سوڭعى دەرەكتەرگە ساي قازاقستاندا، الماتى، قاراعاندى، شىمكەنت، تاراز، استانا جانە ەلىمىزدىڭ باسقا دا قالالارىن قوسا العاندا، الەمدە كوروناۆيرۋسپەن سىنالعان بارلىق ناۋقاستاردان 0.2%، 1 411 831 ادام تۇرادى. ونىڭ ىشىندە 24 ادام اۋىر جاعدايدا، 13 848 ادام قازا تاپتى، 1 383 020 ادام ساۋىعىپ كەتسە، سوڭعى اقپارات بويىنشا بارلىعى 14 963 ناۋقاس تىركەلگەن.

2024 جىلدىڭ 8 قاڭتارىنداعى مالىمەتتەرگە سايكەس، الەمدە بارلىعى 701 208 611 ادام جۇقتىرعان، 672 285 744 قالپىنا كەلگەن، 6 965 376 قايتىس بولعان، 21 957 491 ناۋقاس.

بۇل تاقىرىپتى كوتەرمەسكە شارا قالمادى. سەبەبى، ءتان ءھام جاننىڭ دەرتى بولعان اۋرۋدىڭ بۇل ءتۇرى بۇگىندە ءوز قاھارىنا قايتا ءمىندى. اۋرۋدان اجال قۇشقاندار دا از ەمەس. كەسەلدىڭ كەساپاتىنان ساقتانۋ ءۇشىن كولەمدى ماقالامدى كوپشىلىك وقىرمانعا كوزىن اشۋ ماقساتىندا جازىپ وتىرمىن. اۋەلى ءال-قيسساسىنان باستايىن.

ادامدار اراسىندا ءجيى كەزدەسەتىن جۇقپالى اۋرۋلار ءبىر كەزدەرى باسقا ورگانيزمدەردەن پايدا بولعان قوزدىرعىشتاردان تۋىندايدى. بۇرىننان بەلگىلى بولعانداي جاڭا جۇقپالى اۋرۋلار مەزگىل-مەزگىلىمەن پايدا بولادى. ەڭ اۋىر دەپ ەسەپتەۋىمىزگە بولاتىن جاعدايلاردا ولار Covid-19 سياقتى پاندەميانى تۋدىرۋى مۇمكىن، ال ودان باسقا جاعدايلاردا "تۇيىق" ينفەكتسيالار نەمەسە كىشىگىرىم ەپيدەميالار پايدا بولۋى بەك مۇمكىن. كوبىنە بەلگىلى بولعان جانە بۇرىننان سيپاتتالعان اۋرۋلار، مىسالى، گەوگرافيالىق كەڭەيۋ، بەرىلۋ جاعدايلارىنىڭ جوعارىلاۋى نەمەسە پاتوگەندىلىكتىڭ ءوسۋى ناتيجەسىندە قايتا پايدا بولۋى مۇمكىن. جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋى كۇردەلى، جاھاندىق تارالعان ەكوجۇيەلەردەگى ديناميكالىق تەپە-تەڭدىك پەن تەڭگەرىمسىزدىكتى كورسەتەدى، سونىڭ ىشىندە ادامدار، جانۋارلار، پاتوگەندەردىڭ وزدەرى جانە قورشاعان ورتانى دا ايتا الامىز. بۇل اينىمالىلاردى ءتۇسىنۋ - جويقىن ەپيدەميالاردىڭ الداعى ورشۋىنە قارسى كۇرەستە قاجەتتى قادام.

ءبىراز ۋاقىت بۇرىن كەلگەن COVID-19 پاندەمياسى وتكەن بولجامدارعا كۇمان كەلتىرىپ، بولاشاققا دەگەن سەنىمدىلىكتى شايقالتىپ، بۇكىل ءومىرىمىزدى قالاي وزگەرتكەنىنىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. COVID-19 ءبىر ۋاقىتتا ءۇش سيپاتتاماعا يە، بۇل ونىڭ باقىلاۋسىز تارالۋىنا قارسى جالعىز قارۋ رەتىندە جاھاندىق ۆيرتۋالدى "كارانتيندى" ىسكە قوسۋ ارقىلى ادامزاتقا تاريحي سوققى بەردى دەۋىمىزگە بولادى. COVID-19 قاۋىپتى ۆيرۋستىڭ سيپاتتامالارىن بىرىكتىرەدى، بۇرىن-سوڭدى ادامدار اراسىنا بۇنداي قارقىنمەن تارالماعان بولاتىن، ال بۇل جولى ونىڭ ادامنان ادامعا بەرىلۋىنە جانە اۋرۋشاڭدىق پەن ءولىم-ءجىتىمنىڭ سالىستىرمالى تۇردە جوعارى دەڭگەيىنە، اسىرەسە ەگدە جاستاعى ادامدار مەن قاتار جۇرەتىن اۋرۋلارى بار ادامدار اراسىندا تارالۋى كەڭ بولدى. بۇل تاريحتا، ومىرىمىزدە ورىن العان كوپتەگەن جۇقپالى اۋرۋدىڭ ەڭ شىنايى "جويقىن داۋىلى" ىسپەتتى كورىنگەن-ءدى.

دەگەنمەن، COVID-19 سياقتى پاندەميا سونشالىقتى جاڭا قۇبىلىس ەمەس. جاڭا (جانە جاڭادان پايدا بولعان) جۇقپالى اۋرۋلار ادامدارعا نەوليت داۋىرىنەن (12000 جىل بۇرىن) ادامدار (اڭشى-جيناۋشىلار) اۋىلدارعا قونىستانىپ، جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتىپ، ەگىن وسىرە باستاعان كەزدەن باستاپ قاۋىپ توندىرەدى. بۇل قولعا ۇيرەتۋدىڭ باستالۋى جانە تابيعاتتى جۇيەلى جانە كەڭ تارالعان مانيپۋلياتسيالاۋداعى العاشقى قادامدار بولدى. ەڭ كونە اۋرۋلار، مىسالى، شەشەك، تروپيكالىق بەزگەك، قىزىلشا جانە بۋبون/وكپە وباسى ولىمگە اكەلەدى. كەيبىرەۋلەر، مىسالى، يۋستينياندىق وبا (ب.ز. 541 ج.) جانە قارا ءولىم (1348 ج.) ازيادا، تاياۋ شىعىستا جانە ەۋروپادا ەلدەرىندە ادامداردىڭ كوپ بولىگىنىڭ ولىمىنە اكەلدى.

وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن 1918 جىلعى تۇماۋ پاندەمياسى 50 ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ ءومىرىن قيدى، بۇل ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قاۋىپتى وقيعا بولدى [8]. 1981 جىلى تانىلعان اقتق/جقتب پاندەمياسى كەم دەگەندە 37 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن قيدى. سوڭعى ونجىلدىقتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان پاندەميالىق جارىلىستار بولدى: H1N1 شوشقا تۇماۋى (2009), چيكۋنگۋنيا بەزگەگى (2014) جانە زيكا ۆيرۋسى (2015) جانە افريكانىڭ كوپ بولىگىندە ەبولاەكەتى (2014 جىلدان قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن). كوروناۆيرۋستىڭ بۇكىل الەمدە ادام پوپۋلياتسياسىندا تارالاتىن ءتورت ەندەميكالىق ءتۇرى سيپاتتالعاندىقتان، كوروناۆيرۋستار ۆيرۋستاردى ادام پاتوگەندەرى رەتىندە تانۋعا دەيىنگى داۋىردە پايدا بولعان جانە تاراعان بولۋى كەرەك. اۋىر جەدەل رەسپيراتورلىق سيندرومدى (SARS) (SARS-CoV) تۋدىراتىن كوروناۆيرۋس 2002-2003 جىلدارى يەسى جانۋاردان (تسيۆەت دەپ بولجانۋدا) پايدا بولدى جانە دەنساۋلىق ساقتاۋدى باقىلاۋ شارالارىنىڭ ارقاسىندا جويىلعانعا دەيىن ءىس جۇزىندە پاندەميا تۋدىردى. وسىعان بايلانىستى تاياۋ شىعىس رەسپيراتورلىق سيندرومى (MERS) كوروناۆيرۋسى (MERS-CoV) 2012 جىلى تۇيەلەردەن ادام اعزاسىنا ءوتتى، بىراق سودان بەرى ادامدار اراسىندا ءالسىز تارالدى [8]. 2019 جىلدىڭ سوڭىندا انىقتالعان COVID-19-بۇل كۇتپەگەن، جاڭا جانە جويقىن پاندەميا اۋرۋىنىڭ سوڭعى مىسالى، ءبىز سول ۋاقىتتاردا ناعىز پاندەميا داۋىرىنە كىردىك دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولادى. جاڭا قاۋىپتى جاعدايدىڭ سەبەپتەرى كوپ قىرلى، كۇردەلى جانە بايىپتى زەرتتەۋگە تۇرارلىقتاي بولدى.

بىرنەشە جىلدان بەرى "كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسيا" تىركەسى ارقايسىمىزدى قوبالجىتادى. قابىلداۋدىڭ بارلىق كەزەڭدەرىنەن وتكەننەن كەيىن ءبىز ۆيرۋس كەڭ تارالعان الەمدەگى ءومىردىڭ جاڭا شىندىقتارىنا بەيىمدەلە باستاعانىمىز راس. ءبىز ءبارىمىز بۇل اۋرۋ جايىندا كوپ ەستىگەنىمىز دە راس جانە ءوزىمىزدى ۆيرۋستان قالاي قورعاۋعا بولاتىنىن جانە الدىن-الۋدىڭ قانداي ادىستەرىن دە جاقسى مەڭگەرە الدىق، دەسە دە ول COVID-19-نىڭ قالاي پايدا بولىپ، دامىعانىن بىلەتىندەر سانى دا كوپ ەمەس. ول قايدا پايدا بولدى جانە ول الەمنىڭ بارلىق بولىكتەرىنە قالاي اسەر ەتتى؟ كىم، نە، قايدا جانە نەگە – وسى ساۋالداردى زەرتتەۋىمىزدە انىقتاۋعا تىرىسامىز.

كوروناۆيرۋستار - بۇل جانۋارلار مەن قۇستاردىڭ تىنىس الۋ جۇيەسىنە اسەر ەتەتىن ۆيرۋستاردىڭ ءبىرى. بەلگىلى بولعانداي، كەيبىرەۋلەر ادامعا دا قاۋىپ توندىرەدى. ميكروسكوپپەن ەگجەي-تەگجەيلى قاراعان كەزدە، وسى توپتىڭ ۆيرۋستارى كۇن تاجىنە سىرتقى ۇقساستىققا يە، ولار ءوز اتاۋىن الادى.

COVID-19 كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسياسى - ادامنىڭ تىنىس الۋ جۇيەسىنە اسەر ەتەتىن SARS-CoV-2 ۆيرۋسىنان تۋىنداعان جۇقپالى اۋرۋ. ۆيرۋس اۋا تامشىلارى، جاناسۋ جانە اۋىزشا-فەكالدى جولدارمەن تارالادى. ينكۋباتسيالىق كەزەڭ 2-دەن 14 كۇنگە دەيىن. وسى كەزەڭدە ءالى كۇنگە دەيىن ونىمەن اۋىرعان ادام ۆەكتور بولىپ تابىلادى جانە ينفەكتسيالار تىزبەگىن جالعاستىرادى. سونداي-اق، بۇل اۋرۋدىڭ قاۋىپتىلىگى - كوپتەگەن ادامدار ونى اسيمپتوماتيكالىق تۇردە الىپ جۇرەدى جانە ينفەكتسيانىڭ تىكەلەي تاراتۋشىلارى بولا جۇرسە دە اۋرۋدى وزىنەن بايقاماي، ءوزىن جاقسى سەزىنەدى.

اۋرۋدىڭ تەز جانە كەنەتتەن دامۋى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى توتەنشە جاعدايدىڭ كريتەريلەرى بولدى. كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسيانىڭ نەگىزگى پروبلەماسى - جاڭا ينفەكتسيانىڭ بەلگىلەرى باستاپقى كەزەڭدەردەگى ماۋسىمدىق جرۆي بەلگىلەرىنەن وزگەشە بولماۋى مۇمكىن. وسىنداي ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرە وتىرىپ، ەپيدەميولوگيالىق تاريحقا قاراماستان، جرۆي-ءنىڭ كەز كەلگەن جاعدايىن COVID-19-عا كۇدىكتى دەپ ساناۋ كەرەك. جاڭا كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسيانىڭ بەلگىلەرى سپەتسيفيكالىق ەمەس، بۇل اۋرۋ ەكى جاقتى پنەۆمونيانىڭ دامۋ قاۋپى بار اۋرۋدىڭ ءبىرىنشى اپتاسىندا از سيمپتوماتيكالىق جاعى بايقالۋى بولۋى مۇمكىن. قاۋىپ فاكتورلارى بايقالعان كەزدە (65 جاستان اسقان، سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ بولۋى) اۋىر اعىمى دا بايقالۋى مۇمكىن. جاڭا كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسيانى ۋاقتىلى دياگنوستيكالاۋ وتە ماڭىزدى ەدى. جرۆي كوپشىلىگىنىڭ ينكۋباتسيالىق كەزەڭى-3 تاۋلىكتەن اسپايدى، COVID-19 — دا-2-دەن 14 كۇنگە دەيىن. اۋرۋدىڭ باستالۋى: جرۆي - مەن-جەدەل، COVID-19 — سيمپتومداردىڭ اۋىرلىعىنىڭ بىرتىندەپ ءوسۋى كورىندى. قىزبا، جوتەل، السىزدىك — سپەتسيفيكالىق ەمەس بەلگىلەر، جرۆي جانە COVID-19 كەزىندە دە بولۋى مۇمكىن. تىنىس الۋدىڭ قىسقارۋى جانە تىنىس الۋدىڭ قيىنداۋى كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسيانىڭ دامۋىن ۇسىنۋى مۇمكىن، بىراق بۇل پتر ارقىلى تىنىس الۋ جولدارىنىڭ بيولوگيالىق ماتەريالىن زەرتتەۋگە كومەكتەسەدى. اۋرۋدىڭ بىرىكتىرىلگەن ءتۇرى (ماۋسىمدىق جرۆي جانە COVID-19) بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەستە ۇستاعان ءجون.

ۆيرۋس رەتسەپتورلارى بار ماقساتتى جاسۋشالارعا ەنەدى. تىنىس الۋ جولدارىنان باسقا، وسى رەتسەپتورلارى بار باسقا مۇشەلەرگە دە اسەر ەتۋى مۇمكىن، مىسالى، اسقازان، ىشەك، تامىرلى ەندوتەلي، ميوكارد، بۇيرەك. جۇيەلىك قان اعىمىنان نەمەسە ەتمويدتى پلاستينا ارقىلى تارالۋ ميدىڭ زاقىمدالۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. ديففۋزدى الۆەوليارلىق زاقىمدانۋ تۇماۋدىڭ دا، COVID-19-نىڭ دا نەگىزگى مورفولوگيالىق سۋبستراتى بولىپ تابىلادى. COVID-19 تەرى بورتپەسىنەن باستالۋى مۇمكىن. بۇل جاعدايدا باسقا ينفەكتسيالىق ەكزانتەمالارمەن ديففەرەنتسيالدى دياگنوز قويۋ ماڭىزدى. ۆاكتسينانى ازىرلەۋ دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ءۇشىن ماڭىزدى مىندەت بولىپ تابىلادى. 2020 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ ورتاسىنداعى جاعداي بويىنشا ءارتۇرلى مەديتسينالىق مەكەمەلەر مەن فارماتسەۆتيكالىق كومپانيالار شامامەن 231 ىقتيمال ۆاكتسينالاردى ازىرلەۋ ۇتىندە بولدى. 2020 جىلدىڭ 11 تامىزىندا رەسەيدە ن.ف.گامالەيا اتىنداعى نيتسەم ازىرلەگەن "گام-كوۆيد-ۆاك" ۆاكتسيناسى تىركەلدى. 2020 جىلدىڭ 25 تامىزىندا رەسەيدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى نيتسەمدى ولارعا بەردى. ن.ف.گامالەيا "گام-كوۆيد-ۆاك" جاڭا كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسياسىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ۆاكتسينانى تىركەۋدەن كەيىنگى كلينيكالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە رۇقسات الدى. زەرتتەۋگە 18 جاستان اسقان 40 مىڭ ەرىكتى قاتىسادى. ددۇ مالىمەتتەرى بويىنشا، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 31 ۆاكتسيناعا ۇمىتكەرگە كلينيكالىق سىناقتار جۇرگىزىلگەن ەكەنك. جاڭا ينفەكتسيانى دياگنوستيكالاۋ مەن ەمدەۋدىڭ بارلىق قيىندىقتارىنا قاراماستان ۋاقىت وتە كەلە اۋرۋدىڭ دامۋ دا تومەندەيدى. بۇل مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ باعا جەتپەس ەڭبەگى. ۆاكتسينالاردىڭ كوپ مولشەرىن قولدانۋ جانە كلينيكالىق سىناق كەزەڭىنىڭ باستالۋى بۇل ماسەلەنى تەز ارادا شەشۋگە ءۇمىت بەرگەن بولاتىن.

كوۆيد اۋرۋىنىڭ بەلگىلەرى ەرەسەكتەردەگى جرۆي بەلگىلەرىنە وتە ۇقساس (رەسپيراتورلىق ۆيرۋستىق ينفەكتسيا), اۋرۋدى پتر تەستىمەن (پوليمەرازدى تىزبەكتى رەاكتسيا) نەمەسە انتيدەنەلەردىڭ بولۋىنا قان ءاناليزىن الۋ ارقىلى دالىرەك انىقتاۋعا بولادى.

كوۆيدتىڭ جالپى بەلگىلەرى:

- قۇرعاق جوتەل;

- جوعارى تەمپەراتۋرا;

- بۋىندار مەن بۇلشىقەتتەردەگى اۋىرسىنۋ;

- تابەتتىڭ بولماۋى;

- ميگرەن.

باستاپقىدا ءيىس سەزۋ قابىلەتىنىڭ بولماۋى جانە قاتتى جوتەل ينفەكتسيانىڭ ايقىن بەلگىلەرى دەپ ەسەپتەلدى، بىراق ۋاقىت وتە كەلە ۆيرۋس ءار ۋاقىتتا جاڭا بەلگىلەر بەرە وتىرىپ، كۇتپەگەن جەردەن كورىنۋى مۇمكىن ەكەندىگى بەلگىلى بولدى. دارىگەرلەر، ەڭ الدىمەن، بار بەلگىلەردى كەز كەلگەن تىزىممەن سالىستىرۋدىڭ ورنىنا، ولاردىڭ ءال-اۋقاتىنا جانە قالىپتى تىنىس الۋ مۇمكىندىگىنە نازار اۋدارۋدى ۇسىنادى.

جاڭا ۆيرۋستىق ينفەكتسيا تۋرالى العاشقى ەسكەرتۋ 2019 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىندا قىتايدىڭ حۋبەي پروۆينتسياسىندا، ۋحان قالاسىندا تىركەلدى. باستاپقىدا ۆيرۋس تەك جانۋارلارعا اسەر ەتتى جانە عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، ادامعا لاستانعان ەتتى جەۋ ارقىلى ەنگەن. ينفەكتسيانىڭ العاشقى ءورشۋى كوشەدەگى تەڭىز ونىمدەرى نارىعىنىڭ جانىندا تىركەلدى، بۇل تەوريانى راستايتىن كۇشتى دالەل. زەرتتەۋشىلەر ۆيرۋس ادام اعزاسىنا جارقاناتتى جەۋ ارقىلى ەنگەن دەپ بولجايدى ء(بىز بىلەتىن ۆيرۋستاردىڭ كوپشىلىگى ادامعا وسى سۇتقورەكتىلەردەن تاراعان).

دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ددۇ) باسىندا ۆيرۋستىڭ جانۋارلاردان شىعۋ يدەياسىن قولدادى، بىراق كەيىنىرەك ۆيرۋستىڭ ادامنان ادامعا بايلانىس ارقىلى بەرىلۋ مۇمكىندىگى جوققا شىعارىلمايتىنىن ءتۇسىندىردى، ويتكەنى جانۋارلار اراسىندا covid ينفەكتسياسىنىڭ كوزى ەشقاشان تابىلعان جوق.

2020 جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ باسىنان باستاپ قازاقستان دا ۆيرۋسپەن كەزدەسۋگە بەلسەندى دايىندىقتى باستادى. ۆيرۋستى انىقتاۋدىڭ العاشقى جۇيەلەرى جەدەل ازىرلەنىپ، ىسكە قوسىلدى، سونىمەن قاتار COVID ينفەكتسياسىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن شتاب قۇرىلدى. 13 ناۋرىز كۇنى الماتى قالاسىندا كوروناۆيرۋستى جۇقتىرعان العاشقى ادامدار انىقتالدى. گەرمانيادان ۇشىپ كەلگەن ەكى قازاقستان ازاماتى - 1974 جىلعى ەر ادام مەن 1984 جىلعى ايەل ادامنان COVID-19 تابىلدى. ولاردىڭ بىرەۋى ەلگە 10 ناۋرىزدا، ەكىنشىسى 12 ناۋرىزدا ۇشىپ كەلگەنى ءمالىم بولدى. 13 ناۋرىز كۇنى تاعى دا ءبىر جاعداي راستالدى - ماسكەۋ ارقىلى ميلاننان (يتاليا) استانا قالاسىنا ۇشىپ كەلگەن ايەل ازاماتتان كوروناۆيرۋس ىندەتى انىقتالعانى بەلگىلى بولدى.

2020 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ سوڭىندا ددۇ جاڭا ۆيرۋستىڭ تارالۋىن رەسمي تۇردە پاندەميا دەپ جاريالادى. قازىرگى ۋاقىتتا الەمدە شامامەن 219 000 000 اۋرۋ تىركەلگەن بولدى. ۆيرۋس ۇنەمى مۋتاتسياعا ۇشىرايدى، ناتيجەسىندە الەمدە اۋرۋدىڭ جاڭا ءورشۋى ۇنەمى ورىن الادى. 2021 جىلى جاعداي "دەلتا"دەپ اتالاتىن كوروناۆيرۋستىڭ اگرەسسيۆتى جانە جۇقپالى ءۇندى شتاممىنىڭ تابىلۋىمەن قيىندادى.

سول ۋاقىتتاردا قر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى قازاقستانداعى COVID-19 جاعدايىن تۇراقتى، بىراق وتە شيەلەنىستى دەپ سيپاتتادى. 2021 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا مەملەكەت اۋماعىندا اۋرۋدىڭ ءوسۋى قايتادان تىركەلدى، بۇل ء"تورتىنشى تولقىننىڭ" باستالۋى بولۋى مۇمكىن.

بەيبارىس شالاباەۆ

Abai.kz