«اتاماننىڭ اقىرى» كينوفيلمى 1970 جىلى تۇسىرىلگەن، قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسى دەسەك ارتىق بولمايتىن، شاكە اعانىڭ سوڭعى ەڭبەگى. جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىنعى فيلمگە قاراي وتىرىپ، ءتۇسىرۋ شەبەرلىگىنە، اكتەرلاردىڭ رولدەردى سومداعانداعى جەكە ەموتسياعا بەرىلە وتىرىپ ويناعانى، دەكوراتسيا مەن ءتۇسىرۋ ورىندارىنىڭ تاڭدالۋى شىنىمدى ايتسام تاڭداي قاقتىرادى. قازىرگىلەرىمىز سول الدىڭعى بۋىن وكىلدەرىنىڭ ەڭبەگىنە مۇلدە ىلەسە المايتىنى ەرىكسىز قىنجىلتادى.

الدىڭعى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، تاريحي وقيعاعا نەگىزدەلگەن وسى ءفيلمدى قايتا ءبىر كورىپ شىقتىم، سسسر يدەولوگياسىن ناسيحاتتاعان، ياعني بۇرمالانعان تاريحي جەلى تۋرالى ايتپاي-اق قويسام دا بولار، قىزىقتىرعانى پولكوۆنيك ابىلايحانوۆ تۋرالى مالىمەتتەر ەدى. ول كىسى، باس گەروي قاسىمحان شادياروۆپەن بۇرىننان تانىس، دوس، گيمنازيادا بىرگە وقىعان، قازىرگى كۇندە دۋتوۆ ارمياسىنىڭ شتاب باستىعى دەلىنەدى. فيلم بارىسىندا بىردە-ءبىر رەت اتى اتالمايدى، تەك «پولكوۆنيك، ابىلايحانوۆ مىرزا...» دەگەن رەسمي اتاۋلار عانا ەستىلەدى (سوعان قاراعاندا فيلم جاساۋشىلار ناقتى كىم ەكەنىن بىلمەسە كەرەك). وقيعا 1921 جىلى قۇلجادا ءوتتى دەگەنمەن، شىندىعىندا ءسۇيدىن قالاسىندا بولعانى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى. ق. شادياروۆ (شىندىعىندا شانىشەۆ) كينودا، بۇل جاقتان قاشىپ بارعان سوڭ، «اق» وفيتسەرىنىڭ شتابس-روتميستر فورما-پوگونىمەن جۇرەدى جانە كنياز دەلىنەدى. ونىڭ قالايشا كنياز اتالعانى تۋرالى دا ويلانىپ قالىپ ەدىم، ءتۇبى قىرىم تاتارلارىنان، اكەسى قۇلجا-جاركەنتتىڭ بەلگىلى بايلارىنان ەكەن، ولاي بولسا شىندىق بولار، ال گيمنازيا دەگەنگە كەلسەك ۆەرنىي گيمنازياسى بولۋى ابدەن مۇمكىن، شىن ءومىرى كينوداعىداي ەمەس بولعانىمەن، تاريحتا بولعان شىنايى ادام (كەيىنگى دەرەكتەردەن سول تەررورلىق وپەراتسيانىڭ باسشىسى ەكەنى انىق).

كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر، ولكەتانۋشىلار تەررورلىق اكتىگە قاتىسۋشىلار (بارلىعى 9 ادام) تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەردى جيناقتاپ، زەرتتەگەن (سسسر كىمدى اياعان، ءوز قىلمىستارىن جاسىرۋ ءۇشىن، تۇگەلدەي دەرلىك رەپرەسسياعا ۇشىراتىپ، كوزدەرىن جويعان...). فيلمدە شادياروۆ پولكوۆنيك ابىلايحانوۆتى الدىمەن، سوسىن اتامان دۋتوۆتى اتقانى كورسەتىلسە، كەيىنگى دەرەكتەردە ولاي ەمەس، ياعني، الدىمەن اياق-استى بولمەگە كىرىپ كەلگەن اديۋتانتى، سوسىن اتامان اتىلعانى جانە اتقان ادام بىرەسە شانىشەۆ، بىرەسە حوجامياروۆ دەپ كورسەتىلگەنى تاعى بار.

سوزىمىزگە كەلسەك، وسى ماسەلەگە جەتىسۋدىڭ ايگىلى سۇلتانى تەزەك تورە نۇرالين (ابىلايحانوۆ) تۋرالى زەرتتەۋلەر بارىسىندا نازار اۋدارعان ەدىك، ويتكەنى، پولكوۆنيك شەنى رەسەي يمپەرياسىنان «بۇراتانا حالىقتار وكىلدەرىنە» بەرىلگەن، ساۋساقپەن سانارلىقتاي دەگەندەي، ەڭ جوعارعى اسكەري شەن يەسىنىڭ ءبىرى بولعانى (العاشقى قازاق گەنەرالى عۇبايدوللا شىڭعىسحاندى ايتپاعاندا) ايتپاسا دا قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. ونىڭ ۇستىنە فيلمدە جەتىسۋلىق ەكەنى انىق ايتىلدى.

الدىڭعى جازبالارىمىزدا بىرنەشە رەت ايتقانداي، جەتىسۋدا ابىلايحاننىڭ ءتورت ۇلىنان تاراعان ۇرپاقتارى ءومىر سۇرگەن جانە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ، عازى ءۋاليحانوۆتاردىڭ دا جەتىسۋ جەرىنە، ناقتىراق ايتساق تەزەك تورەمەن تاعدىرلارىنىڭ ءبىراز بولىگى بايلانىستى.

قىسقاشا تاراتىپ ايتساق، ابىلايحانۇلى ءادىل (1815 جىلى تاشكەنت تۇبىندە وپات بولعان) قازىرگى ۇرپاقتارى تۇگەلدەي دەرلىكتەي جەتىسۋ جەرىندە، مەكەندەيدى. ءادىل ۇرپاقتارىنان ەڭ اتاقتىسى تەزەك تورە (1821-1879), ونىڭ ۇلدارىنىڭ كەيبىرى ءتۇرلى گيمنازيالاردا وقىعاندارىمەن، اسكەري قىزمەتتە بولماعان، ازاماتتىق، ياعني بولىس، بي سياقتى قىزمەتتەر اتقارعان. قالعان ءادىل ۇرپاقتارىنان (نەگىزى ورىس جازۋلارىندا - 8, قىتاي جازۋلارىندا - 10, قازاق شەجىرەلەرىندە - 15-كە دەيىن ۇلدارىنىڭ اتتارى اتالادى) اسكەري قىزمەتتە بولعاندارىن ەستىمەدىك.

ابىلايحانۇلدارى سىعاي، تاعايلاردىڭ ۇرپاقتارىنا كەلسەك، بولىس، بي سياقتى ازاماتتىق قىزمەتەر اتقارعان، اسكەري قىزمەتتە بولماعان.

شوقان ءۋاليحانوۆتى (1835-65 ج.ج.) بار قازاق بىلەدى. ال، تەزەك تورەنىڭ قىزىن الىپ، كۇيەۋ بولعان عازى ۋاليحانوۆقا كەلسەك، بۇل كىسى تۋرالى زەرتتەۋ ماقالامىزدا «...داڭقى اسقان دەيتىندەي قازاق ۇلىنىڭ سوڭى دا سونشالىقتى قارالى-ايانىشتى ءۇزىلىپتى، «دۆ» (ورىستىلدىلەر جازبالارى «درۋگوي ۆاليحانوۆ») دەرەگى بويىنشا، سۇلتانعازى 1919 جىلى ەمەس، 22 يۋن 1909 جىلى سابلينوداعى ساياجايىندا (داچا) ءوز قىزمەتشىلەرىنىڭ ءۇيدى توناۋ كەزىندە وپات بولىپتى (بۇل دا ءبىر جۇمباق وقيعا ول كەزدە 1905-تەگىدەي توڭكەرىس جوق، نەلىكتەن وسىنداي قىلمىس جاسالعانى بەلگىسىز). سۇيەگى 1 يۋل كۇنى پەتەربۋرگكە جەتكىزىلىپ، سونداعى تانىمال مۇسىلماندار، اسكەري قىزمەتتەستەرى، لەيب-گۆارديا پولكىنىڭ وكىلدەرى ت.ب. قارسى الىپتى. جەرلەنگەن جەرى نوۆو-ۆولكوۆ مۇسىلمان قورىمى ەكەن، الايدا، ول بەيىتتەر قازىرگى ۋاقىتتا ءسۇرىلىپ كەتىپ جوق بولسا كەرەك...

ەكى ءۋاليحانوۆتاردىڭ تاعدىرلارىنىڭ كوپ جەرلەرى ۇقساس، ءتىپتى شتابس-روتميستر اسكەري شەندەرىن دە 25-26 جاس كەزىندە العان جانە ءبىر ويلانارلىق جاعداي چەرنياەۆتىڭ قاندى جورىعى كەزىندە ەكەۋى دە قىزمەتتەن باس تارتقان. ەكەۋى دە جەتىسۋدىڭ اتاقتى سۇلتانى تەزەك تورەگە كۇيەۋ...» دەپپىز.

سونىمەن، جەتىسۋداعى ابىلايحانوۆ دەپ جازىلۋى مۇمكىن ءتورت ادامداردىڭ ۇرپاقتارىن قاراستىردىق، ەندىگى مۇقيات قاراتيتىنىمىز، ابىلايحاننىڭ كەنجە ۇلى سوك (سۇيىك، سيۋك) تورە ۇرپاقتارىنان ەشمۇحانبەت سۇلتان تۋرالى بولماق. ەشمۇحانبەت تەزەك تورەنىڭ قىزى كۇلحاندى (گۋلحان) العان، تەزەك تورە تۋرالى زەرتتەۋلەرىمىز بارىسىندا بۇل تۋرالى: «...بۇلارعا قوسىمشا تورە قىزى كۇلحاندى 1875-جىلدارى ۇزاتقانىن جانە ەشمۇحانبەتتىڭ فورمۋليارى بارلىعى ايتىلدى. سول قۇجاتتى كەلتىرە كەتەيىك:

№375. (1911گ. 31-اۆگۋستا)- پوسلۋجنوي سپيسوك ستارشەگو پەرەۆودچيكا كازاحسكوگو (جازىلۋى كيرگيز) يازىكا پري ستەپنوم گەنەرال-گۋبەرناتورە، ستاتسكوگو سوۆەتنيكا سۋلتانا يش-مۋحاممەدا ابلايحانوۆا). وسى جەردە سۇلتان يش-مۋحاممەد سيۋك-وگلى ابلايحانوۆ (جازىلۋى), پورۋچيك - جوشى ابلايحانوۆتىڭ بالاسى، ال ايەلىنىڭ پولكوۆنيك تەزەك ابلايحانوۆتىڭ قىزى كۇلحان ەكەندىگى جانە الدەنەشە وردەن، مەدالداردىڭ يەگەرى، جاسى 59 دا، ياعني 1852-جىلى تۋعاندىعى كورسەتىلەدى. ءسىبىر-اسكەري گيمنازياسىندا وقىپ، تولىق بىتىرمەسە دە، ءسىبىر، سەميرەچە كازاك اسكەرلەرى قاتارىندا بولىپ، كەيىنىرەك الماتى، ومسك، ورەنبۋرگ قالالارىندا، اتباسار، قارقارالى، اقمولا ۋەزدەرىندە ءار جىلداردا ءتۇرلى قىزمەتتەردە بولعاندىعى جازىلعان. 1910-جىلى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ۇكىمەت تاراپىنان ارنايى زەينەتاقى (پەنسيا) تاعايىندالعان. بالالارى: مەگداتشا (28.08.1877), مادامحان (10.01.1880), فايرۋزشا (10.11.1888) اتتى ۇلدارى، تۇرلىحان (30.08.1882) اتتى قىزى بار ەكەندىگى كورسەتىلگەن.

بۇعان قوسىمشا ايتارىمىز، قازىرگى كەي شەجىرەشىلەردىڭ سوك ۇرپاقتارىن تاراتقاندا جوشىدان - ەشپاي، ودان باتىرشا (پاترۋششا), بەدەلحان جانە ەشمۇحانبەت، ودان مەگداتشى، مادامحان، فايرۋزشا دەگەندەرى دۇرىس ەمەستىگى.

ەشپاي دا ەشمۇقانبەت تە ءبىر ادام، بالالارى دا سولاي، فايرۋزشانى قازاق باتىرشا، بايىرشا، مادامحاندى – مەدەلحان، بەدەلحان دەپ كەتكەن، سوعان ۇڭىلمەگەن شەجىرەشىلەر ءبىر ادامدى ەكى ادام ەتىپ جازىپ، قاتەلىك جىبەرگەن. بۇنداي قاتەلىكتەردىڭ سەبەپتەرى ورىستىلدىلەر تاراپىنان كەتكەندىگى الدىندا ايتىلدى...» دەگەنبىز.

ەشمۋحامبەت زەينەتكەرلىككە (پەنسياعا) شىعىپ قايتىپ، قازىرگى ەسكەلدى اۋدانىنداعى جالعىزاعاش، ورقايىڭدىعا پاۋەسكەمەن كەلگەنىندە بار تۇرعىن ورىس، قازاق نان-تۇز الىپ، ءيىلىپ قارسى الىپتى دەگەندى ەل اۋزىنان ەستىدىك. ال تاريحي دەرەكتەردە بەلگىلى ادام بولعانىن راستايتىن ءبىراز دەرەكتەر بار: فورمۋليار جازۋلارىنداعى قىزمەتتەرىنەن باسقا، 1891 جىلى پاتشا مۇراگەرىن قارسى الۋشىلار قاتارىندا بولعان; 1906 جىلى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ سايلاۋىنا ومبى اتىنان تۇسكەن; «دالا ءۋاليااتى» گازەتىندە رەداكتور بولىپ، «دالا ولكەسى» ت.ب. باسىلىمداردا كوپتەگەن ماقالالارى شىققان. بۇلارعا قوسىمشا 1916 جىلعى دۇربەلەڭدە پاتشا بيلىگى ەلدى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن جەتىسۋعا جىبەرگەنى تۋرالى دا مالىمەتتەر كەزدەسەدى. ەنتسيكلوپەديالاردا، رەسەي شەنەۋنيگى، اۋدارماشى، جورنالشى دەپ اتاپ كورسەتىلگەن.

مىنە، وسى كىسىنىڭ بالالارى، ياعني تەزەك تورەنىڭ تۋعان جيەندەرى، اسكەري قىزمەتتەردە بولعان. ۇلكەن ۇلى مەگداتشا (28.08.1877) ابىلايحانوۆ (فاميلياسىنا ارعى اتاقتى باباسىنىڭ اتىن قالاعانى كورىنىپ تۇر) تۋرالى ەنتسيكلوپەديالىق جانە ارحيۆتىك مالىمەتتەردە، 1878 جىلى تۋىپ، ومبىدا 17.04.19 جىلى ۇزاق اۋىرىپ قايتىس بولعانى، ورىس يمپەرياسىنىڭ شتابس-كاپيتانى، ورىس-جاپون جانە كەيىنگى ازامات سوعىسىنا قاتىسقانى، الاش وردانىڭ اسكەري قايراتكەرى بولعاندىعى ايتىلادى. ورىسشا قۇجاتتاردا ميگداتچا يشمۋحامەت-وگلى ابلايحانوۆ دەپ جازىلعان، ءسىبىر كادەت كورپۋسىن، پاۆلوۆ اسكەري ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ پودپورۋچيك شەنىندە 242-بەلەبەي رەزەرۆتى باتالوندا قىزمەتىن باستاعان. بىرنەشە وردەندەردىڭ كاۆالەرى، كەيىنگى شەنى شتابس-كاپيتان. 1917 جىلى الاش وردانىڭ اقمولا وبلىستىق كەڭەسىنە مۇشەلىككە سايلانىپ، الاش وتريادتارىن قۇرۋعا بەلسەنە ارالاسقان.

وسى الاش ارداقتىلارىنىڭ ءبىرى بولعان كىسىنىڭ اقىرى تۋرالى، جاس عالىم ا. مىرزانىڭ جاريالاۋىمەن ينتەرنەتتە جارىق كورگەن، 1919 جىلى   «سارىارقا» گازەتىندە مىنانداي حابارلاما بار ەكەن: «جاپون ءحام گەرمان سوعىسىنا قاتىسقان قازاق ميعاش ابىلايحانوۆ وپات. بيىل 17-ءشى اپرەلدە قازاق وفيتسەرى ميعاش ابىلايحانوۆ وپات بولدى. ميعاش مىرزا بۇرىنعى «دالا ءۋالاياتىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ءتىلماشى ەشمۇحامەد تورە ابىلايحانوۆتىڭ بالاسى. انا جىلعى جاپون سوعىسىندا، ودان كەيىن گەرمان سوعىسىندا بولىپ، سوعىستان امان-ەسەن كەلىپ، اقىرىندا ومبىدا جيىرما شاقتى كۇندەي اۋىرىپ دۇنيەدەن قايتتى. ميعاش مىرزا اسكەر قىزمەتىنەن باسقا ۇلت ىسىنە كىرىسە الماي كەتتى. يمانى جولداس بولسىن، ارتىندا قالعان اتا-اناسىنا، تۋعان تۋىسقاندارىنا كوركەم سابىرلىق بەرسىن. بەك-مۇحامەد سەركەباەۆ». (بۇل حاباردى جازۋشى سەركەباەۆتار اۋلەتىنىڭ اتاسى ەكەنىن تۇسىنگەن بولارمىز).

ەكىنشى ۇلدىڭ، ياعني مادامحان (قازاقشا مەدەلحان، بەدەلحان) ابىلايحانوۆتىڭ تاعدىرى تۋرالى ايتار بولساق، اشىق دەرەكتەردەن كەزدەستىرە قويمادىم. الايدا، ءبىزدىڭ جەتىسۋ-التىنەمەل وڭىرىندەگى 1930 جىلدارى بەلەڭ العان اشتىق-قاشقىن-بوسقىندىق تۋرالى قۇجاتتاردان ول كىسى جونىندە ءبىراز ماتەريالدار كەزدەستىرگەن ەدىك. اتىشۋلى چك ادامداردى تەرگەۋ ىستەرىندە «قىتايداعى بەلگىلى، بۇنداعى قازاقتاردىڭ سوندا قاشۋىن قولدايتىن جانە ولارعا بارىنشا كومەكتەسەتىن، ينتەلليگەنت-ەميگرانت (ىستەگى جازۋ) مەدەلحان ابلايحانوۆپەن بايلانىستارىڭ بار» دەگەن ايىپ تاققان. سونىڭ ىشىندە اتىشۋلى 58-باپپەن رەپرەسسياعا ۇشىراعان ءتاجى تورەنىڭ ۇرپاقتارىمەن بىرگە تەرگەلگەن 10 ادامنىڭ 1933 جىلعى قىلمىستىق ءىسىن زەرتتەۋ بارىسىندا م. ابىلايحانوۆتىڭ اسكەري وقۋ وقىعانىن، وفيتسەر بولعاندىعىن، 1920-جىلدارى اتامان دۋتوۆتىڭ ارمياسىمەن بىرگە قىتايعا ءوتىپ كەتكەندىگى، كوزقاراسى «مونارحيست» بولعاندىعى جونىندە قۇجاتتاردان كوز جەتكىزدىك.

بۇل، 1933 جىلعى ىستە م. ابىلايحانوۆتىڭ قىتايعا 1923 جىلى وتكەندىگى جازىلعان، اتامان دۋتوۆتىڭ 1921 جىلى اتىلعانىن ەسكەرسەك، بۇندا قاتە كەتكەن بولار دەگەن ويدامىز. نەگىزىندە، فيلمدەگىدەي ول كىسى 1921 جىلى اتامانمەن بىرگە اتىلماعان، ويتكەنى، وسى دوكۋمەنتتەردە ول كىسىنىڭ اۋىپ بارعان قازاقتارعا ول جاقتا كوپتەي كومەكتەسكەنى ايتىلادى. قازىرگى كۇندەرى ول جاقتا ۇرپاقتارى بار-جوقتىعىنان ازىرگە حابارىمىز جوق.

قورىتىندى

تاريحىمىزداعى «اقتاڭداقتاردى»، ۇمىتىلعان، ۇمىتىلا باستاعان قازاقتىڭ اياۋلى تۇلعالارىن زەرتتەۋشى جاس عالىمدارعا ويتۇرتكى بولسىن دەگەن نيەتپەن وسى جازبامىز جازىلدى.

بۇرق-سارق ەتكەن توڭكەرىس، قۋعىن-سۇرگىن، اشارشىلىق قازاق قوعامىنا قانشالىقتى قاسىرەت الىپ كەلگەندىگى تۋرالى قانشا جازسا دا از بولماس! وسى جازبادا كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي اعايىندى ەكى تۋعان باۋىردىڭ ءبىرى مەعداتشا (قازاقشا ميعاش) الاش وردانى قولداسا، تۋعان ءىنىسى مادامحان (قازاقشا مەدەلحان، بەدەلحان) «مونارحيستىك» كوزقاراستا بولعان! ءۇشىنشى باۋىرلارى فايرۋزشا (قازاقشا باتىرشا، پاترۋزشا، بايىرشا) تۋرالى ماعلۇماتتار ازىرگە كەزدەسپەدى (بۇل ءۇش اعايىندىلاردىڭ فورمۋليارلارىن ازىرگە كورگەن جوقپىن). دەگەنمەن، ەل اراسىنداعى ساناۋلى، قۇلاعى تۇرىك قارتتاردان ەستۋىمىزشە «...بايىرشا، اسكەري بولمادى، ول دا اعاسىمەن بىرگە قىتايعا كەتكەن جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى مەدەلحاننان ءبىر قىز قالىپ، ەلگە كەلگەن، سەمەي جاقتا ەدى...» دەگەن ءسوز بار... بۇل دا زەرتتەۋشىلەر ەنشىسى (ايتپاقشى، جاس تاريحشىلارعا تاعى ءبىر ايتارىم، ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى تولىق تۇسىنبەيتىندەردىڭ رۋ، ادام اتىنداعى «اۋىر» ەسىمدەردىڭ وزىمىزشەلەنىپ ايتىلۋى (مىسالى: ەشمۇحاممەد – ەشپاي; فايرۋزشا – بايىرشا...) ماسەلەلەرىندە كوپتەگەن قاتەلىكتەرگە ۇشىرايتىندىقتارىنا مۇقيات بولىڭىزدار)...

قوسىمشا دەرەك رەتىندە، فيلمدە كورسەتىلگەندەي اتۋشىلاردىڭ اتامانمەن ابىلايحانوۆ ارقىلى جاقىنداسقانى جونىندە تاريحي بولجام بار ەكەنىن ايتا كەتۋگە بولادى. ولاي بولسا، ناقتى تابام دەگەن ادام، م. ابىلايحانوۆ وقىعان وقۋ ورىندارىنداعى تىزىمدەردەن شانىشەۆتى دا ىزدەسە، شىعۋى ءتيىس.

اتاقتى، كلاسسيكاعا اينالعان تاماشا فيلمدەگى «قارسى جاقتاعى»، ياعني، اتامان دۋتوۆتىڭ قاسىنداعى قازاق بالاسىنىڭ كىم ەكەندىگى تۋراسىندا وسىنداي شولۋ جاسادىق...

قايدا جۇرسە دە، قانداي جاعدايدا جۇرسە دە، ءوز ەلىن، ءوز جەرىن ءبىر ساتكە دە ۇمىتپاعان، قازاعىم دەپ ەڭىرەپ، ەلىم دەپ شىرىلداپ وتكەن ەرلەردىڭ رۋحتارىنا تاعزىم ەتەلىك...

ازكەن التاي

جەتىسۋلىق

Abai.kz