە سونى جازاتىن تاريحشىلاردى بىرىكتىرۋدە، ورتاق تۇجىرىمعا جۇمىلدىرۋدا جاتىر. «تاريحتى جاڭاشا جازامىز» دەگەنگە ايتارىم، نەگىزىنەن بۇل ادىستەمەلىك وزگەرىستەردى قامتيتىن ماسەلە. ايتپەسە، تاريحي فاكتىلەر وزگەرگەن جوق. تەك، سول فاكتىلەردى قازىرگى زامان تالابىنان، ۇلتتىق مۇددەمىزدىڭ تۇرعىسىنان قاراستىرىپ جازۋىمىز كەرەك».
ارحەولوگ-ماماننىڭ پىكىرىنشە، باعزى زاماندا ءومىر سۇرگەن بابالارىمىز ەشكىمنەن كەم تۇسپەيتىن تاريحي قۇندىلىقتار، وزىق مادەنيەت نۇسقالارىن جاساعان. ەندەشە، سولاردىڭ ۇرپاعى، سول مادەنيەتتىڭ مۇراگەرى ءبىزبىز. ءاربىر قازاقستاندىق ءوزىنىڭ اتا-بابالارى ءۇشىن ماقتانا ءبىلۋى كەرەك! نەگە ماقتانباسقا؟ – سەبەبى، بۇكىل ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى كەز-كەلگەن وركەنيەتپەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساي الاتىن امبەباپ وركەنيەت قازاق دالاسىندا جاسالعان،- دەيدى ز. ساماشەۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ وركەنيەتىمىزدىڭ وزگەلەردەن ءبىر ەرەكشەلىگى، بىزدە جەر شارىنداعى بارلىق تابيعي قۇبىلىستارعا بەيىمدەلگەن وركەنيەت قالىپتاستى. بۇل پىكىرمەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆ تە كەلىسەدى. – ساقتار - بۇكىل الەمدى اۋزىنا قاراتقان وركەنيەتتىڭ كوشىن باستاعان بابالارىمىز. وسىنداي باباسى بار ۇرپاق – باقىتتى ۇرپاق! كەيىن بۇل جونىندە كوپتەگەن كىتاپتار جازىلعان سوڭ جاس ۇرپاق ءوزىنىڭ باباسىمەن، ءوز حالقىنىڭ تاريحىمەن ماقتاناتىن بولادى! – دەيدى ول. عالىمنىڭ پىكىرىنشە، قازاق اتاۋى «قاس ساق» دەگەننەن شىققان. «قازاق ءسوزى قايدان شىققان؟ باياعىدا مۇساتاي اقىنجانوۆ دەگەن پروفەسسور اعامىز قازاق قاس ساقتان شىققان دەپ جۇرەتىن. قاس – ناعىز دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. قاس ساق، قاس باتىر، قاس سۇلۋ. سول ايتقانداي ءبىز ناعىز ساقپىز. ساقتىڭ مادەنيەتى، ساقتىڭ تاريحى، ساقتان قالعان مۇرا – ءبىزدىڭ تاريحىمىز» دەيدى تۇركولوگ-عالىم.
ءوزىنىڭ تۋعان ەلى ءۇشىن، ونىڭ تارلان تاريحى ءۇشىن ماقتانا ءبىلۋ دە – ەرلىك ءىس. مەنىڭ ويىمشا، ءبىز تاۋەلسىز قازاقستانىمىزبەن، ارۋ استانامىزبەن، ءوز ەلىن العا سۇيرەگەن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزبەن ماقتانا ءبىلۋىمىز كەرەك. «نۇر وتان» حدپ-سى وتكىزگەن ءبىر جيىندا «ايقىن» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى نۇرتورە ءجۇسىپ اعامىز: «استانا – الەم نازارىنداعى قالا. قوعامدىق قىزمەت كورسەتەتىن كەز-كەلگەن سالانىڭ قىزمەتكەرى استانانىڭ تاريحىن شەتەلدىك مەيماندارعا جاتقا ايتىپ بەرەتىندەي جاعداي قالىپتاستىرۋ قاجەت» دەگەن ۇسىنىس ايتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، شۆەتسيادا قالا تاريحىن كەز كەلگەن تاكسيست، شاشتاراز جاتقا بىلەدى. ال، بىزدە شە؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ، استاناداعى ءبىر-ەكى شاشتارازعا باس سۇقتىم. س. سەيفۋللين كوشەسىنىڭ بويىنداعى ۇلكەن ءبىر شاشتارازدا ناستيا ەسىمدى ورىس قىزى قارسى الدى. «استانانىڭ تاريحىن بىلەسىز بە؟ شەتەلدىك قوناقتار سۇراسا نە دەيسىز؟» دەسەم: «استاناعا شامامەن 10 شاقتى جىل بولدى» دەپ قاراپ تۇر. ءوزى بۇرىنعى تسەلينوگرادتا تۋىپتى. نە دەگەن نەمقۇرايدىلىق؟ كەلەسى شاشتارازدا ءورىستىلدى قازاق ايەلى استانانىڭ جاڭارعان كوشەلەرىنىڭ اتاۋلارىن وزىمنەن سۇراپ، جانى قىسىلدى. ارينە، وقىپ-بىلەمىن دەگەن ادامعا استانانىڭ تاريحى جازىلعان كىتاپ، جۋرنالدار، كومەكشى-قۇرالدار وتە كوپ. ءتىپتى، بۇگىنگى عالامتور دامىعان زاماندا اقپارات دەگەن ۇشان-تەڭىز، الايدا، ءبىزدىڭ كوپشىلىگىمىزدە ءتول تاريحىمىزدى بىلۋگە دەگەن قۇرمەت، ماقتانىش جوق!
تاريحقا قۇرمەت تۋرالى ءبىر مىسال. ءبىر جولى قازاقستان-گەرمانيا قۇرامالارىنىڭ اراسىندا فۋتبول دوداسىن كورۋگە «استانا-ارەناعا» باردىم. جانكۇيەرلەردىڭ قولىندا ءبىر-ءبىر شاپالاق-قاعاز. قاتتى قاعازدان بۇكتەپ جاسالعان قول شاپالاقتاعىشتا ءانۇرانىمىزدىڭ ءماتىنى بار ەكەن. بىراق، ونى اۋەلەتكەن جان بولمادى. كەرىسىنشە، سول ادەمى قاعازدار اياقتىڭ استىندا جاتتى. بۇل دا ءبىزدىڭ رامىزدەرىمىزگە، ءوز تاريحىمىزعا دەگەن قۇرمەتىمىزدىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟ اۆتوبۋس بيلەتتەرىنە بايتەرەكتىڭ بەينەسىن سالدىق. قاتتى قىنجىلعانىم، بىردە اۆتوبۋستا 5 جاسار بالا جۇرتتىڭ كوزىنشە الگى بيلەتتى اياعىمەن مىجعىلاپ وينادى. ۇلكەندەر ءۇنسىز. بايتەرەك دەگەنىمىز ءجاي عيمارات ەمەس، استانانىڭ، بىلاي تۇرسىن، قازاقستاننىڭ وركەندەۋىنىڭ سيمۆولى ەمەس پە؟ «بايتەرەك – استانانىڭ تورىندەگى،
ورەسى بيىكتىكتىڭ ومىردەگى.
ايالى الاقانى ەلباسىنىڭ،
سەكىلدى وشپەيتۇعىن سەنىم ءمورى»، - دەپ اقىن اعامىز نەسىپبەك ايتۇلى جىرلاعانداي، بۇل ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزدىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن عيمارات ەمەس پە؟ ەندەشە، وعان نەگە قۇرمەتپەن قارامايمىز؟ بىردە اقش-قا جولىم تۇسكەنىندە ۇلگى تۇتارلىق ءبىر جايتتىڭ كۋاسى بولدىم. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى الىپ ەلدىڭ قاي قالاسىنا بارساڭ دا، الدىڭنان شىعاتىنى – ءار قالانىڭ عاجايىپ عيماراتتارى بەينەلەنگەن كادەسىيلارى. بىراق، بىرىنىكى ەكىنشىسىندە كەزدەسپەيدى. ولار ءارى ادەمى، ءارى ارزان، ءارى قولجەتىمدى. مىسالى، ۆاشينگتوندا – بيىكتىگى 168 مەترلىك وبەليسك، نيۋ-يوركتە – «ەمپاير ستەيت بيلدين». مەنىڭ ءبىر سۇيسىنگەنىم، ءوز ەلىڭدى، تۋعان قالاڭدى قۇرمەتتەۋ، ماقتان تۇتۋ وسىنداي شاعىن كادەسىيدان باستالادى ەكەن. كوشەدە جولىققان كەز-كەلگەن امەريكالىق ءوزىنىڭ باس قالاسىنىڭ تاريحىن اڭگىمەلەۋدى زور ماقتانىش كورەتىنىنە قىزىعا دا، قىزعانا دا قارادىم. ءبىز نەگە سولاي ەتپەيمىز؟
جاس ۇرپاقتىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋدا تەلەديداردىڭ الاتىن ءرولى زور. سەبەبى، جاس بالالار ۋاقىتىنىڭ كوبىن تەلەديداردىڭ الدىندا وتكىزەدى. بۇل جەردە ۇلتتىق تاريحىمىزدان تۇسىرىلگەن مۋلتفيلمدەر مەن كينوتۋىندىلاردىڭ ماڭىزى بولەك. مىسالى، سول اقش-تا مۋلتفيلمدەردىڭ بىرنەشە ارنالارى بار. بىراق، ولار ءبىز ويلاعانداي زۇلىمدىق، زورلىق-زومبىلىقتى ناسيحاتتاپ جاتقان جوق. كەرىسىنشە، حالىققا تاربيەلىك ءمانى بار مۋلتفيلمدەردى، كينولاردى كورسەتەدى. قىتاي دا وتانشىلدىق سەزىمدى شىڭداۋدا مۋلتفيلمدەرىنە ارقا سۇيەدى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۋلتفيلمدەرىمىزدىڭ سانى ءالى از. ءارى كەتكەندە 10-عا دا جەتپەيدى. كىشكەنتاي كورەرمەندەرىمىز «بالاپاننان»، «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنان كۇندە كورەتىن «مۇڭلىق پەن زارلىق»، «قوشقار مەن تەكە»، «اق قاز»، «ساۋران باتىر»، «اڭقاۋ قاسقىر»، «الا قوڭىز» عانا... ء بىر قۋانارلىعى، 2011 جىلى 50 سەريادان تۇراتىن «قازاق ەلى» اتتى انيماتسيالىق فيلم جارىققا شىقتى. بۇل تۋىندى قازاق حاندىعىن قۇرعان كەرەي مەن جانىبەك حانداردان باستاپ، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭگە دەيىنگى تاريحي وقيعالاردى قامتيدى. «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى بيىل «ەر توستىك»، «ايداھار» اتتى 3D فورماتىنداعى تۇڭعىش تولىقمەتراجدى انيماتسيالىق تۋىندىلاردىڭ تۇساۋىن كەسەدى. بارەكەلدى دەيمىز-دە! بىراق ءار كىشكەنتاي قازاقستاندىق ءوزىنىڭ تاريحىمەن ماقتانۋى ءۇشىن «مۇڭلىق پەن زارلىق» سياقتى 100 مۋلتفيلم تۇسىرسەك تە ازدىق ەتپەسى انىق.
Abai.kz
