باتىس پەن شىعىس وركەنيەتىنىڭ ايىرماشىلىعى ۇلكەن. ونىڭ سەبەبى، كوشپەندى جانە وتىرىقشى ءومىر سالتىنىڭ ىقپالىنا بايلانىستى. بۇل ايىرماشىلىقتىڭ سەبەبىن ءبىلۋ ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدى تولىعىراق تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

ەجەلگى ادامدار ءومىرىن زەرتتەيتىن حح عاسىردا پايدا بولعان پالەوانتروپولوگيا عىلىمى بويىنشا ادامزات ءومىرى جۇزدەگەن مىڭ جىلدارعا سوزىلعان كوشپەندىلىكتەن باستالعان. اۋەلدە جەمىس-جيدەك تەرىپ، بالىق اۋلاپ، اڭشىلىق قۇرىپ كوشپەندى ءومىر سۇرگەن ادامدار كەيىننەن مالدى قولعا ۇيرەتىپ ءومىر سۇرگەن. العاشقى وتىرىقشى ءومىر تاياۋ شىعىستا تەك سوڭعى 10-13 مىڭ جىلدا باستالىپ، ەۋروپادا سوڭعى 4-5 مىڭ جىلدا عانا جالعاسقان. وسىلاي ادامزاتتىڭ ءومىرى وزگەرمەي، بىرقالىپتى بولۋى ونىڭ كوپشىلىك ءومىرى كوشپەندى بولعاندىقتان، دەگەن تۇجىرىم بەرەدى. ال ادام ءومىرىنىڭ جانە تابيعاتتىڭ وزگەرىسكە ءتۇسۋى وتىرىقشىلىققا ءوتۋ كەزەڭىنەن، جانە وتە قىسقا مەرزىمدە بولعان. وسىلاي قازىرگى زاتتىق وركەنيەتتەن شىققان ادامزات زارداپتارىنىڭ سەبەبى – وتىرىقشى ءومىر سالتى ەكەنىن كورەمىز.

بىراق وسى قاراپايىم تۇسىنىكتى باتىس ادامدارى قابىلداي المايدى. ونىڭ دا سەبەبى بار. باتىس ادامى باسىمەن ءومىر سۇرسە، ال شىعىس ادامى – جۇرەگىمەن. باستا مي ورنالاسقان، سوندىقتان باتىس ادامى ءومىردى ويلاۋ جۇيەسىمەن، ينتەلەكت ارقىلى قابىلدايدى. جۇرەكتە جان ورنالاسقان، سوندىقتان شىعىس ادامى ءومىردى جۇرەگىمەن قابىلدايدى. ءتان قۇمارى ميدان شىعادى، ال جان قۇمارى جۇرەكتەن شىعادى. باتىس ادامى ءتان قۇمارىنا جاقىن بولسا، ال شىعىس ادامى – جان قۇمارىنا جاقىن. ولاردىڭ ءومىردى قابىلداۋى ەكى بولەك. سوندىقتان كەيدە ولار ءتىپتى ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەي جاتادى. باتىس وي جۇيەسىنىڭ نە سەبەپتەن كوشپەندىلەردىڭ ۇنەمى جەڭىپ وتىراتىنىن تۇسىنبەۋى دە وسى سەبەپتەن.

قازاق شىعىس ادامى بولعاندىقتان، جان قۇمارىنا بەيىم. ول «جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ ارى ءۇشىن، ياعني ۇيات جولىندا ولىمنەن دە قورىقپايتىن بولعان. ادىلەت جولىندا وعان ەشقانداي كەدەرگى جوق. ءتىپتى، ءولىمنىڭ ءوزى كەدەرگى ەمەس. بۇل وعان ەرلىك، جاۋانمارتتىك قاسيەت بەردى.  سوندىقتان ونىڭ جولىندا قاراباس قامى ءۇشىن ار-ۇياتىنان ايىرىلعان وتىرىقشى ەلدىڭ ادامى بوگەت بولا المايتىن.

اقىل زاتتىق الەمگە جاتاتىندىقتان، باتىس ادامى زاتتىق وركەنيەتكە جاقىن. زاتتىق وركەنيەتتىڭ دامۋى ەۋروپادا ون بەسىنشى عاسىردان باستالىپ، بۇگىنگى كۇندەرى ۇلكەن كۇش الىپ وتىر. ول بۇكىل ادامزاتتىڭ وي-ورىسىنە ءسىڭىپ، قازىرگى زاماندا بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الدى. سوندىقتان بۇگىنگى ادام رۋحاني كۇشتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى، تۇسىنبەيدى دە. ولار ءۇشىن زاتتىق وركەنيەتى جوق ەلدىڭ بارلىعى – جابايىلار. كەيبىر قازاقتاردىڭ باتىس وي جۇيەسىن قابىلداپ، وزدەرىنىڭ بۇرىنعى اتا-باباسىن جابايىلارمەن تەڭەپ جۇرگەندەرى دە وسى سەبەپتەن.

ال شىن مانىندە، كىم جابايى؟ تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرەتىن كوشپەندىلەر جابايى ما، الدە تەك ءوزىنىڭ قاراباس قامى ءۇشىن بۇكىل تابيعاتقا زيان كەلتىرىپ، ادامزات ومىرىنە قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعان زاتتىق وركەنيەت جابايى ما؟ ەندى بۇل ماڭىزدى سۇراقتىڭ جاۋابى كىمگە بولسا دا تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.

وسىلاي حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىنىڭ تاريحىن  دۇرىس تۇسىنە وتىرىپ، ەۋروتسەنريستىك وي جۇيەدەن ارىلامىز. ەۆرازيانىڭ ۇلكەن كەڭىستىگىندە بيلىگىن جۇرگىزىپ، يمپەريالىق مەملەكەتتەر قۇرعان حالىقتاردىڭ بارلىعى دا كوشپەندىلەر ەكەنىن كورەمىز. ولار جەرشارىنداعى حالىقتارعا بەيبىت ءومىر بەردى. كوشپەندىلەر ەۆروتسەنتريستەردىڭ ويىنداي «ۆارۆار» ەمەس، ادامزات ءومىرىن العا تارتىپ وتىرعان نەگىزگى كۇش بولعان. وعان ەكى دالەل كەلتىرۋگە بولادى.

ءبىرىنشى دالەل: كوشپەندى ءومىر ءمىنسىز.  كوشپەندىلەر وزدەرىن تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە سەزىنىپ، تاڭىرگە تابىنعان. ءتاڭىر دەگەنىمىز اسپان، تابيعاتتى بىلدىرەدى. قازىرگى كەزدەگى قازاقتاردىڭ ادام «ءولدى» دەمەي، «قايتتى» دەپ، تابيعاتتىڭ كەلەسى دەڭگەيىنە وتكەنىن ءبىلدىرىپ، ارۋاقتاردى ۇمىتپاي، ولارمەن ۇنەمى بايلانىستا وتىراتىنى وسىنى بىلدىرەدى. ولار الەمدەر بايلانىسىن بۇزباي، تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرگەن. وسىلاي كوشپەندىلەر تاڭىرگە قۇلشىلىق ەتىپ، تابيعات ىقپالىمەن، وزدەرىن بولمىستىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە سەزىنگەن. الەممەن ءبىرتۇتاس بولىپ، بىرىككەن. الەمدى كەمشىلىكسىز ءبىر جاراتۋشى جاراتىپ، ونى ءوزى باسقارىپ وتىرعاندىقتان، مۇنداي ومىردە دە كەمشىلىكتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە كوشپەندىلەر ءومىرى دە كەمشىلىكسىز بولدى. جان تابيعات اياسىندا ەۆوليۋتسيا بويىنشا ۇزدىكسىز جەتىلۋ بارىسىندا. كەمشىلىكسىز كوشپەندىلەر بۇكىل ادامزات ءومىرىن رەتتەپ، ءبىر باعىتقا سالىپ وتىرعان نەگىزگى كۇش بولدى دەسەك ارتىق بولمايدى. ءتان قۇمارىنا بەرىلىپ، ەۆوليۋتسيالىق جولدان شىققان حالىقتاردى جونگە سالىپ، ولاردى ۇيلەسىمدى ومىرگە قايتارىپ وتىرعان. كوشپەندىلەردىڭ وتىرىقشىلاردى باعىندىرىپ، ۇلى مەملەكەتتەر قۇرعاندا ەلدە تىنىشتىق ورناپ، ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ جاقسارۋى، حالىقتىڭ ءومىرى ءبىر قالىپقا كەلۋى وسىنىڭ دالەلى. كوشپەندىلەر وسىلاي ادامزات ءومىرىنىڭ ەۆوليۋتسيالىق وركەندەۋىندە نەگىزگى كۇش بولعان. ونىڭ سەبەبى دە بار. كوشپەندى ءومىر سالتى ولشەۋسىز اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن جاسالعان ءمىنسىز، ال وتىرىقشى ءومىر – ادامنىڭ شەكتەۋلى اقىلىمەن پايدا بولعان جاساندى، ءمىنى كوپ ءومىر. ادام بالاسى ءوزىنىڭ شەكتەۋلى اقىلىمەن ولشەۋسىزدىڭ جاساعانىن جاساماق تۇگىلى، ونى تۇسىنە دە المايدى. اباي ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە «اللا تاعالا – ولشەۋسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىز – ولشەۋلى. ولشەۋلىمەن ولشەۋسىزدى بىلۋگە بولمايدى» دەپ جازادى. ەندەشە ولشەۋسىز جاساعان كوشپەندى ءومىردى شەكتەۋلى جاساعان وتىرىقشى ومىرمەن قالاي سالىستىرا الامىز؟ ال شەكتەۋلى جاساعان ءومىردى ولشەۋسىز جاساعان ومىردەن ارتىق دەگەنننىڭ ءوزى، يسلام تۇرعىسىنان ء(تىپتى قاي ءدىن تۇرعىسىنان بولسا دا) العاندا جاراتۋشىعا كۇمان كەلتىرۋ بولىپ شىعار ەدى. بۇل – جابايىلاردىڭ وتىرىقشىلاردان كەم ەمەس، كەرىسىنشە ارتىق ەكەنىنە ءبىر دالەل.

ەكىنشى دالەل: وركەنيەت پەن جابايىلىقتىڭ اراسىنداعى تارتىس – جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ ۇزدىكسىز كۇرەس ايناسى. جان قۇمارى ءتان قۇمارىنان جوعارى ەكەنى ايتىلدى. ءتان قۇمارى جەڭىپ، جان قۇمارى كۇيزەلگەندە كوشپەندىلەر كەلىپ جان قۇمارىن قايتا قالپىنا كەلتىرەدى. مىسالى، كوشپەندىلەر ءىرىپ-شىرىگەن بۇحار حاندىعىن، ءوزارا كۇرەسىپ بىرىگە الماي جۇرگەن ورىس كنيازدەرىن، رۋحاني قۇلدىراعان ەرتەدەگى ريم يمپەرياسىن وسىلاي قۇتقاردى. جانى ساۋ ادامنىڭ ءتانى دە ساۋ، سوندىقتان ول ءتان قۇمارىنداعى ادامنان جوعارى تۇرادى. ونىڭ رۋحاني كۇشى بار. رۋحاني كۇش پەن زاتتىق كۇش كۇرەسكەندە ءاردايىم رۋحاني كۇش جەڭەدى. سەبەبى رۋحاني كۇشتىڭ قولداۋشىسى – جوعارى جاراتۋشى. وعان سۇيەنگەندى ەشقانداي كۇش جەڭە المايدى. ال زاتتىق كۇش تەك قانا وزىنە عانا سۇيەنەدى. سوندىقتان، ول ارقاشان جەڭىلىستە. رۋحاني كۇشى بار كوشپەندىلەر ءتان قۇمارىمەن السىرەگەن وتىرىقشىلاردى وڭاي جەڭىپ، ولاردى ءتۇرتىپ، ۇيقىدان وياتىپ وتىرادى. وسىلاي كوشپەندىلەر ادامزات وركەنيەتىنىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالعان. ەگەر وسىنداي كۇرەس بولماسا ادامزات رۋحى الدەقاشان تەرەڭ ۇيقىعا باتىپ، قوعام ءىرىپ-ءشىرىپ، كەيبىر ۇلى يمپەريالار ءتارىزدى جەر بەتىنەن جويىلىپ تا كەتەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن.

كوشپەندى ءومىردىڭ الەم ۇيلەسىمدىلىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەكەنىن بىلە وتىرىپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ قالاي قالىپتاسقانىن تۇسىنەمىز. وسىنداي جولمەن قالىپتاسقان ۇلتتىق بولمىسىمىز – ءبىزدىڭ نەگىزگى رۋحاني بايلىعىمىز.   بۇرىنعى قازاقتىڭ ەر مىنەزدى بولۋىنىڭ سەبەبى دە وسىنداي ۇلتتىق بولمىستىڭ بولۋىنان دەسەك ارتىق بولمايدى.

اباي مۇراسىن قولدانا وتىرىپ كوشپەندى ەلدەردىڭ تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايىن وسىلاي ءتۇسىنىپ، تارازىلاي الامىز. وسىلاي، كوشپەندى ءومىر سۇرگەندەر جابايى ەمەس، كەرىسىنشە، وتىرىقشى ءومىر سۇرگەندەردەن ارتىق بولعانىن تۇسىنەمىز. سەبەبى كوشپەندى ءومىر وتىرىقشىلىققا قاراعاندا ۇيلەسىمدى ءومىر.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ-عالىم

Abai.kz