2023 جىلدىڭ ساۋىرىندە سۋداندا باستالعان ەلىشىلىك سوعىس بۇگىنگى تاڭدا اسكەري كۇشتەردىڭ كۇرەسىنەن اسىپ، مەملەكەتتىڭ قۇلاۋىنا،الەۋمەتتىك اپاتقا اينالىپ بارادى. بۇل تۋرالى Mezgil.kz اقپاراتتىق پورتالى جازدى. 

بۇگىن سۋدانداعى سوعىس نە بولىپ جاتىر، بۇۇ نە دەپ دابىل قاقتى جانە سۋداننىڭ جارتىسىن جاۋلاپ  العان مۇحاممەد حامدان داگلو كىم دەگەن سۇراقتارعا از-كەم جاۋاپ ىزدەيمىز...

ءفاشيردىڭ قۇلاۋى – سۋداننىڭ ءبولىنۋى

2025 جىلدىڭ 26-27 قازانىندا جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشتەرىنىڭ (RRF) فاشير قالاسىن باسىپ الۋى تەك دارفۋردا عانا ەمەس، بۇكىل سۋداندا بيلىك پەن ەگەمەندىك تۋرالى تۇسىنىكتى تۇبەگەيلى وزگەرتكەن بەتبۇرىستى وقيعا بولدى.

شىنىندا، ءفاشيردىڭ RRF-ءدىڭ باقىلاۋىنا ءوتۋى ەلدىڭ ەكى گەوگرافيالىق بولىككە بولىنۋىنە ىقتيمالدىلىقتى ارتتىردى. سوعىستىڭ بۇل كەزەڭىندە – ازاماتتىق قوعام قوس تاراپتىڭ دا نىساناسى نا اينالدى. ال حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ دارمەنسىزدىگى سۋدانداعى قازىرگى جاعدايدىڭ وسىنشالىق ۋشىعۋىنا كوپ سەبەپتىڭ ءبىرى سانالادى.

ءفاشيردى قورشاۋ ءبىر جىلدان اسا ۋاقىتقا سوزىلدى. قالاداعى اشتىق، ءشول، ءدارى-دارمەك تاپشىلىعى جۇيەلى تۇردە قارۋ رەتىندە قولدانىلىپ، گۋمانيتارلىق كومەكتىڭ جەتكىزىلۋىنە توسقاۋىل قويىلدى. بۇۇ دەرەگىنشە، قورشاۋ ىشىندە ۇزىن-ىرعاسى 250 مىڭنان اسا حالىق قالىپ قويعان. ولاردىڭ تەڭ جارتىسى بالا-شاعا. جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشتەرى (RRF) قالانى سىرتقى الەمنەن تولىعىمەن وقشاۋلاپ، ازىق-تۇلىك پەن ءدارى-دارمەك اعىنىن بوگەپ، توپىراقتان 56 شاقىرىمدىق بوگەت سالىپ تاستادى.

جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشتەرى (RRF) ءفاشيردى باسىپ العاننان كەيىن قالاداعىلار جاپپاي ءولىم جازاسىنا كەسىلدى، ماقساتتى ولتىرۋلەر جانە جۇيەلى زورلىق-زومبىلىق تولقىنى باستالدى. ونىڭ جارقىن مىسالى – قالاعا كىرگىزىلەتىن گۋمانيتارلىق كومەكتى رەتتەپ ۇلەستىرۋگە جاۋاپتى بولعان سيحام حاسان حۋسبوللا ءاليدىڭ جاريا تۇردە ءولتىرىلۋى بولدى. بۇۇ-نىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى جوعارعى كوميسسارى مەن ءتۇرلى تاۋەلسىز ۇيىمدار RRF سودىرلارى ادامداردى ەتنيكالىق نەگىزدە ءولتىرىپ جاتقانى تۋرالى دابىل قاقتى.

سۋدان ارمياسىنىڭ كۇشى بارعان سايىن باسەڭدەپ بارادى. رەسمي ارميا فاشيردەن شەگىندى. سۋدان ەگەمەندىگى كەڭەسىنىڭ توراعاسى گەنەرال ابدۋلفاتتاح ءال-بۋرحان بۇل شەشىمدى اقتاپ، مۇنى «تاكتيكالىق قادام» دەپ اتادى. الايدا، رەسميانىڭ بۇل شەگىنىسى قاراپايىم حالىقتىڭ ازاپ قورشاۋىندا قالىپ قويۋىنا سەبەپ بولدى جانە حالىقتىڭ ارمياعا سەنىمىز ازايتتى.

رەسمي ارميانىڭ بۇل شەگىنىسىنەن سوڭ جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشتەرى (RRF) ورتالىعى دارفۋن بولاتىن وڭىرلىك باسقارۋ قۇرىلىمىن قرۋ تۋرالى ءتۇپتى يدەياسىن ودان سايىن كۇشەيتتى. بۇل دەگەنىڭىز – پاراللەل ۇكىمەت قۇرۋ دەگەن ءسوز. بۇل ءوز كەزەگىندە سۋداننىڭ ءبولىنۋى دەگەندى بىلدىرەدى.

حالىقارالىق قاۋىمداستىق نەگە دارمەنسىز؟

سۋدانداعى ەلىشىلىك سوعىستا حالىقارالىق قاۋىمداستىق دارمەنسىز كۇيدە قالىپ وتىر. بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش فاشيردەگى جاعدايدى «سۇمدىق جاعداي» دەپ شەكتەلسە، افريكالىق وداق «ادامزاتقا قارسى قىلمىس» تۋرالى سويلەدى. اقش پەن ەو، تۇركيا مەن مىسىر تاراپتاردى «اتىستى دەرەۋ توقتاتۋعا» شاقىردى. چاد بوسقىنداردىڭ جاڭا لەگى اعىلادى دەگەن قاۋىپپەن شەكارا كۇزەتىن كۇشەيتتى. بىراق، بۇل ايتىلعانداردىڭ بارلىعى تەك ءسوز عانا. ناقتى ءىس-ارەكەت بولعان جوق.

بۇل جەردە نازار اۋدارارلىق ماسەلە: حالىقارالىق قاۋىمداستىق سۋدانداعى جاعدايدى ەكى گەنەرال اراسىنداعى بيلىككە تالاس دەپ قانا باعالايدى.

مۇحاممەد حامدان داگلو دەگەن كىم؟

مۇحاممەد حامدان داگلو، ياعني حاميدتي — سۋداننىڭ اسكەري-ساياسي ساحناسىنداعى ەڭ ىقپالدى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ونىڭ قارۋلى توبى — جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشتەرى (RRF) بۇگىندە ەلدىڭ جارتىسىن باقىلاپ وتىر. جاقىندا ولار دارفۋردىڭ باتىسىنداعى سوڭعى ماڭىزدى قالا — ءفاشيردى باسىپ الدى.

ءحاميدتيدى قارسىلاستارى جەك كورەدى جانە قورقادى، ال جاقتاستارى ونىڭ تاباندىلىعىنا، قاتىگەزدىگىنە ءتانتى.

حاميدتي تۇيە وسىرۋمەن اينالىساتىن اراب ءتىلدى ريزەيگات تايپاسىنىڭ ماحاريا رۋىنان شىققان. بالا كەزىندە وتباسى چادتاعى سوعىستان قاشىپ، سۋداننىڭ باتىسىنا — دارفۋرعا قونىس اۋدارعان. ءجاسوسپىرىم كەزىندە مەكتەپتى تاستاپ، تۇيەلەرمەن ساۋدا جاساۋمەن اينالىسقان. ول تۇيەلەردى ءشول ارقىلى ليۆيا مەن مىسىرعا ايداپ اپارىپ ساتاتىن. ول كەزدە دارفۋر — كەدەي، باقىلاۋسىز ءوڭىر ەدى. مۇندا جانجاۆيد دەپ اتالاتىن اراب جاساقتارى جەرگىلىكتى فور حالقىنىڭ اۋىلدارىنا شابۋىل جاساپ ءجۇردى.

2003 جىلى فورلار مەن باسقا ەتنوستار كوتەرىلىس جاساپ، بيلىكتەگى اراب ەليتاسىنا قارسى شىقتى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە سول كەزدەگى پرەزيدەنت ومار ءال-باشير جانجاۆيدتەردىڭ قاتارىن كوبەيتتى. ولار جاپپاي ولتىرۋلەر، زورلىق-زومبىلىق جانە ءورت قويۋ ارەكەتتەرىمەن اتى شىقتى.

جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشتەرى (RRF) قالاي قۇرىلدى؟

2004 جىلى ءحاميدتيدىڭ جاساعى ادۆا اۋىلىنا شابۋىل جاساپ، 126 ادامدى، سونىڭ ىشىندە 36 بالانى ءولتىردى. اقش بۇل ارەكەتتەردى «گەنوتسيد» دەپ تانىدى. كەيىن ول ايلاكەرلىگىمەن جانە قاتىگەز ساياساتىمەن بيلىك باسىنا كوتەرىلدى. ءبىر كەزدە ءوز اسكەرىنە جالاقى مەن شەن تالاپ ەتىپ، كوتەرىلىس تە جاسادى. باشير ونىڭ كوپ تالابىن ورىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىدان سوڭ حاميدتي جەبەل امير التىن كەنىن باقىلاۋعا الىپ، وتباسىلىق  «ال-گۋنايد» كومپانياسى ارقىلى ەلدەگى ەڭ ءىرى التىن ەكسپورتتاۋشىعا اينالدى.

2013 جىلى ول جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشتەرىن (RRF) رەسمي تۇردە قۇردى. بۇرىنعى جانجاۆيدتەر وسى قۇرىلىمعا بىرىكتىرىلدى. RRF بيلىككە باعىنعانىمەن، ءوز ساياسي ىقپالىن كۇشەيتتى. كەيىن بۇل كۇشتەر يەمەن سوعىسىنا دا قاتىسىپ، ساۋد ارابياسى مەن ءباا-دەن مول قارجى الدى. حاميدتي اسىرەسە ءابۋ-دابيمەن تىعىز بايلانىس ورناتتى.

داگلونىڭ اسكەرىن رەسەيلىك «ۆاگنەر» دايىنداعان

ول سونداي-اق رەسەيدىڭ «ۆاگنەر» توبىنىڭ كومەگىمەن اسكەرىن دايىنداپ، التىن ساۋداسىنا بايلانىستى كەلىسىم جاسادى.

2019 جىلى سۋدانداعى حالىق كوتەرىلىسى كەزىندە حاميدتي مەن گەنەرال ابدەل فاتتاح ءال-بۋرحان ءباشيردى تاقتان تايدىردى. العاشىندا حالىق ونى «جاڭا سۋداننىڭ ءۇمىتى» دەپ قابىلدادى. بىراق كوپ ۇزاماي ول بيلىكتى ازاماتتىق ۇكىمەتكە بەرۋدەن باس تارتىپ، ءوز جاساعىن نارازىلارعا قارسى قولداندى. «Human Rights Watch» مالىمەتىنشە، RRF جۇزدەگەن ادامدى ءولتىرىپ، ايەلدەردى زورلاپ، ەر ادامداردى ءنىل وزەنىنە تاستاعان.

كەيىن بۋرحان مەن حاميدتي اراسىندا بيلىك ءۇشىن كۇرەس باستالدى. 2023 جىلى ولاردىڭ اراسىنداعى قاقتىعىس تولىق سوعىسقا ۇلاستى. حارتۋم مەن دارفۋر قانعا بويالدى. بۇۇ دەرەگىنشە، تەك دارفۋردا 15 مىڭنان استام بەيبىت تۇرعىن قازا تاپقان. اقش بۇل قىرعىندى «گەنوتسيد» دەپ باعالادى.

قازىر RRF زاماناۋي قارۋ-جاراق پەن دروندارعا يە، ولاردىڭ باسىم بولىگى ءباا ارقىلى جەتكىزىلەدى دەگەن ايىپتار بار. وسى قارۋلانۋ سوعىستى ۇزاققا سوزىپ وتىر.

حاميدتي ءتىپتى ءوز «ۇكىمەتىن» — «بەيبىتشىلىك پەن بىرلىك ۇكىمەتىن» قۇرعانىن جاريالادى. بۇگىندە ونىڭ كۇشتەرى ءنىلدىڭ باتىسىنداعى ەلدىڭ باسىم بولىگىن باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر. بىرەۋلەر ونى جاڭا مەملەكەت قۇرماقشى دەسە، ەندى بىرەۋلەر ول بارلىق سۋداندى باسقارۋدى كوزدەيدى دەيدى. قالاي بولعاندا دا، ونىڭ بيلىگى قاتىگەزدىك پەن جازاسىزدىققا سۇيەنىپ تۇر. ال الەمدىك قاۋىمداستىق — ۇندەمەي وتىر.

Abai.kz