بيىل قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ (قحر) توراعاسى سي تسزينپين العاش رەت قازاقستانعا رەسمي ساپار جاساپ، ەكى ەل اراسىنداعى جان-جاقتى ارىپتەستىكتى دامىتۋعا باعىتتالعان كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. قازاقستان مەن قحر ءوزارا ساۋدا كولەمىن 2015 جىلى 40 ملرد. اقش دوللارىنا جەتكىزۋدى كوزدەپ وتىر. ونىڭ باسىم بولىگىن مۇناي-گاز ساۋداسى قۇراماق. بۇگىنگى تاڭدا ەكى جاقتى قارىم-قاتىناس قارقىندى دامۋدا. قازاقستانداعى قحر ەلشىلىگىنىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر جونىندەگى كەڭەسشىسى يان سيۋمين «Global Times» تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا، ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا كولەمى 2012 جىلى 25,7 ملرد. اقش دوللارىنا جەتىپ، ونىڭ ىشىندە قىتايلىق ەكسپورت 11 ملرد.، ال، يمپورت – 14,7 ملرد. دوللار بولعانىن ايتتى. قىتايدىڭ قازاقستانعا قۇيعان تىكەلەي ينۆەستيتسياسى 20 ملرد. اقش دوللارىنان اسىپ كەتكەن، قازاق ەلىنە قحر تاراپىنان بەرىلگەن ءتۇرلى نەسيەلەرى 30 ملرد. اقش دوللارىنان اسقان، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 3000 تاقاۋ قىتايلىق كاسىپورىندار تىركەلگەن. سالىستىرۋ ءۇشىن قحر كوممەرتسيا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، 2012 جىلى قىتايدىڭ شەتەلدەردەگى تىكەلەي ينۆەستيتسيالارى   87,8 ملرد. اقش دوللارىن قۇرادى. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، ونىڭ شيرەگىنە جۋىعى قازاقستاننىڭ ۇلەسىندە. بۇدان قىتايدىڭ قازاقستانمەن ۇزاق مەرزىمدى ىنتىماقتاستىق جاساۋعا نيەتتى ەكەنى انىق بايقالادى. ويانعان ايداھارداي، الىپ قىتايدىڭ ەكونوميكاسى سوڭعى ونجىلدىقتاردا ەسەلەپ دامىپ، الەمدەگى الدىڭعى ورىنعا شىقتى.

بيىل قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ (قحر) توراعاسى سي تسزينپين العاش رەت قازاقستانعا رەسمي ساپار جاساپ، ەكى ەل اراسىنداعى جان-جاقتى ارىپتەستىكتى دامىتۋعا باعىتتالعان كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. قازاقستان مەن قحر ءوزارا ساۋدا كولەمىن 2015 جىلى 40 ملرد. اقش دوللارىنا جەتكىزۋدى كوزدەپ وتىر. ونىڭ باسىم بولىگىن مۇناي-گاز ساۋداسى قۇراماق. بۇگىنگى تاڭدا ەكى جاقتى قارىم-قاتىناس قارقىندى دامۋدا. قازاقستانداعى قحر ەلشىلىگىنىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر جونىندەگى كەڭەسشىسى يان سيۋمين «Global Times» تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا، ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا كولەمى 2012 جىلى 25,7 ملرد. اقش دوللارىنا جەتىپ، ونىڭ ىشىندە قىتايلىق ەكسپورت 11 ملرد.، ال، يمپورت – 14,7 ملرد. دوللار بولعانىن ايتتى. قىتايدىڭ قازاقستانعا قۇيعان تىكەلەي ينۆەستيتسياسى 20 ملرد. اقش دوللارىنان اسىپ كەتكەن، قازاق ەلىنە قحر تاراپىنان بەرىلگەن ءتۇرلى نەسيەلەرى 30 ملرد. اقش دوللارىنان اسقان، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 3000 تاقاۋ قىتايلىق كاسىپورىندار تىركەلگەن. سالىستىرۋ ءۇشىن قحر كوممەرتسيا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، 2012 جىلى قىتايدىڭ شەتەلدەردەگى تىكەلەي ينۆەستيتسيالارى   87,8 ملرد. اقش دوللارىن قۇرادى. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، ونىڭ شيرەگىنە جۋىعى قازاقستاننىڭ ۇلەسىندە. بۇدان قىتايدىڭ قازاقستانمەن ۇزاق مەرزىمدى ىنتىماقتاستىق جاساۋعا نيەتتى ەكەنى انىق بايقالادى. ويانعان ايداھارداي، الىپ قىتايدىڭ ەكونوميكاسى سوڭعى ونجىلدىقتاردا ەسەلەپ دامىپ، الەمدەگى الدىڭعى ورىنعا شىقتى. بەس مىڭجىلدىق تاريحى، دەربەس وركەنيەت سانالاتىن باي مادەنيەتى، كەڭ جەرىندە كوپ ساندى حالقى بولا تۇرا، قىتاي ءبىر كەزەڭدەرى اعىلشىندىق وتارلاۋدىڭ ەزگىسىن، جاپوندىق شاپقىنشىلاردىڭ تەپكىسىن دە كوردى. باتىس مەنسىنبەگەن، ارتتا قالۋشى كەدەي ەل سانالعان قىتاي بۇگىنگى تاڭدا بۇكىل الەمدى تاڭداندىرىپ، «قىتاي عاجايىبى» دەگەن دامۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتىپ وتىر. مۇنداي كەرەمەت جەتىستىككە كورشىلەس اسپان استى ەلى قالاي قول جەتكىزدى؟ قىتايلىق دامۋدىڭ استارىندا، ساياساتى مەن مەملەكەتتىك باسقارۋ ىسىندە قانداي قۇپيا سىر جاتىر؟ قىتاي تاجىريبەسىنەن قانداي ساباقتار الۋعا بولادى؟ مىنە، وسىنداي كوكەيكەستى سۇراقتار بۇگىندە اركىمدى قىزىقتىرادى.  

***               ***             ***

الەمدىك ەكونوميكانىڭ تاريحىندا حح عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە بۇرىن سوڭدى بولماعان دامۋدىڭ تاڭعاجايىپ ۇلگىسى تىركەلدى. ول – قىتايدىڭ قارقىندى ەكونوميكالىق دامۋى نەمەسە «قىتاي عاجايىبى». ءبىر قاراعاندا، قىتايدىڭ قارىشتاپ دامۋىندا نەگىزگى ورىن الاتىن ماسەلە - ەكونوميكالىق الەۋەت سياقتى كورىنەدى. ال، شىن مانىسىندە، قىتايدىڭ تابىسقا جەتۋىنە كۇشتى ىقپال ەتكەن - مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ءومىر شىنايىلىعىمەن استاسىپ جاتقان ستراتەگيالىق ويلاۋ قابىلەتى بولاتىن، ياعني، الدىعا ماقسات قويۋ مەن وعان  ناقتى جوسپارلانعان مەرزىم ىشىندە قول جەتكىزە ءبىلۋى ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ولارعا ايتىلعاندى ورىنداۋ، جوسپارلانعاندى ۋاقىتىندا جۇزەگە اسىرۋ ءتان. «قىتاي عاجايىبىنىڭ» باستاۋىندا تۇرعان دەن سياوپين «قىتايلىق ەرەكشەلىگى بار سوتسياليزم» ۇستانىمىمەن ساياسات ساحناسىنا شىقتى. ول وزىنە دەيىنگى كومپارتيا توراعاسى ماو تسزەدۋننان مۇراعا قالعان «ۇلكەن سەكىرىس»، «مادەني توڭكەرىس» زارداپتارىن جويۋعا كىرىستى: كەدەيلىككە دۋشار بولىپ، الەم ەلدەرىنەن ارتتا قالعان، تەرەڭ الەۋمەتتىك-ساياسي داعدارىستان تيتىقتاعان اسپان استى ەلىن جاڭاشا دامۋ جولىنا سالدى. دەن سياوپين قىتايدىڭ جۇزەگە اسىرعالى وتىرعان ەكونوميكالىق رەفورماسىنىڭ تابىستىلىعى ساياسي جۇيەنىڭ جاڭعىرۋىنا تاۋەلدى دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الدى. ساياسي جۇيەنى رەفورمالاماي جاتىپ، ەكونوميكالىق قۇرىلىمدى وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەستىگى عىلىمي جانە يدەولوگيالىق تۇرعىدا تۇجىرىمدالدى. وسىلايشا، ەكونوميكالىق رەفورمالار باستاۋ العان 1978 جىلدان باستاپ قىتايدىڭ ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ ء(ىجو) ءوسىمى جىلىنا 10 % قۇراپ وتىر (تەك ەكى جىلى عانا - 1989 جانە 1990  جىلدارى ءىجو ءوسىمى 4 % بولعان، سەبەبى: تيانانمەن وقيعاسىنان سوڭ اقش، جاپونيا جانە ەۋروپا ەلدەرى قىتايعا قارسى ءتۇرلى ەكونوميكالىق سانكتسيالار قولدانىپ، دامۋىن تەجەگەن). قىتايلىق ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ نەگىزىندە باستى ەكى ۇستانىم جاتتى:

ءبىرىنشى، بارلىق رەفورمالار تۇرىلىقتىڭ حالىقتىڭ بارىنشا باسىم بولىگىنىڭ مۇددەسىنە ساي جۇرگىزىلۋى ءتيىس، جانە حالىق ودان شىنايى پايدا تابۋى قاجەت; 

ەكىنشى، حالىق ءۇشىن رەفورمانىڭ باعاسى اۋىرتپالىق اكەلمەۋى كەرەك.

دەن سياوپين قىتايدى اگرارلى-يندۋستريالىق ەل رەتىندە دامىتۋدى ماقسات ەتتى. سوندىقتان، ەل ەكونوميكاسىن قورعانىس ونەركاسىبى، اۋىل شارۋاشىلىعى، عىلىم جانە ونەركاسىپ دەپ نەگىزگى ءتورت سەكتورعا ءبولىپ جاڭعىرتۋ قولعا الىندى. اسىرەسە، بۇقارا حالىقتىڭ باسىم بولىگى اۋىلدىق جەرلەردە تۇراتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن قۇلدىراتپاي رەفورمالاۋعا باسا نازار اۋدارىلدى. رەفورمانىڭ اۋىلدان باستالۋى سول كەزەڭدەگى ۋاقىت تالابى بولاتىن. ويتكەنى، ول كەزەڭدە قىتايلىقتاردىڭ 80 % اۋىلدىق جەرلەردە تۇراتىن ەدى. دەن سياوپين «قىتايدىڭ تىنىشتىعى، ەكونوميكانىڭ دامۋى ەڭ الدىمەن اۋىلدىڭ دامۋىنا، شارۋالاردىڭ ءال-اۋقاتى ارتۋىنا تاۋەلدى» دەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىندا بۇرىن قالىپتاسقان «حالىق كوممۋنالارىنىڭ» ورنىن وتباسىلىق ەڭبەككە نەگىزدەلگەن شارۋاشىلىقتار باسىپ، ولار جوسپارلى-نارىقتىق ۇستانىمعا كوشتى. ءىرى جەر يەلەنۋشى لاتيفۋنديستەردىڭ تۋىنداۋى مەن ەڭبەكتى قاناۋىنا توسقاۋىل قويىلىپ، ەگىنشى-مالشىلاردىڭ جەردى تەڭدەي يەلەنۋى مەن پايدالانۋى ويلاستىرىلدى. شارۋالاردىڭ بارلىعى دەرلىك اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن ەركىن ءوندىرۋ قۇقىعىنا يە بولدى. مەملەكەتتىك ءونىم دايىنداۋ جۇيەسى تاراتىلىپ، اگرونوميالىق ونىمدەرگە باعا ەركىن بوساتىلدى، بارىنشا جەڭىلدەتىلگەن سالىق جۇيەسى ەنگىزىلدى. مەملەكەتتىڭ بەلگىلەگەن جوسپارىنان ارتىق وندىرىلگەن ءونىم شارۋالاردىڭ يگىلىگىنە اينالدى. مۇنىڭ بارلىعى شارۋالاردى ەڭبەكتەنۋگە، جەردى تىڭايتۋ مەن كۇتۋگە، اسىل تۇقىمداندىرۋ ارقىلى ارتىق ءونىم الۋعا ىنتالاندىردى. اۋىلدىق جەرلەردەگى ەڭبەككەرلەردىڭ ءومىر ساپاسى جوعارىلاپ، اۋىل شارۋاشىلىعى تۇتاسىمەن مودەرنيزاتسياعا ۇشىرادى. ەڭ باستىسى – قىتاي قىسقا مەرزىم ىشىندە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە قول جەتكىزىپ، كوپ ساندى حالقىنىڭ تويا تاماقتانۋىن قامتاماسىز ەتە الدى. قىتايلىق شارۋالاردىڭ مۇنداي جەتىستىككە قول جەتكىزۋى ءوز كەزەگىندە اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن ەكسپورتقا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەردى. ال، قىتايمەن كورشىلەس كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردا جۇرگەن رەفورمالار بولسا حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا ەمەس، كەرىسىنشە، كەشەندى قوجىراپ-توزۋعا اكەلىپ سوقتى. كسرو-دا جۇرگەن گورباچەۆتىق «قايتا قۇرۋلار» جوعارىدان بەرىلەتىن نۇسقاۋلار تۇرىندە جۇرگىزىلسە، قىتايلىق رەفورمالاۋ تومەنگى دەڭگەيلەردەگى باستامالاردى جوعارىداعىلاردىڭ قولداۋىمەن جۇزەگە استى. ەكونوميكاداعى يدەولوگيانىڭ ءرولى مەن وعان بيلىكتىڭ قول سۇعۋى بۇكىل قىتايلىق اۋقىمدا بارىنشا تومەندەتىلدى. ياعني، ەل اۋقىمىندا جۇرگىزىلگەن رەفورمالاردىڭ دەنى «ازيالىق ەكونوميكالىق جولبارىستاردىڭ» ۇلگىسىنە نەگىزدەلدى.

1980 جىلدىڭ 20 قازانىندا قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى (قكپ) ورتالىق كوميتەتى ارنايى شەشىم قابىلداپ، رەسمي تۇردە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جۇيەنى رەفورمالاۋعا كوشتى. ءسويتىپ، قىتايلىق سوتسياليستىك ەكونوميكا – «مازمۇنىندا جوسپارلاۋ ەلەمەنتى بار تاۋارلى ەكونوميكا» دەپ انىقتالدى. بۇل تۇرعىدا دەن سياوپين: «نەگە وسى نارىق تۋرالى ءسوز بولسا، بىردەن كاپيتاليزم تۋرالى اڭگىمە قوزعالادى دا، جوسپارلاۋ دەسە – سوتسياليزم دەيمىز؟ جوسپارلاۋ مەن نارىق – تاسىلدەر. ەگەر بۇل ءتاسىل وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ ءۇشىن پايدالى بولسا، نەگە ونى قولدانباسقا» - دەگەن ەدى. بۇل ۇستانىم ءوزىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ، قارقىندى ەكونوميكالىق دامۋعا سەرپىن بەردى. سونىمەن قاتار، دەن سياوپين قىتايلىق دامۋ ستراتەگياسىنىڭ ءۇش قادامىن ايقىندادى: ءبىرىنشى قادام – حالىقتىڭ قارنى توق، كيىمى ءبۇتىن بولاتىنداي دەڭگەيگە قول جەتكىزۋ; ەكىنشىسى – حح عاسىردىڭ سوڭىندا ءىجو ءتورت ەسەگە ءوسىرۋ; ءۇشىنشىسى – جاڭا عاسىردىڭ 30-50 جىلى ىشىندە ورتاشا دامىعان ەلدەردىڭ دەڭگەيىنە قول جەتكىزۋ. وسىلايشا، قىتاي بىرتە-بىرتە باي، مىقتى، دەموكراتيالىق جانە وركەنيەتتى سوتسياليستىك ەلگە اينالادى دەگەن ۇزاق مەرزىمدى جوسپار جاسالدى. وسى جەردە ايتا كەتەرلىك ءجايت، ءىجو 2000 جىلى ءتورت ەسەگە - 2800 ملرد. يۋانعا ء وسىرۋ جوسپارىن  قىتاي 1994 جىلى 2905,4 ملرد. يۋان كورسەتكىشپەن اسىرا ورىنداپ، مەرزىمىنەن بۇرىن قول جەتكىزدى. جالپى، دەن سياوپين پراگماتيك ساياساتكەر رەتىندە تانىمال ەكەنىن ايتا كەتۋ قاجەت، ونىڭ ايتقان مىنا ءبىر ءسوزى بۇكىل الەمگە تانىمال: «اق مىسىق پا، قارا مىسىق پا ماڭىزدى ەمەس، ەگەر ول تىشقان ۇستاي الاتىن بولسا، وندا ول جاقسى مىسىق». سول سياقتى، سوتسياليزم بە، نارىق پا، ءبارىبىر، ەڭ باستىسى – ەلدىڭ دامۋىنا يگى ىقپال ەتسە بولعانى. وسىلايشا، الەمدە تەڭدەسى جوق «ءبىر ەل، ەكى ءتۇرلى جۇيە» قالىپتاستى.

1984 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ قىتايلىق ەكونوميكالىق جاڭعىرۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى – قالالارداعى ەكونوميكالىق جۇيەلەردى رەفورمالاۋ باستالدى. ءتورت ءىرى قالا -  شەنچجەن، چجۋحاي، سيامىن، شانتوۋ – ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار بولىپ جاريالانىپ، تومەنگى سالىق رەجيمىندەگى ەركىن نارىققا كوشتى. مىسالى، شەنچجەن وسىدان 30 جىل بۇرىن گونكونگقا جاقىن ورنالاسقان تەڭىز جاعاسىنداعى شاعىن عانا بالىقشىلاردىڭ قالاسى بولسا، قازىر ول 10 ميلليون تۇرعىنى بار ءىرى قالاعا اينالعان وڭتۇستىك قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ورتالىعى سانالادى. سونىمەن قاتار، شاعىن بيزنەس پەن جەڭىل ونەركاسىپكە، تۇرمىستىق تەحنيكالار مەن ماشينا جاساۋعا بارىنشا قولداۋ جاسالدى. بيلىك تاراپىنان بيزنەس وكىلدەرىنە كەدەرگى جاساۋعا تولىق توسقاۋىل قويىلدى. كەرىسىنشە، جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى وزدەرىنىڭ ايماعىندا اشىلعان شاعىن-ورتا بيزنەس وكىلدەرى مەن كاسىپورىندارعا بارلىق قولايلى جاعدايلار جاسادى. نەسيە ساياساتى دا مەملەكەتتىڭ قاتاڭ قاداعالاۋىنا الىندى. مىسالى، بانكتىك نەسيەنى ەڭ كوپ دەگەندە 4-5 % سىياقىمەن بەرۋ ارقىلى قارجى سەكتورى دا الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى ساقتاي وتىرىپ، قىتايدىڭ ۇيلەسىمدى ەكونوميكالىق دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوستى. بۇل ءۇردىس ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا.

دەن سياوپين 1985 جىلى نارىقتىق ءسوتسياليزمنىڭ باستاۋىندا تۇرىپ مىناداي قاعيدانى قىتايلىق قوعامدا نىقتاپ بەكىتتى: «قۇرلىقتىق قىتاي سوتسياليستىك جۇيەنى قولدايتىن بولادى جانە جالعان جولعا – كاپيتاليستىك جولعا بۇرىلىپ كەتپەيدى. سوتسياليزم مەن كاپيتاليزمدى ءبىر-بىرىنەن ايىراتىن ەرەكشىلىكتەردىڭ ءبىرى – سوتسياليزم جالپى گۇلدەنۋدى بىلدىرەدى، حالىقتىڭ تابىس تابۋ بويىنشا باي-كەدەي بولىپ پوليارعا ءبولىنىپ، جىكتەلۋىنە جول بەرمەيدى. جاسالعان بايلىق الدىمەن مەملەكەتكە تيەسىلى، سوسىن بارىپ ادامدارعا جەتەدى; سوندىقتان دا، جاڭا بۋرجۋازيانىڭ جوق جەردەن تۋىنداۋى مۇمكىن ەمەس. مەملەكەتكە تۇسكەن پايدا ادامداردىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا جۇمسالادى، از بولىگى ۇلتتىق قورعانىستى نىعايتۋعا، ال، قالعان بولىگى – ەكونوميكانى دامىتۋعا، ءبىلىم بەرۋ مەن عىلىمعا، حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى مەن مادەني ورلەۋ دەڭگەيلەرىن  كوتەرۋگە باعىتتالادى».

1988 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قىتايلىق عالىمدار «سوتسياليستىك تاۋارلى ەكونوميكانىڭ»  ورنىنا «سوتسياليستىك نارىقتىق ەكونوميكا» ۇعىمىن قولدانۋدى ۇسىندى. «سوتسياليستىك نارىقتىق ەكونوميكا» جاعدايىندا مەملەكەت ەكونوميكانى ماكروەكونوميكالىق قۇرالدار ارقىلى باسقارىپ، اكىمشىلىك ىقپال ەتۋدى بارىنشا تەجەپ، سونىڭ ارقاسىندا، قىتايدىڭ ءبىرتۇتاس ۇلتتىق نارىعىنىڭ قۇرىلۋىنا يگى ىقپال ەتتى. دەگەنمەن، قىتاي كەرەمەتىنىڭ نەگىزىن سالعان دەن سياوپين 1989 جىلى رەسمي تۇردە بارلىق لاۋازىمىنان ءوز ەركىمەن باس تارتۋدى ۇيعاردى. وعان ءبىر جاعىنان، 1989 جىلعى 15 ءساۋىر مەن 4 شىلدە ارالىعىندا كسرو-داعى قايتا قۇرۋلار سياقتى قىتايداعى ساياسي جۇيەنى تۇبەگەيلى رەفورمالاۋدى كوكسەگەن ستۋدەنتتەردىڭ تيانانمەن الاڭىندا ۇيىمداستىرىپ،  اياعى قانتوگىسكە ۇلاسقان نارازىلىق باس كوتەرۋلەرى سەبەپشى بولدى. 1992 جىلدان باستاپ «جولداس دەن» ساياساتتان كەتتى،  بىراق، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قىتايدىڭ رۋحاني كوشباسشىسى بولىپ قالدى. دەن سياوپين قىتاي ساياساتىندا بۇرىن داستۇرگە اينالعان  ولە-ولگەنشە بيلىك باسىنان كەتپەۋ ادەتىنە توسقاۋىل قويىپ، وزىنەن كەيىنگى بيلەۋشىلەرگە ۇلگىلى ونەگە كورسەتىپ، پارتيالىق بيلىك الماسۋىنىڭ وڭتايلى جولىن سالىپ بەردى. ومىرلىك لاۋازىمدىلىقتى كۇشىنەن قالدىرىپ، مەملەكەت باسشىسىن تاققا ەكى كەزەكتەن ارتىق وتىرمايتىن ەتىپ بەلگىلەپ كەتتى. ياعني، ەكى بەسجىلدىق جوسپاردى جۇزەگە اسىرىپ، ون جىل ەلدى بيلەگەن لاۋازىمدى تۇلعا وزىنەن كەيىن ءىزباسار دايىنداپ، ەرىكتى تۇردە بيلىكتى «قولدان قولعا» وتكىزۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار، قىزمەت سالالارىندا زەينەتكەرلىك جاسقا جەتكەندەردىڭ دەمالىسقا كەتۋلەرى قاتاڭ باقىلاۋعا الىنىپ، قارت كادرلاردىڭ جاستارعا ورىن بەرۋىنە، وتىز بەن قىرىق جاس ارالىعىنداعى قابىلەتتى جاستاردىڭ جاپپاي جاۋاپتى قىزمەتكە وسۋىنە مۇمكىندىك جاسالدى.

1989 جىلى قكپ توراعالىعىنا ۋاقىتشا كەلگەندەي بولعان تسزيان تسزەمين 1993 جىلى قحر توراعاسى بولدى. ول دەن سياوپين باستاعان رەفورمالاردى ودان ءارى جالعاستىردى. 1993 جىلى قىتايدىڭ ءىجو ءوسىمى 10% ەمەس، تىپتەن، 13% دەيىن ارتىپ كەتتى. مۇنداي جايتكە قحر ۇكىمەتى قاتتى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى، ويتكەنى، ەكونوميكانىڭ قاتتى قارقىنمەن دامۋى ءتۇرلى جاعىمسىز زارداپتارعا اكەلەتىن قاتەرلى قۇبىلىس سانالادى. قىتاي «پومو جيڭجي»، ياعني، «كوبىك ەكونوميكالىق دامۋدىڭ» قاۋپىنەن ساقتانۋدا باي كورشىسى - جاپونيانىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەندى.

بۇل كەزەڭگە ءتان ەرەكشەلىك – دامۋى ارتتا قالعان باتىس قىتايدى جەتىلدىرۋ جانە قالىپتى دامۋداعى شىعىس-سولتۇستىكتەگى كونە اۋىر ونەركاسىپ بازاسىن ودان ءارى جاڭعىرتۋ ساياساتى بولدى. «سييۋ ءوڭىرى»، ياعني، باتىس قىتاي پروۆينتسيالارى پوستكەڭەستىك كەڭىستىك پەن ەۋروپاعا شىعاتىن ترانزيتتىك ءدالىز قىزمەتىن اتقارۋىنا قاجەتتى بارلىق ينفراقۇرىلىمدىق قامتاماسىز ەتۋ ءىسى جۇزەگە اسىرىلدى. ال، شىعىس-سولتۇسىك ايماقتاعى  ەكونوميكانىڭ شىنايى سەكتورىنا شەتەلدىك ينۆەستيتسيا مەن تەحنولوگيانى تارتۋ قاتار جۇرگىزىلدى. وتە قولايلى ءارى جەڭىل سالىق-نەسيە ساياساتى بيلىك تاراپىنان ەكونوميكانى دامىتۋعا قوسىمشا كومەك بەرىپ، يگى ىقپالىن تيگىزدى.

تسزيان تسزەميننىڭ بيلىك باسىنا كەلگەن كەزەڭى قىتايدىڭ اياعىنا تۇرىپ، الەمدىك نارىقتاردى جاۋلاۋعا نيەتتەنگەن كەزەڭىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ونىڭ باسشىلىعىمەن قىتاي دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىردى، ەكونوميكالىق جانە اسكەري الەۋەتىن ارتتىردى، ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى كوشباسشىعا اينالدى، شانحاي قالاسىندا اسەان ءسامميتىن وتكىزدى، 2008 جىلى پەكين وليمپياداسىن وتكىزدى. سپورت - ەلدىڭ ابىرويى مەن حالىقارالىق ءيميدجى عانا ەمەس، ساۋ دا سالاماتتى ءومىردىڭ كەپىلى دەپ تۇسىنگەن قىتاي سپورتقا بۇرىنعىدان دا كۇشتى كوڭىل بولە باستادى. تسزيان تسزەمين «ۇشتىك وكىلدىك» تەورياسىن ۇسىنىپ، ونى قكپ پارتيالىق باعدارلاماعا اينالدىردى. «ۇشتىك وكىلدىكتىڭ» ءمانى مىنادا: بىرىنشىدەن، پارتيا قىتايلىق الدىڭعى قاتارلى وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋىنا باعىتتالعان تالاپتارعا; ەكىنشىدەن، پارتيا قىتايدىڭ مادەنيەتىن  وزىق ەتەتىن پروگرەسسيۆتىك باعىتتارعا; ۇشىنشىدەن، كومپارتيا قىتاي حالقىنىڭ سان ءتۇرلى قاباتتارىنىڭ مۇددەلەرىنە وكىلدىك ەتەدى. «ۇشتىك وكىلدىك» يدەياسىن قكپ ماركسيزما-لەنينيزمنىڭ يدەيالارىمەن، ماو تسزەدۋننىڭ ۇستانىمدارىمەن، دەن ءسياوپيننىڭ تەوريالارىمەن قاتار ۇزاق مەرزىم بويىنا ۇستانادى.  «ۇشتىك وكىلدىك» جۇمىسشى-شارۋالار مەن    ينتەلليگەنتسيانىڭ ساياسي قۇقىقتارىن تەڭەستىرىپ قانا قويماي، جەكە كاسىپكەرلەرگە دە پارتيا ەسىگىن ايقارا اشتى. تسزيان تسزەمين تۇسىندا قولعا الىنعان تاعى ءبىر جاۋاپتى مىندەت، "سياوكان" قوعامىن، ياعني، ورتا داۋلەتتىلەر قوعامىن قۇرۋ بولدى. قكپ XVI سەزى "سياوكان" قوعامىنا قول جەتكىزۋ ارقىلى قىتايلىقتاردىڭ جان باسىنا شاققانداعى تابىس دەڭگەيىن ورتاشا دامىعان ەلدەردىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزۋدى كوزدەيدى. تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ مالىمەتى بويىنشا، قازىر بۇل كورسەتكىش 26959 يۋاندى نەمەسە 4 292 اقش دوللارىنا تەڭ (ءبىر اقش دولل.- 6,28 يۋان).  قىتايدا 1,5 ملرد. تاقاۋ حالىق بار ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇكىل ەلدىڭ تابىسىن قوسساق، قىرۋار قارجى بولماق.  ال، قىتايدىڭ ۇلتتىق ستاتيستيكالىق بيۋروسىنىڭ كورسەتۋىنشە، ءىجو $7,3 ترلن.، جان باسىنا شاققانداعى تابىس $5,5 مىڭ. ازىرگە، قحر ازاماتى تابىس دەڭگەيى بويىنشا الەمدە 101 ورىندا تۇر. ورتا داۋلەتتىلەردىڭ "سياوكان" قوعامى تەك تابىس تابۋدى عانا ەمەس، جان-جاقتى دامۋدى ماقسات تۇتادى: ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني ت.ب.

ساياسي ءداستۇردى ۇستانا وتىرىپ، تسزيان تسزەمين 2002-2005 جىلدار ارالىعىندا قكپ وك باس حاتشىلىعىن، رەسپۋبليكا توراعالىعىن، قكپ ورتالىق اسكەري كەڭەس توراعالىعىن حۋ تسزينتاوعا امانات ەتتى. قىتاي ايماقتارىنىڭ حال-احۋالىمەن ەتەنە تانىس بولسا دا، حۋ ەل ارالاپ، قاراپايىم ەڭبەككەرلەردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ءوز كوزىمەن كورگەندى قالايتىن. ول قاراپايىم ءومىر ءسۇرۋدى ناسيحاتتاپ قانا قويماي، ءوزى ۇلگى كورسەتۋگە تىرىستى. جۇمىسقا ۆەلوسيپەدپەن بارىپ، وزىنە دەيىن داستۇرگە اينالعان مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ءسان-سالتاناتتاردىڭ سانىن كۇرت قىسقارتتى. چينوۆنيكتەردىڭ مەملەكەتتى قىزمەتتى پايدالانىپ، ءتۇرلى ءىس-شارالارعا بيۋدجەت قارجىسىن ىسىراپ ەتىپ جۇمساۋىنا تيىم سالدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن قايىرىمدىلىعىن ءبىر جاعىنان، قىتايلىق حالىقتىڭ كەدەي بولىگى قاتتى قولداسا،  ەكىنشى جاعىنان، مۇنداي ۇستانىم كەدەيلەر مەن بايلار اراسىنداعى ءومىر دەڭگەيىنىڭ الشاقتىعىن ازايتتى. ول سونىمەن قاتار، تەڭىز جاعالاۋىنداعى كۇشتى دامىعان ايماقتاردىڭ ىشكى جانە باتىس ايماقتارعا كومەكتەسۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ، قىتايلىق قوعامنىڭ ۇيلەسىمدى دامۋىنا كۇش سالدى. «ۇيلەسىمدى دامۋ»، نەمەسە عىلىمي دامۋ ساياساتى – باتىس جانە شىعىس قىتاي، اۋىل مەن قالا، كەدەي مەن باي، تەڭىز جاعالاۋى مەن قۇرلىق ىشىندەگى ايماقتار اراسىنداعى تەڭسىزدىكتەردى بارىنشا ازايتۋعا باعىتتالدى. بۇل باعىتتا قىتاي ۇكىمەتى ايانعان جوق، اسىرەسە، اۋىل-ايماقتارعا بارىنشا قولايلى جاعدايلار جاسالدى: اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن شارۋالارعا 5-10 مىڭ اقش دوللارى ارالىعىنداعى نەسيە ەشبىر پايىزسىز 2 جىلعا بەرىلدى. بۇل يگى باستاما دا ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ جالعاسىن تابۋدا.

حۋ تسزينتاو پارتيا ىشىندەگى تارتىپكە دە قاتاڭ قارادى: پارتيا مۇشەلەرى يدەولوگيالىق ماتەريالداردى زەردەلەۋگە، باسشىلىققا مويىنۇسىنۋىن جازباشا كۋالەندىرۋگە مىندەتتى بولدى. حۋ تۇسىندا قكپ ىشىندە ەكى يدەولوگيالىق قانات تۋىندادى. «وڭشىلدار» قوعامنىڭ اشىقتىعىن، بانك جۇيەسى مەن جەكە مەنشىكتىڭ جەدەلدەتىلگەن رەفورماسىن ۇسىنسا، «سولشىلدار» رەفورمالاردى قىسقارتۋدى، شەتەلدەردىڭ ىقپالىن ازايتۋدى، بايلىقتى قايتا ءبولۋدى، كەدەي شارۋا قاباتتارىن سۋبسيديالاۋدى اڭسادى. ول پارتيا ىشىندە پايدا بولعان «وڭشىل» جانە «سولشىل» باعىتتاردى ءبولىپ-جارماي، ەكەۋىنە دە قولداۋ ءبىلدىرىپ، ساياسي كۇشتەردىڭ تەپە-تەڭدىگىن تابا ءبىلدى. ياعني، حۋ تسزينتاو ىشكى ساياسي باعىتتى ەكى تارماقتا جۇرگىزدى: ەكونوميكادا رەفورمانى جالعاستىرۋ جانە قكپ قوعامدىق سالاداعى ءداستۇرلى ساياساتىن ساقتاۋ.  ەكونوميكالىق ليبەرالدانۋ قاتاڭ قوعامدىق باقىلاۋمەن جۇرۋدە، ونىڭ ىشىندە، سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسۋ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيتىن وتكىر ماسەلەگە اينالعان.  كومپارتيانىڭ بيلىگىنە قاۋىپ توندىرەتىن بارلىق فاكتورلار شەكتەلىپ، تسەنزۋرالاندى. اسىرەسە، ينتەرنەت ارقىلى اقپارات تاراتۋ قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. سونىمەن قاتار، حۋ تسزينتاو قىتايدىڭ ىشكى بىرلىگىن ساقتاۋ جولىندا ءبىراز تەر توگۋىنە تۋرا كەلدى. ونىڭ بيلىك باسىنا كەلگەن جىلدارى تايۆان، تيبەت، شىڭجاڭ-ۇيعىر ماسەلەلەرى وزەكتى بولدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە، 2005 جىلى 14 ناۋرىزدا «مەملەكەتتى بولۋگە قارسى تۇرۋ تۋرالى» ارنايى زاڭ قىتايدا كۇشىنە ەندى. حۋ تسزينتاو تۇسىندا قىتاي الەمدەگى ەكونوميكالىق كۇشتى دەرجاۆا مارتەبەسىن نىعايتتى. 2011 جىلى ءىجو كولەمى 5,8 تريلليون دوللار قۇراعان قحر جاپونيانى باسىپ وزىپ، اقش-تان كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا شىقتى. شاپشاڭ تەمىر جولدارىنىڭ ۇزاقتىعى جونىنەن الەمدەگى ءبىرىنشى ورىن يەلەنىپ، افريكا قۇرلىعىنداعى ەڭ ءىرى ينۆەستورعا اينالدى.

حۋ تسزينتاو كەزەڭىنە ءتان تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – دايىن ءونىمدى ەكسپورتقا شىعارۋدى ازايتىپ، ەلدىڭ ىشكى نارىعىن كەڭەيتۋدى قولعا الۋ بولدى. بۇل ءۇشىن قىتايلىق جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسى مەن تۇرمىس دەڭگەيىن كوتەرۋ ارقىلى ىشكى نارىقتاعى سۇرانىس دەڭگەيىن كوتەرۋ مەجەلەندى. بۇل ءوز كەزەگىندە، قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ الەمدىك ەكونوميكاداعى داعدارىستارعا تاۋەلدىلىگىن ازايتتى (ادامزاتتىڭ شيرەگىنە جۋىعى قىتايلىق، وسىدان-اق قحر ىشكى نارىعىنىڭ الەۋەتى قانداي ەكەنىن شامالاۋعا بولادى). حۋدىڭ بۇل ساياساتى ءوزىن-ءوزى تولىق اقتادى: 1998 جىلعى وڭتۇستىك-شىعىس ازيانى جايلاپ، 2007 جىلدان بۇكىل الەمدە جۇرگەن داعدارىستار قىتاي ەكونوميكاسىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتە المادى.

كورەگەن ساياساتكەر رەتىندە، حۋ تسزينتاو قىتايداعى عىلىمي-تەحنيكالىق دامۋدىڭ ەلدىڭ مادەني دامۋىنان وزىپ كەتۋىنە الاڭدادى. مۇنداي سىڭارجاق دامۋ قىتايلىقتاردى ادامگەرشىلىك پەن يماندىلىقتان، وبال-ساۋاپ پەن قاناعاتشىلدىقتان جۇرداي ەتەتىن رۋحاني جاعىنان قاۋىپتى ءۇردىس دەپ سانادى. ەرەكشە ايتا كەتەتىن ماسەلە، حۋ تسزينتاو قىتاي ازاماتتارىنا ارنالعان «سەگىز قايىرىمدى جانە سەگىز كىنارات» (با جۋن با چي) اتتى مورالدىق تۇجىرىمدار مەن قۇندىلىقتار جيىنتىعىن ۇسىندى:

ءبىرىنشى: وتاندى ءسۇي; وعان زيان جاساما;

ەكىنشى: حالىققا قىزمەت ەت; ونى ەشقاشان ساتىپ كەتپە;

ءۇشىنشى: عىلىمعا سۇيەن; نادان بولما;

ءتورتىنشى: زەرەك بول; جالقاۋ بولما;

بەسىنشى: ىزەتتى بول، اركىمگە كومەكتەس; بىرەۋدىڭ ەسەبىنەن پايدا تاپپا;

التىنشى: ادال جانە ۇقىپتى بول; پايدا ءۇشىن ار-نامىس ۇستانىمىنان اتتاما;

جەتىنشى: ءتارتىپتى بول جانە زاڭعا باعىن; حاوس پەن زاڭسىزدىققا جول جوق;

سەگىزىنشى: قاراپايىم ءومىر ءسۇر، ايانباي ەڭبەك ەت; بايلىق-بارلىققا ماستانىپ، راحات سەزىمگە ەلىتىپ كەتپە.

بۇل تۋىندى باستاپقىدا قىتاي كوممۋنيستەرى ءۇشىن، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، چينوۆنيكتەرگە باعىتتالدى. ونداعى ماقسات – مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى پاتريوتتىققا، ىنساپ پەن قاناعاتقا شاقىرا وتىرىپ، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەسكە ار-ۇيات، نامىس، يماندىلىق، ەرىك-جىگەر، وتانسۇيگىشتىك سياقتى اسىل قاسيەتتەردى جۇمىلدىرۋ بولاتىن.  بۇگىنگى تاڭدا «سەگىز قايىرىمدى جانە سەگىز كىنارات» ءاربىر قىتايلىقتىڭ جۇرەگىنە جول تارتىپ، كۇندەلىكتى ومىردە باسشىلىققا الىناتىن ۇستانىم-قاعيدالارعا اينالعان.

قالىپتاسقان ساياسي داستۇرگە سايكەس، 2012 جىلعى قاراشادا قكپ XVIII سەزىندە حۋ تسزينتاو پارتيانىڭ وك قۇرامىنان شىعىپ، 15 قاراشادا وتكەن پلەنۋمدا قكپ وك توراعاسى بولىپ سي تسزينپين سايلانىپ، ول 2013 جىلى قحر جاڭا توراعاسى بولدى. سي تسزينپين دە قالىپتاسقان ساياسي ءداستۇردىڭ ساقتاۋدا: وزىنە دەيىنگى كوشباسشىلاردىڭ ساياسي باعىتىن جالعاستىرا وتىرىپ، ول ەندى «قىتايلىق ارماندى» جۇزەگە اسىراتىنىن مالىمدەدى. سوندىقتان دا، ول «قىتايلىق ارمانعا» جەتۋگە كەدەرگى كەلتىرەتىن قوعامدىق كەسەلدەر – سىبايلاس جەمقورلىق پەن الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە قارسى كۇرەستى باسىم ساياسي باعىتتار رەتىندە ايقىندادى. ياعني، جاڭاشا ەكونوميكالىق دامۋ جەمقورلىقتان تازا جانە الەۋمەتتىك ادىلەتتىلەتتىلىككە نەگىزدەلۋى ءتيىس. سي تسزينپين اتاپ كورسەتكەندەي، «جاڭا باسشىلىق فورماليزم، بيۋروكراتيزم، گەدونيزم مەن ىسىراپشىلدىققا باتىل قارسىلىق جاسايدى، سىبايلاس جەمقورلىق پەن ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتىڭ بارلىق كورىنىستەرىنە قارسى بەل شەشىپ كۇرەسەتىن بولادى». قىتايلىق بيلىكتىڭ ەرەكشەلىگى،  ايتىلدى ءبىتتى، ورىندالۋى مىندەتتى. ولاردا جەمقورلىق قىلمىستار قاتاڭ جازالانادى، قازاقستانداعىداي جۇمساق ەمەس، ءولىم جازاسىن قولدانۋعا دەيىن بارادى. بىزدە كەيبىر شەنەۋنىكتەر ميلليونداعان تەڭگەنىڭ قىلمىسىن جاساپ، جازا رەتىندە - شارتتى تۇردە باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋمەن عانا قۇتىلىپ جاتادى. ال، قىتايدا جەمقورلىق قىلمىستاردىڭ جازاسى وتە اۋىر، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن ۇرلاپ جەگەنىن جەلكەسىنەن شىعارىپ، مال-مۇلكىن تاركىلەپ، حالىق قازىناسىنا قول سالعان ۇرىنىڭ ءوزىن تۇرمەدە ءشىرىتىپ، تىپتەن، كەيبىرىن ءولىم جازاسىنا قيادى. جالپى، سوڭعى 30 جىلدا 4 ملن. استام جەمقور انىقتالىپ، جازاسىن العان، ونىڭ مىڭعا جۋىعى جوعارعى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ چينوۆنيكتەرى. 2000 جىلدان بەرى 10 مىڭ تاياۋ ءىرى جەمقور شەنەۋنىك اتىلسا، 120 مىڭداي كوررۋپتسيونەر 10-20 ارالىعىنداعى باس بوستاندىعىنان ايىرۋمەن جازالانعان.

سي تسزينپين «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس -  تەك قانا ارناۋلى مەملەكەتتىك-پارتيالىق ورگاندار اينالىساتىن ءىس ەمەس، بۇل - بۇكىل قوعام جۇمىلا كىرىسپەسە دەس بەرمەيتىن دەرت» دەگەن قاعيدانى وتانداستارىنىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە كۇش سالۋدا. قوعامدىق باقىلاۋدى دۇرىس جولعا قويىپ، كوررۋپتسيامەن كۇرەسۋدى جالپىحالىقتىق مىندەت ەتىپ قويدى. قازىر قاراپايىم قىتايلىقتاردىڭ ءوزى ەل ىشىندەگى جەبىر شەنەۋنىكتەردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن جان-جاقتى قاداعالاپ، قوعامدىق اۋقىمدا باقىلاۋعا كەڭ مۇمكىندىكتەر الدى. قانداي دا ءبىر شەنەۋنىك قىمبات كولىك ءمىنىپ، ءسان-سالتانات قۇرسا، ءزاۋلىم-ساراي ءۇي سالا قالسا، ونى بايقاعان قىتايلىق ازامات ارناۋلى ورگاندارعا حابارلايدى. مۇنداي سيگنالداردى تەز ارادا ارنايى ورگاندار تەكسەرىپ، ارتى قۋىس شەنەۋنىك تاپقان تابىسىنىڭ زاڭدىلىعىن دالەلدەي الماسا، وندا بۇل - جەمقورلىق فاكتىسى دەپ باعالانادى. سونىمەن قاتار، قىتايلىق جەمقور شەنەۋنىكتەردىڭ اراسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان، جازىلماعان داستۇرلەردىڭ ءبىرى – استىرتىن تۇردە ناقسۇيەر سۇلۋدى ءسۇيۋ، اشىنا ۇستاۋ بولاتىن (كەيبىر قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەردىڭ توقال الىپ، قۇپيا ماحاببات قۇراتىنى سياقتى). قىتايلىقتار وزدەرىنىڭ قاتىنقۇمار ءھام اشكوز شەنەۋنىكتەرىن اشكەرەلەۋگە قىزۋ كىرىسىپ، بۇل سالالدا دا بىرقاتار ءتارتىپ ورناتا الدى. بۇدان بولەك، شەنەۋنىكتەر قىزمەتتىك كولىك رەتىندە قانداي ماركالى اۆتونى پايدالاناتىنى قاداعالانۋدا: اسا قىمبات كولىكتەردىڭ ورنىنا ارزانداۋ ءارى ۇنەمدى كولىكتەرگە كوشۋ قولعا الىنعان. قىزمەتتىك كولىكتەردى شەنەۋنىكتەردىڭ جەكە شارۋاسىنا پايدالانۋىنا قاتاڭ تيىم سالىنعان، جۇمىستان تىس ۋاقىتتا ولار ارنايى تۇراقتارعا قويىلادى. جوعارىدا اتالعان ءىس-شارالاردىڭ بارلىعىنىڭ جۇزەگە اسۋىن حالىقتىڭ مۇقيات قاداعالۋى جان-جاقتى قاراستىرىلعان. قىتايلىقتاردىڭ ساناسىندا مەملەكەتتىك بيۋدجەت بۇكىل حالىقتىڭ يگىلىگى، ورتاق قارجى-قاراجاتتى ەل بولىپ، ورىندى جانە ۇنەمدى  جۇمساۋ قاجەت دەگەن ۇستانىم بەرىك قالىپتاسىپ كەلەدى. بۇل تۇستان دا قازاقستاندىقتاردىڭ الاتىن ساباقتارى كوپ. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ كاسىبي دارەجەسىن ارتتىرۋ ماقساتىندا رەفورمالار جالعاسۋدا، دامىعان دەموكراتيالىق ەلدەردەگى سياقتى چينوۆنيكتەر كورپۋسىن كونكۋرستىق نەگىزدە قالىپتاستىرۋ جولعا قويىلعان. قىتايدا بۇل سالا بويىنشا دا باسەكەلەستىك وتە كۇشتى: مەملەكەتتىك قىزمەتكە تۇرۋ ءۇشىن جىلىنا 1,4 ميلليون ۇمىتكەر ارنايى ۇلتتىق ەمتيحان تاپسىرادى، بۇل ءبىر ورىنعا ءۇش مىڭعا تاقاۋ ادام تالاسادى دەگەن ءسوز.

سي تسزينپين تەڭىز پورتتارىنان ەركىن ەكسپورت-يمپورت جۇزەگە اساتىن ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتارىن قۇرۋعا نيەتتەنۋدە، اسىرەسە، شانحايدى دۋباي ۇلگىسىندەگى الەمدىك دەڭگەيدەگى قارجى-ساۋدا ورتالىعىنا اينالدىرۋعا كۇش سالىنىپ جاتىر. شانحايدىڭ ۆايگاوتساو، پۋدۋن اۋداندارىنىڭ ءوزى انشا-مۇنشا ەلدەردىڭ استانالارىنا بەرگىسىز دامىپ كەتكەن. قازىر قىتايلىقتار مۇندا ۇلتتىق ۆاليۋتالارى - يۋاندى شەتەل ۆاليۋتاسىنا ايىرباستاماي-اق، حالىقارالىق ساۋدانىڭ قۇرالىنا اينالدىرۋعا تالپىنۋدا. بۇدان بولەك: 5 ارنايى ەكونوميكالىق ايماق (شەنچجەن، چجۋحاي، شانتوۋ، سيامەن، حاينان);  مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق دامۋعا ارنالعان 90 ايماق (پەكين، گۋانچجوۋ، تيانتسزين، داليان، حاربين، ءۇرىمشى، ۋحان، چۋنتسين، حانچجوۋ، شەنيان، چانچۋن، ينكوۋ جانە باسقا ءىرى قالالاردا شوعىرلانعان); جوعارعى تەحنولوگيالىق 75 ايماق (پەكيندە «چجۋنگۋنتسۋن»،  شانحايدىڭ  پۋدۋنىنداعى «چجانتسزيان»،  سونداي-اق، نانكين،  چەندۋ،  گۋانچجوۋ ت.ب. قالالارداعى جوعارى تەحنولوگيالىق اشىق ايماقتار);  كەدەندىك ەركىن 13 ايماق (شانحاي، تيانتسزين، داليان، گۋانچجوۋ، نينبو، چجانتسزياگان، حايكوۋ، سيامەن، فۋچجوۋ، تسينداو، شانتوۋ، چجۋحاي، شەنچجەن قالالارىندا); مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى شەكارا ماڭى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعىنا ارنالعان 14 ايماق: حەيحە، سۋيفەنحە (حەيلۋنتسزيان پروۆينتسياسى), مانچجوۋلي، ەرليان (ىشكى موڭعوليا اۆتونومدى اۋدانى), حۋەيچۋن (تسزيلين پروۆينتسياسى), داندۋن (لياونين پروۆينتسياسى), ينين، بولە، تاچەن (شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونومدى اۋدانى), پينسيان، دۋنسين (گۋانسي-چجۋان اۆتونومدى اۋدانى), جۋيلي، ۆانتين، حەكوۋ (يۋننان پروۆينتسياسى) وتە قارقىندى دامۋ ۇستىندە.

سي ءتسزينپيننىڭ ەرەكشە نازار اۋدارعان سالالارىنىڭ ءبىرى – ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك. ويتكەنى، يندۋستريالانۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەن قىتاي ەكونوميكاسى قورشاعان ورتاعا ءتۇرلى زيانىن كەلتىرۋدە. جەر، سۋ، اۋانى قاسيەتتى ستيحيالار دەپ سانايتىن ەجەلگى شىعىستىق دانا فيلوسوفيانى يندۋستريالانۋ، نارىق، تاۋار، پايدا دەگەن ۋتيليتارلىق-تۇتىنۋشىلىق زاماناۋي ۇعىمدار تۇنشىقتىردى. تەحنوگەندىك جانە انتروپوگەندىك اسەر ەتۋ قىتاي حالقىنىڭ دەنساۋلىعىن بۇزىپ، تابيعي تەپە-تەڭدىكتى شايقالتۋدا، فلورا مەن فاۋنانىڭ سان-الۋاندىعىن جويىپ،  ورنى تولماس زارداپتارعا ۇرىندىرۋدا. سوندىقتان، قكپ جاڭا باسشىلىعى ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋمەن قاتار ءوربىتىپ، رەسۋرس ۇنەمدەۋ، ەكولوگيالىق تازا تەحنولوگيالار قولدانۋ، بالاما ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋ سياقتى يننوۆاتسيالىق جولمەن جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەپ وتىر. 12 بەسجىلدىق (2011-2015) ەكستەنسيۆتى وندىرىستەن ينتەنسيۆتىگە وتۋمەن جانە يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانى دامىتۋمەن ەرەكشەلەنىپ وتىر.

سي تسزينپين سىرتقى ساياساتتا بەيبىت قارىم-قاتىناس پەن ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى ۇستاناتىنىن ايتىپ، وسى باعىتتا ارەكەت ەتۋدە. ولار قانداي دا ءبىر ەلگە ەكونوميكالىق نەمەسە ەنەرگەتيكالىق تاۋەلدى بولعىسى كەلمەيدى. قازاقستاننىڭ مۇنايى مەن گازىنا قاراپ قالماي، سي مىرزانىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىن ارالاپ، ولاردىڭ بارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ قايتۋى دا وسىدان. قىتايلىق بيلىكتىڭ پراگماتيزمىنە شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەت باسشىلارىنىڭ بىشكەكتە وتكەن باسقوسۋىندا بۇكىل الەم دە كۋا بولدى. دەگەنمەن، قىتاي «قۇداي ساقتانساڭ عانا ساقتايدى» دەگەن قاعيدانى ەسكەرە وتىرىپ، اسكەري الەۋەتىن جىل وتكەن سايىن كۇشەيتە تۇسۋدە. قازىر الەمدەگى اسكەر سانى ەڭ كوپ مەملەكەت – قىتاي بولىپ تابىلادى. قىسقاسى، قىتاي ءوزىن قاي جاعىنان العاندا دا تاۋەلسىز ەل  رەتىندە جان-جاقتى دامىتۋعا تىرىسۋدا.

 قورىتا ايتار بولساق، قىتايدىڭ سوڭعى وتىز جىلدىق دامۋ تاريحىنداعى جۇرگىزگەن رەفورمالارى مەن اشىقتىق ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە قول جەتكىزگەن تابىستارى وراسان زور: قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى سوتسياليزم جولىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى 1,3 ملرد. حالقىن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، الەمگە ەكسپورتتايدى، ءبىلىم بەرۋگە ءىجو 4 % جۇمسايتىن دارەجەگە قول جەتكىزدى، حالقىنىڭ 28 % جاستار (15-35 جاس اراسىنداعىلار 372 ملن. ادام), كەدەيشىلىكپەن كۇرەسكە ەرەكشە ءمان بەرىلۋدە (سوڭعى ونجىلدىقتا قازىنادان 204,38 ملرد. يۋان/31 ملرد. اقش دوللارىنان استام قاراجات جۇمسالعان), ناتيجەسىندە كەدەيلەر 250 ملن. ادامنان 14,79 ملن. ادامعا دەيىن كەمىپ، 17 ەسە ازايعان. 30 جىلدا 1 ترلن. اقش دوللارىنان استام شەتەل ينۆەستيتسياسى تارتىلىپ، 340 ملرد. دوللار نەسيە يگەرىلگەن.  الەمدەگى جاسالعان ءاربىر ءتورتىنشى جەڭىل اۆتوكولىك تە قىتايلىق. ايتا بەرسەك، قىتايدىڭ وتىز جىلداعى ولجالاعان تابىستارى ءبىزدى تامساندىرا بەرەدى.

ال ەندى، «قىتاي عاجايىبىنان» قازاقستان نەندەي ساباق الا الادى؟ الاتىن ساباقتار جەتەرلىك. نەگىزگىلەرىن اتاپ ايتساق، مىناداي وي-توقتام جاساۋىمىزعا بولادى. ءوزىنىڭ ۋاقىتى كەلگەندە قازاقستانداعى بيلەۋشى ەليتانىڭ الماساتىنى اقيقات. ءومىردىڭ تابيعي زاڭى دا، قالىپتاسقان دەموكراتيالىق ساياسي ءداستۇر دە سولاي، وزگەرىپ، تۇرلەنىپ، دامىپ وتىرادى. ۇرپاق الماسۋى زاڭدىلىق. جوعارىدا ايتىلعانداي، قىتايدا دەن سياوپيننەن بەرى قالىپتاسقان ساياسي ءداستۇر سياقتى، قازاقستانعا دا جوعارعى بيلىك الماسۋىن سىلكىنىسسىز وتەتىندەي ەتىپ، ەلباسىمىزدىڭ سالىپ بەرگەن سارا جولىمەن حالىقتى جارقىن بولاشاققا باستايتىن كوشباسشى ءىزباسار دايىنداۋ تاجىريبەسىن ويلاستىرۋ زامان تالابى بولىپ تابىلادى. جانە دە، بۇل وزەكتى ماسەلە سوڭعى كەزدەرى قوعامدىق پىكىرگە قوزعاۋ سالىپ، قىزۋ تالقىلانىپ جۇرگەنى دە جاسىرىن ەمەس.

وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستان «الدىمەن ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» دەگەن قاعيدانى ۇستانىپ كەلدى. بۇل ۇستانىم ارقاسىندا كوپتەگەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدىك. قازاقستاننىڭ جاڭا دامۋ كەزەڭىندە ساياسي رەورمالاردى الدىڭعى ورىنعا قويۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ كەلە جاتقانى بايقالادى. سوندىقتان، ەكونوميكالىق رەفورمالاردى تەرەڭدەتە وتىرىپ، ودان ساياسي جۇيەنىڭ رەفورمالاۋدان قالىپ قالماۋىن ويلاستىرۋىمىز قاجەت. بۇل تۇستا دا قىتايدان ۇلگى الۋىمىزعا بولادى.

قىتايمەن سالىستىرعاندا، قازاقستاننىڭ تاعى ءبىر باستى كەمشىلىگى كورىنەدى. قىتاي الدىعا قويعان ماقساتتارى مەن جوسپارلارىن ناقتى ءبىر ۋاقىت ىشىندە شىنايى جۇزەگە اسىرادى، ال قازاقستان بولسا، كۇشتى جوسپارلار جاساپ، مىقتى مەملەكەتتىك باعدارلامالار قابىلدايدى، ونى جۇزەگە اسىرۋعا قاجەتتى قارجى-قاراجاتتى دا تابادى، بىراق، دۇرىستاپ جۇزەگە اسىرا المايدى. ياعني، ناتيجەلىك از، تياناقتىلىق پەن تيىمدىلىك تە جەتىسپەيدى. وسى كەمشىلىكتى تۇزەمەي، ءبىز دامىمايمىز، جوسپار جايىنا قالىپ، قارجى دا جەلگە ۇشا بەرمەك.

قازاقستانداعى ءولىم جازاسىنا جاريالانعان ءماراتوريدى الىپ تاستاپ، اۋىر قىلمىستارعا ءولىم جازاسىن قولدانۋ قاجەتتىلىككە اينالىپ كەلە جاتقان سياقتى. سەبەبى، سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە ايۋاندىقپەن جاسالاتىن اۋىر قىلمىستاردىڭ سانى ارتىپ بارادى. ءبىزدىڭ قوعامىمىز گۋماندى قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىنە ءالى دايىن ەمەستىگىن كورسەتىپ وتىر، قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق پەن قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ دەڭگەيى دە تومەن. زاڭناما مەن جازالاۋدى قاتاڭداتپاي بولمايدى. بۇل جايلى جاقىندا وتكەن قازاقستاندىق فيلوسوفتاردىڭ كونگرەسىندە دە اشىق ايتىلىپ، ونى عالىمدارىمىز قىزۋ قولدادى. سول سياقتى، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى توناپ، اسا ۇلكەن سومادا تالان-تاراج جاساعان جەمقورلارعا قىتايداعىداي وتە اۋىر جازا تاركىلەۋمەن قاتار قولدانىلۋى قاجەت (ەلىمىزگە قاتتى زيان كەلتىرسە، ءولىم جازاسىنا كەسۋگە دەيىن). «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى» دەگەن ءسوز تەگىن ايتىلماعان. قاتاڭ جازا بولماي، ۇرلىق-قارلىق قىلمىستار دا تيىلمايدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكە كىرىسەردە انت بەرگەن وپاسىز چينوۆنيكتەردىڭ جاساعان سىبايلاس جەمقورلىعىن مەملەكەتتىك ساتقىندىق دەپ باعالاۋ قاجەت-اق. مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ، بيۋدجەتتى اتقارۋ سالالارىن رەفورمالاپ، ولقىلىقتارىن تۇزەپ، جەمقورلىقتى تۋىنداتۋشى العىشارتتاردى جويۋ قاجەت. ال، قازاقستان حالقى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ بۇكىل ەلگە ورتاق يگىلىك ەكەنىن، بيۋدجەت قازىناسى سالىق تولەۋشىلەر ارقىلى قالىپتاساتىنىن ساناسىنا ءسىڭىرۋى ءتيىس. سوندىقتان، حالىقتىق قارجا-قاراجاتتىڭ ورىن-ورنىمەن جۇمسالۋىنا كەشەندى قوعامدىق باقىلاۋ ورناتىپ، جەمقورلىقپەن كۇرەستى جالپىحالىقتىق ىسكە اينالدىراتىن مەزگىل كەلدى. سىبايلاس جەمقورلىققا بارشا قازاقستاندىق حالىق بىرىگىپ، قىتايداعى سياقتى، ازاماتتىق كۇرەس جۇرگىزبەي جاعداي جاقسارمايدى.

قازاقستان يندۋستريالدىق-يننوۆاتسيالىق دامۋعا ەرەكشە ءمان بەرۋدە. بۇل ارينە، قۋانىپ قۇپتارلىق ماسەلە. دەگەنمەن، ەل حالقىنىڭ جارتىسى اۋىلدىق جەرلەردە تۇراتىنىن ەسكەرسەك، ءبىز قحر سياقتى، اگرارلىق دامۋعا بارىنشا باسىمدىق بەرۋگە ءتيىسپىز. كەڭ بايتاق قازاق جەرى اۋىل شارۋاشىلىعىنا قولايلى، اتا-بابالارىمىز ەجەلدەن مال شارۋاشىلىعىنا بەيىمدەلگەن. ەگىن سالۋدان دا قۇر الاقان ەمەسپىز. قازاقستاندىق اگرارلىق ونىمدەر ءوزىنىڭ ەكولوگيالىق تازالاعى، ساپاسى مەن قۇندىلىعى جاعىنان الەمدىك نارىقتان ءوز ورنىن ويىپ تۇرىپ الۋعا قابىلەتتى. اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ مۋلتيپليكاتيۆتىك اسەرى دە وراسان زور، وزىمەن ىرگەلەس ەكونوميكا سالالارىن، وڭىرلەردەگى مادەني-رۋحاني ءومىردى دە قوسا دامىتادى. اۋىل – قازاقتىڭ التىن قازىناسى ءھام ءداستۇرلى قارا تامىرى.

قىتايدان ۇيرەنەتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلەمىز - سالىق جانە نەسيە ساياساتتارى. قازاقستانداعى نەسيەنىڭ سىياقىلىق پايىزى - وتە جوعارى، ءمانى - الەۋمەتتىك ادىلەتسىز، شارتتارى - ارامزا ءارى قاتىگەز. ۇكىمەتىمىز سالىق دەڭگەيىن كوتەرەمىز دەپ، حالىقتى ءبىر شۋلاتىپ العانى دا بەلگىلى. ءتۇرلى تاريفتەر دە جىلىنا ەكى رەتتەن قىمباتتاپ، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن ودان ارمەن تيتىقتاتىپ بارادى. «كابالا» نەسيەلەر قايىر-قايتارىمسىز بولسا، اۋىر سالىقتار ولاردان جالتارۋدى تۋىنداتادى. قىمباتشىلىققا ارقاۋ بولىپ وتىرعان ينفلياتسيا دا حالىقتىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان ازىن-اۋلاق تابىسىن قۇنسىزداندىرۋىن توقتاتار ەمەس. مۇنىڭ بارلىعى، تۇپتەپ كەلگەندە، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن تەجەۋشى جاعىمسىز فاكتورلارعا اينالۋدا. مۇنداي جاعدايدا ادامي كاپيتالدىڭ ساپاسىن كوتەرۋ دە قيىنعا سوعارى ءسوزسىز. وسى سالالاردى الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە نەگىزدەپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە راتسيونالدى رەتتەۋگە بولماس پا ەكەن؟ جوعارىدا قاراستىرعانىمىزداي، كەزىندە جاعدايى بىزدىكىنەن الدەقايدا مۇشكىل بولعان اسپان استى ەلى بۇگىندە كەرەمەت دامۋعا قول جەتكىزدى عوي؟ ءيا، ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، عاجايىپقا تولى قىتايدان قازاق ەلىنىڭ ۇيرەنەرى وتە كوپ.

مۇساتاەۆ سەيىلبەك – ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

عادىلبەك قينانۇلى – قحر شىڭجاڭ پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى

Abai.kz