بيسميللاي راحماني راحيم.

«قازاق ادەبيەتى» گازەتىندەگى (№51, 22.12.2023 ج.) ابايتانۋشى، ءفالساپاشى، اكادەميك عاريفوللا ەسىمنىڭ: «ابايدى وقىرماننان اداستىرمايىق», - دەگەن شاعىن ماقالاسى اقىل يەلەرى مەن عالىمداردى ۇلكەن ءىلىمي تالقى الاڭىنا شاقىرىپ تۇرعانىن كورىپ، تورەلىك ايتۋ ماقساتىندا ەمەس، پىكىر قوسۋ رەتىندە ىلەسۋدى ماقۇل كوردىم.

ماقالا - بەلگىلى ادەبيەتشى، جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ابايتانۋشى، اۋەزوۆتانۋشى، الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ەگەنمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ وتكەن جىلى 4 جەلتوقساندا جارىق كورگەن «جان جانە «ەۋروپانىڭ جاعالاۋى» اتتى ماقالاسىنا بايلانىستى جازىلىپتى. (بۇل ماقالا «جۇلدىز» جورنالىنىڭ وتكەن جىلعى №7-11 ساندارىندا «...ءبىر كەمەل» (ابايدىڭ ىشكى (باتين) الەمى: ادەبي سالىستىرمالى ريسالا)» دەگەن تاقىرىپپەن دە جارىق كوردى).

بۇدان بۇرىن دا: «...قايىپ مۇحامەدحانوۆ باسقاشا ايتىپ ەدى، مۇحاڭنىڭ مىنا كەيىپكەرى نەگە تۇسىنىكسىز؟..» - دەپ، ءوز-وزىنە سۇراقتار قويىپ، جاۋاپ بەرۋدە، جيناقتالعان ماعلۇماتتاردى تەكسەرىستەن وتكىزىپ بارىپ، لوگيكالىق تۇجىرىمىن جازىپ جۇرگەن عالىم تۇرسىن جۇرتباي، بۇل ەڭبەگىندە قاتاڭىراق كەتىپ، اباي تانۋ ءىلىمى پايدا بولعالى، اقىننىڭ تەك قانا فيلوسوفيالىق، پسيحولوگيالىق كوزقاراسىنا قاتىستى وتىزدان استام دوكتورلىق جانە كانديداتتىق ديسەرتاتسيالار  قورعالعانىن، سول قورعاعانداردىڭ  بىردە-بىرەۋى، ابايدىڭ ءوزى ۇشكە ءبولىپ جازىپ كەتكەن، ەۋروپاداعى پەدوگوگيكالىق قاعيداتتاردىڭ (تەوريالاردىڭ), پسيحولوگيالىق ىلىمدەردىڭ نەگىزىن قالىپتاستىرعان بەنەكە فريدريحتىڭ «جان قۋاتىنداعى» قۋاتتىڭ ءۇش ءتۇرىن، ونى اباي قايدان العانىن («...اباي انىقتاپ تۇرىپ اتاپ وتكەن «جان قۋاتىن»...), وندا نە ايتىلعانىن كورسەتىپ بەرە الماعانىن (؟) العا تارتىپتى. سول ەڭبەكتەر قاتارىنا 2012 جىلى «فوليانت» باسپاسىنان جارىق كورگەن اكادەميك ع.ەسىمنىڭ «حاكىم ابايىن» دا قوسىپ، «...كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسەرتاتسيا قورعاپ، وقۋلىق جازىپ، قالاي اكادەميك اتانۋعا بولادى؟..» - دەپ ءتيىسىپ قانا قويماي، سوڭىندا: «سول كەمشىلىكتى تولتىرۋعا ءبىز ياعني، ءتىنتۋىر ويدىڭ يەسى (پروگرامما ينجەنەرى), ابايتانۋشى سۇلتان ىبراي ەكەۋمىز دىتتەگەن ماقساتىمىزعا جەتىپ تىنعانىمىزدى، سونداي ءبىر قاناعاتتانعان سەنىممەن اتاپ وتكىم كەلەدى. قايتالاپ ايتامىز، ابايتانۋ ءىلىمىنىڭ ءجۇز جيىرما بەس جىل تاريحىندا ەشكىم بويلاماعان بۇل جاڭالىعىمىزدى، ىزدەنۋشى رەتىندە كادىمگىدەي ماقتانىش ەتەمىز». («جۇلدىز» №10, 127 بەت) - دەپ جازۋى: «...ەلدە جاڭاشا ويلاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىردىم. مەنىڭ جولىم - اباي جولى، اباي حاكىم» - دەپ جۇرگەن اكادەميك عاريفوللا ەسىم مىرزانىڭ بۇيىرىنە شانشۋداي قادالعان سياقتى...

بۇعان شامدانعان عالىم: «...ەدۋارد بەنكە زامانى - ەۋروپانىڭ اداسۋ زامانى. «بۇگىنگى كۇندە اباي ءىلىمىنىڭ جاڭا ارناسى ەۋروپادا، حريستيان الەمىندە» دەۋ نەندەي تۇسىنىككە، ۇعىمعا جاتادى؟ «ەندى ابايتانۋ ءىلىمىنىڭ جاڭا اراناسى ەدۋارد بەنكەدەن باستالادى» - دەپ، سەن ابايدى بىلمەستىگىڭدى نەمەسە بىلگىڭ كەلمەگەندىگىڭدى (؟) جاريا ەتىپ وتىرسىڭ. حريستيان ءىلىمىنىڭ ناسيحاتشىسى ەدۋارد بەنكە كىم؟ مۇسىلمان الەمىنىڭ عۇلاماسى اباي كىم؟  ەۋروپادا جان تۋرالى ەشقاشاندا دۇرىس باعىتتا تۇجىرىم بولعان ەمەس. بولمايدى دا. سەبەبى، ەۋروپا - حريستيان الەمى. «ءۇش انىقتا» جان تۋرالى شاكەرىم ناقتى ايتقان. وقىپ ال!

تۇرسىن مىرزا، سەن فيلوسوفيانىڭ نەندەي ءبىلىم سالاسى (؟) ەكەنىنەن حابارسىز ەكەنسىڭ. ايتايىن، فيلوسوفيا - ەۋروپادا قالىپتاسقان ماتەرياليستىك، اتەيستىك ءبىلىم سالاسى. اباي فيلوسوفيانى بىلگەن، بىراق مويىنداماعان. اباي - ويشىل، ءدىن جولىنداعى مۇسىلمان» («ق.ءا». №51) – دەپ، ءوزى كانديداتتىق، دوكتورلىق عىلىمي اتاعىن، تۇرسىن سياقتى فيلولوگيادان ەمەس، فيلوسوفيا بويىنشا قورعاعاندىعىن كوزگە شۇقىپ العا تارتادى. بۇل داۋ ما، عىلىمي باقاستىق پا؟..

كەسىمدى تورەلىك ايتقىم جوق. بۇل جەردە ءال فارابي بولگەن: «شىن فيلوسوف، دۇمبىلەز فيلوسوف، جالعان فيلوسوف، ورەسىز فيلوسوف» تۇجىرىمى تۇرعىسىندا ءسوز ساباقتاساق، تالاي داۋدى باسقا تىلەپ الارىمىز تاعى راس. ودان دا ءىلىمشى-ءدىندار رەتىندە: «دىندە – قارسىلىسپايدى، قوشتايدى، قول ۇستاسادى، بىرىگەدى» - دەگەن ۇستانىمدا قالعان ماقۇل. ويتكەنى، دىندە: ۇكىمدى اللا عانا ايتادى. مەنىكى، وسى تالاستان ويلانۋ ءۇشىن: «بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان السا بولىپ» پىكىر قوسۋ.

تۇرسىن بۇل ەڭبەگىندە ابايدىڭ قارا سوزىندەگى «جەتىنشى ءسوز»، «ون ءۇشىنشى ءسوز»، «قىرىق ءۇشىنشى سوزىندەگى» جان مەن تانگە بايلانىستى تۇجىرىمدارىن عىلىمي زەردەلەۋگە سالىپ، تەرەڭىرەك ۇمتىلىپ، الىگى عىلىمي اتاعى بار ءوزى ايتقان وتىز عالىمىنا «سۇيكەنىپ» وتەدى.  عالىم، «تەلمىرىپ تەرەڭ ويدىڭ تۇبىنە ءتۇسىپ» (اباي), ارنايى ادەبيەتتەردى سالىستىرا وقىپ، ءوز زەردەلەۋىندە ابايدىڭ ىشكى باتين امالىنا دەيىن جەتكەن. ىزدەنىپ، كوپ كىتاپتاردى اشىپ، كوپ عۇلامالاردان دەمەۋ العان. ابايدىڭ ءوزى اتىن ايتپاعان، بەنەكەنى دە سول ىزدەنىستىڭ ارقاسىندا تاۋىپ، ەكەۋى ايتقان قۋاتتىڭ ءۇش تۇرىنە («پودۆيجنوي ەلەمەنت»، «سيلا پريتياگاتەلنايا ودنورودنوگو»، «ۆپەچاتليتەلنوست سەردتسا») ءبارىبىر ناقتى انىقتاما بولماعانىنا دا باتىل تۇجىرىم ايتقان. وسى جولدا شىعىس ءىلىمشىسى مۇحاممەد يكبالدىڭ; «ءدىني امبيتسيا - فيلاسوفيالىق امبيتسيادان جوعارى تۇرادى. ەرەكشە قالىپقا يە مەديتاتسيا نەمەسە قۇلشىلىق، ياعني، دۇعا ەتىپ جالبارىنۋ، جوعارى اقيقاتپەن بايلانىس ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى...»- دەگەن ءىلىمىن، ەكىنشى ءبىر ءىلىم يەسى ناسىر حۇسىراۋ ايتقان; «سانالى جاننىڭ كەمەلدىگى - ءىلىم ارقىلى كەلەدى، ال ءبىلىم - ءسوز ارقىلى كەلەدى...  ءبىلىم - ماعريفات پەن تانۋدىڭ (شيناحت) كىلتى»- دەگەن ءىلىمي تۇجىرىمدارىن دا كەلتىرىپ، ماقۇلدايدى. بىراق، ءوز بويى (؟) ءىلىمدى قابىلداماعاندىقتان (مۇنى تاقۋالار عانا ۇعادى), تەرەڭ بارماي، بەرىدەن قايتقان...

«...قارپايىمداپ تۇسىندىرسەك: «مەن»- مىناۋ ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتقان جاراتقان يەمنىڭ، ياعني، حاقتىڭ ءوزى. ال «مەنىكى» - تەك ءار پەندەنىڭ جەكە ءوزى يەلىك ەتەتىن ءتانى، تاپقان مۇلكى، سۇرگەن ءومىرى» - دەي كەلە: «...اباي دا، سونداي-اق شاكەرىم دە، وسى ءۇش كىتاپتىڭ ۇشەۋىمەن دە تانىس بولۋى مۇمكىن. وزدەرى اتتارىن اتاپ سىلتەمە جاساماعاندىقتان دا، كەسىپ ءپىشىپ ايتا المايمىز. بىراق، ول ەڭبەكتەردىڭ ىشكى مازمۇنىن سۇزگىدەن وتكىزىپ، وي ساراسىن سارالاپ، ءماتىنى مەن مازمۇنىن سالىستىرۋ بارىسىندا، «د-ر بەنەكەنىڭ تاربيە مەن وقىتۋعا ارنالعان ىلىمىنە جەتەكشى نۇسقاۋ-قۇرالىنداعى ءتان مەن جان تۋرالى پايىمداۋلارى ابايدىڭ «قىرىق ءۇشىنشى سوزىندەگى» تاپسىرلەۋىمەن ءبىر قۇرالىپتاس، ويلارى سارىنداس، تالداۋلارى ءبىر ءىزدى ەكەنىنە كوزىمىز انىق جەتتى. تەك، بەنەكەدەگى كۇرمەۋى قيىن بۇرمالار مەن تۇسىنىكتەر بارىنشا قازاقى ويلاۋ جۇيەسىنە ساي، شىعىس عۇلامالارىندا كەزدەسەتىن «جيبيلي» كاسىبي ت.ب دەگەن سياقتى عىلمي ءتۇيىن سوزدەر مەن ۇعىمداردى قولدانا وتىرىپ، قارپايىم تىلمەن باياندالا مازمۇندالعان. ءتىپتى، پىكىرلەرىنە تيەك رەتىندە قولدانىلعانىن، بەنەكە; «بەلگىسىزدىككە»، اباي: «اللانىڭ بارلىعىنا يلاندىراتىنىن» («جۇلدىز» ،132 بەت) ايتىپ، ەكەۋىنىڭ  ويىلارى ورايلاستىعىن جەتكىزگەن. سوڭىندا، جان مەن ءتاننىڭ ءوزارا بايلانىسى تۋرالى ماسەلە ءمانىن مۇلدە مويىنداعىسى كەلمەگەن قۇدايسىزدار ءۋاجىن نازاردان تىس قالدىرا (وتە دۇرىس!) وتىرىپ، ناقتى عىلىمي تاجىريبەلەردىڭ قورىتىندىسىن ۇسىنعان. («جان»، «مەن» - «ەگو» تاقىرىبىن العا تارتقان). عالىم وسىلاي ماقتانسا، ماقتانارلىق دارەجەدە ىزدەنگەن. بىراق، بەنەكەنى تاپقان تۇرسىن دا ءوزى جەتكەن عالىمدىق (؟) دارەجەدە قالعان...

وسى جەردە ىلەسەر (قوسار) پىكىردىڭ رەتى كەلگەن سياقتى. مەنىڭ بايقاپ جۇرگەنىم، ءبىزدىڭ كەشەگى باس فارابي تانۋشى اقجان ماشانيدەن باستالعان ابايتانۋشى عالىمدارىمىز، ونىڭ ەڭبەگىندەگى ءال فارابي ىزدەرى مەن تۇجىرىمدارىن كورسەتىپ كەلەدى.  بىراق، بىردە بىرەۋى: «اباي - ءال ءفارابيدى ءبىلدى، ونىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىس» - دەپ، ناقتىلى دەرەك كەلتىرمەيدى. بار جوعى، ءبىرىنىڭ ايتقاندارىن ەكىنشىسى قايتالاپ «ءال ءفارابيدىڭ ءىزى، تۇجىرىمى بار» - دەيدى. جورامال. تۇرسىن دا ابايدىڭ كوپ ويلارى بەنكەدەن ەكەندىگىن، ونىڭ ەڭبەگىندەگى جولما جول اۋدارمالارى ارقىلى كورسەتە وتىرىپ، سول تۇجىرىمداردى «قازاقى داستۇرگە سايكەستەندىرىلگەنىن» جەتكىزەدى. نەنى ايتسا دا لوگيكالىق ويىنان وتكىزىپ، ناقتى پىكىرىن ايتاتىن تۇرسىن، كورە تۇرا: «تۇجىرىم ابايدىكى مە الدە، بەنەكەنىكى مە؟» - دەپ، نەگە تارازىلاماعان؟ وسى رەتتە، الەمدىك عۇلاما اريستوتەل مەن پلاتوندى بىلگەن، ونى ءوز جازبالارىندا كورسەتكەن اباي - سول عۇلامالار ەڭبەكتەرىن زەرتتەي وتىرىپ، ءتۇپ نۇسقا قولجازبانى اراب تىلىنە يسلام دىنىنە بەيىمدەي وتىرىپ اۋدارىپ، گرەك عالىمدارىن تاريحتان جويىلىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالعان ءال فارابي تۋرالى نەگە جۇمعان اۋزىن اشپاعان – دەپ، ءبىز دە لوگيكالىق سۇراق جۇگىرتسەك، وعان ەشكىم قارسىلىق ەتپەس. وسى جۇگىرتكەن سۇراق ويىمىزدى اباي قارا سوزدەرىندە ۇشىراساتىن ياسساۋي مەن بەنەكە ويلارىنا بايلانىستى دا قايتالاۋعا بولادى. اباي ءوز قاراسوزىندە نەگە بەلگىلى وسى تۇلعالار ەسىمىن كورسەتىپ اتاماعان؟ نەگە؟.. وي «جيەندىگى» مە؟..

ولاي دەپ ايتۋعا تاعى قاقىمىز جوق. اباي «قارا ءسوزىن» تولىق جازىپ بىتپەگەن. ءبىتىرىپ، باسپاعا تاپسىرىپ، سول قولجازباسىندا، اۆتور ءوزى پايدالانعان وي يەلەرى يەسىن كورسەتپەسە ءسوز باسقا... وسىلاي دەي وتىرىپ، مىنا ۇسىنىستى ورتاعا تاستايمىن. بۇگىنگە دەيىن اباي «قارا سوزدەرى» تۇپنۇسقاسى ساقتالماعاندىقتان، مۇرسەيىتتىڭ كوشىرمە قولجازبالارى رەتتىك ساندارى ءجيى وزگەرتىلىپ، كىتاپ شىعارۋشىلاردىڭ تۇزەتۋىمەن (بۇل دا بار), ءار كەز باسپادان جارىق كورىپ كەلدى. ەندىگى كەزەكتە قولجازبانى تىم بولماسا «مۇرسەيىتتەن جەتكەن قالپى وسىنداي ەدى» - دەپ سالىستىرما ءتۇرىن كورسەتە وتىرىپ جارىققا شىعارساق قالاي بولار ەكەن؟.. اباي  ءوز «قاراسوزىن» العاش جازۋعا وتىرعاندا; «...ويىما كەلگەن نارسەلەردى جازا بەرەيىن...، كىمدە كىم ىشىنەن كەرەكتى ءسوز تاپسا، جازىپ السىن، يا وقىسىن، كەرەگى جوق دەسە، «ءوز ءسوزىم وزىمدىكى»- دەدىم دە، اقىرى وسىعان بايلادىم...» ( «اباي»، ەكىنشى توم، «جازۋشى» باسپاسى، 2005 جىل، 282 بەت).- دەپ باستاپ كەتكەن عوي.  سوندا، وسىنداي «جاعىمسىز» ويدان دا ارىلار ەدىك...

تۇرسىن ايتقانداي، وسى ءتىنتۋار وي ۇستىندە; «...پسيحولوگ-پروفەسسور ۆ.ا.مازيلوۆ; بۇل ءىلىمنىڭ نەگىزىن سلۋشى ادام - قازىر مۇلدەم ۇمىت بولعان نەمىس پسيحولگى جانە فيلوسوفى فريدريح ەدۋارد  بەنەكە (1798-1854). ول فيلوسوفيا - ەمپيريكالىق پسيحولوگياعا سۇيەنۋى كەرەك- دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ بۇل پىكىرىن قوستاعان ۆ.ۆۋند: «ويتكەنى، پسيحولوگيا سۋبەكتىڭ تاجىريبيەسىنە تىكەلەي زەرتتەيتىن بىردەن ءبىر عىلىم سالاسى، سوندىقتان دا، عىلىمي تانىمدى زەرتتەۋدىڭ نەگىزىندە وسى سالا عانا لايىقتى جاۋاپ بەرەدى- دەگەن دايەك ۇسىنادى. ءسويتىپ، ولاردىڭ بۇل ۇستانىمى پسيحولوگيزم - دەگەن اتپەن عىلىمي ورنىقتى» - دەپ جازعان، تۇرسىن تىنتۋارلىقپەن تاپقان ەۆروپا عالىمى بەنەكەگە بايلانىستى دا، ىزدەنىمپاز عالىمداردى ەۆروپانى جاعالاتپايتىن دالەل رەتىندە، مىنا پىكىردى ايتقىم كەلىپ وتىر. بۇل جەردە تاعى: «ەۋروپادا جان تۋرالى ەش قاشاندا دۇرىس باعىتتا تۇجىرىم بولعان ەمەس. بولمايدى دا. سەبەبى، ەۋروپا - حريستيان الەمى» - دەگەن عاريفوللانى تولىق بولماسا دا (؟) قولداي وتىرىپ، ونىڭ «فالسافا تاريحى» كىتابىنان ءال عازاليدىڭ مىنا ءسوزىن العا تارتامىن: «...مەن فيلوسوفتاردى بىرنەشە پاراعا، ال ولاردىڭ عىلىمى – بىرنەشە ساتىلارعا بولىنەتىنىن كوردىم. بىراق، ول تولىپ جاتقان پارالاردىڭ قايسىسىنا جاتپاسىن ولاردىڭ كونەلەرى مەن وتە كونەلەرىنىڭ جانە كەيىنگىلەرى مەن ەرتەدەگىلەرىنىڭ اراسىندا ءبىرىنىڭ شىندىققا جۋىق، ەكىنشىسىنىڭ قاشىق بولۋى ماعاناسىندا ۇلى الشاقتىق جاتقانىمەن، بارلىق فيلوسوفتاردا ءسوزسىز ءبىر عانا تاڭبا – سەنىمسىزدىك پەن قۇدايسىزدىق تاڭباسى جاتىر». («فالسافا تاريحى»، 131 بەت).

دەمەك، ءدىني سەنىمسىزدىك پەن قۇدايسىزدىق تاڭباسى بار عالىمداردان دىنگە بايلانىستى ءادىل ءتالىم كۇتۋگە بولا ما؟ ەۋروپالىق بەنەكەنىڭ ۇستانعان ءدىنى قانداي؟ ال: «عاريفوللانى تولىق بولماسا دا…» دەپ ايتىپ وتىرعانىم، ونىڭ مىنا جازعانىن جاسىرىپ قالۋعا مەنىڭ ءداتىم جوق. بىرگە ساباقتايىقشى: «...ابايدى حاكىم دەسەك قاتەلىك جوق، ول حاكىمگە تەك انىقتاما بەرىپ قويماي، حاكىمدىكتىڭ ءمانىن قاراستىرعان. ول ايتادى: بۇل دۇنيەدە ءبىز ءۇش ءتۇرلى ادامداردىڭ سوڭىنا ەرەمىز، ولار; اۋليەلەر، پايعامبارلار (نابيلەر) جانە حاكىمدەر.

اباي وسىلاردىڭ باس باسىنا توقتالادى. العاشقى ءسوز اۋليەلەر تۋرالى. اۋليەلەر ەلدەن بەزىپ، وڭاشا ءومىر ءسۇرىپ، اللانىڭ ديدارىنا عاشىق بولىپ، دۇنيەنىڭ قىزىعىن تاركى ەتۋشىلەر. اباي بۇل جولدى قۇپتامايدى. اۋليەلىككە سىن ايتادى. اللا پەندەسىنە ءناپسى بەرەدى، وعان ەرىك بەرەدى. «ۇيلەن، بالا ءوسىر، مال باق» - دەيدى. اۋليە بولسا بۇعان قارسى، ءوزىنىڭ اللاسى بەرگەن ءناپسىسىن تيۋشى. اباي: «بۇل اللانىڭ اقيقات جولى ەمەس» - دەگەن ماسەلەگە كەلەدى.

اباي ادامنىڭ دۇنيەگە قىزىعۋىن، «ماعمۇرلىق» - دەپ اتايدى. دۇنيەگە، ومىرگە قىزىقپايتىن، ونىڭ راحاتىن ىزدەمەيتىن ادام جوق. سەبەبى، ادامنىڭ دۇنيەگە ماعمۇرلىعى دا اللانىڭ امىرىمەن بولعان ءىس. پايعامبار سوڭىنان ەرسەك، ولار «ول جالعان دۇنيە» (؟!) تۋرالى ايتادى. «بۇلاي بولعاندا مالدى كىم باعادى، دۇشپاندى كىم توقتاتادى، كيىمدى كىم توقيدى، استىقتى كىم ەگەدى، دۇنيەدەگى پەندەلەرى ءۇشىن جاراتقان قازىنالاردى كىم ىزدەيدى؟» - دەيدى اباي.

اۋليە مەن پايعامباردان كەيىن اباي حاكىمدەرگە توقتالادى. «اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا، دۇنيە ويران بولار ەدى»- دەيدى. مىنە، بىزگە ابايدىڭ قاجەتتىلىگى (؟!), وعان ءبىزدىڭ زارۋلىگىمىز وسىندا. حاكىم (؟!)ابايلار بولماسا دۇنيە ويران بولادى (؟!)...». (119 بەت). «...ءسىرا، شايتاندىقتىڭ سەبەبى تەك ورشىلدىكتە ەمەس، ودان وزگە باستى سەبەپ بولۋى كەرەك. ءدىني ميفتەردە مۇنى; «جاراتۋشىنىڭ جەر بەتىنە ادامدى جاراتقانىنا نارازىلىق»- دەيدى. وندا شايتاننىڭ كۇناسى جارتۋشى ىسىنە قول سۇققاندىعىندا نەمەسە ونىڭ شەبەرلىگىنە شەك كەلتىرگەندىگىندە. ءبىر سوزبەن ايتقاندا جاراتۋشى حاراكەتىن تەك قۇپتاپ قويماي، وعان ءمىن تاققانىندا. سوندا وعان مۇنداي ءور سانا (؟!) قايدان كەلگەن. ءسىرا، مۇنداي ورشىلدىك شايتانعا جارتۋشىنىڭ وزىنەن اۋىسقان (؟!), دەمەك شايتاندىقتىڭ سەبەبى – جاراتۋشىنىڭ ءوز بولمىسىندا (؟!!!) بار نارسە. ولاي دەيتىنىم كوپ كەيىن، ءوزى جاراتقان شايتاندىق ارەكەتتەردى قابىلداپ، جەر بەتىن شايتان ءىسى قاپتاپ كەتپەدى مە؟». («قازاق فيلوسوفياسى تاريحى». وقۋلىق. 120 بەت.  2006 جىل.)

وقۋلىقتاعى عالىم پىكىرىمەن تانىستىڭىز با؟! (كەشەگى اتەيست، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، قازىر «ءدىنتانۋ»، «يسلامتانۋ» وقۋلىعىن جازۋىنا ءسىز قالاي قارايسىز؟). سوندا، اباي دا، اباي تۋرالى جازىپ، ايتىپ وتىرعان عاريفوللا دا، شايتان - قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىراعانىن، قۇران تالقىلاۋعا جاتپايتىنىن، تەك وزگەرىسسىز قابىلداناتىنىن، بۇگىنگە دەيىن جالعىز ءارپى دە وزگەرمەگەنىن، قۇران احيرەتكە دەيىن سولاي باراتىن مۇعجيزا ەكەنىن بىلمەگەندەرى مە؟! ءسوز - اللانىڭ قازىناسى. ءتىپتى، وي دا، ويلانۋ دا اللانىڭ قازىناسى. دەمەك، ءسوز سويلەپ، وي ايتۋدىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگى بار. مىناۋ، قاراڭعىدا جانعان وتقا ۇمتىلعان شايتان كوبەلەكتىڭ بەيشارا ءجانتاسىلمى ەمەس پە؟ (الەمدىك مۇسىلمان قاۋىمى ەستىمەسىن دەگەنىم عوي...) اللا، ساقتاسىن!.. قۇراندا مىنانداي ايات بار: «نەگىزىندە، ءبىز جاھاننام وتى ءۇشىن كوپتەگەن ادامدار مەن جىنداردى جاراتتىق. ولاردىڭ جۇرەكتەرى بار، بىراق (اقيقاتتى) سەزبەيدى. كوزدەرى بار، بىراق (جاقسىلىقتى) كورمەيدى. قۇلاقتارى بار، بىراق (اللانىڭ ءسوزىن) ەستىمەيدى. ولار حايۋان سەكىلدى. ءتىپتى ودان دا تومەن. مىنە، ناعىز بەيقام جاندار، سولار...» («اعراف»، 179-ايات).

بۇگىندە پاكيستان مەملەكەتىنىڭ رۋحاني اكەسى سانالاتىن اقىن-فيلوسوف مۇحاممەد يكبال (1938 ج.ق.ب.) كۇنى كەشە عانا، ابايدان كەيىن دۇنيەدەن ءوتتى ەمەس پە. يكبالدىڭ ءبىر حالىققا رۋحاني اكە بولۋى ءىلىمدى يگەرىپ، ونى قاپتاۋدان، سول جولدا اللانىڭ ىقىلاسىنا بولەنۋىنەن. اباي - دارا اقىن، اقىندىعىنا ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. قازاق ءۇشىن رۋحاني تۇلعا كەرەك بولسا، جەر الەم مويىنداعان ءال فارابي تۇرعان جوق پا؟..

نەگىزى، جان مەن ءتان تۋرالى ءسوز قوزعاۋ، جاراتىلىس پەن جاراتۋشىعا تۇمسىق تىرەيدى. دەمەك، دىنگە، قۇرانعا سايادى. قۇران تۋرالى اللانىڭ ءوزى عانا ايتادى نەمەسە نۇر رۋح قوندىرىلعان ءىلىم يەلەرى عانا دارمەندى. ءدىندى ءوزى ۇستانباي، ءدىن تۋرالى ايتىپ جۇرگەندەر – ولار ەكىجۇزدىلەر. تازا ءدىن –  ءدىندى ءوزى ۇستانباعانعا ەش ۋاقىتتا كىلتىن ۇستاتپايدى، قۇلپىن اشتىرمايدى.  بۇل جايلى ءدىني ءىلىم نە دەيدى؟ «...ءبىلىم. عىلىم. ءىلىم. ءۇش ءسوز. وسى ءۇش ءسوزدىڭ دىڭگەگى بىرەۋ – ءدىن! ونىڭ ناقتى كورىنىسى – قۇران! قۇران – اللانىڭ ءسوزى، دالەلدەنگەن دۇنيە. اللا دالەلدەگەن دۇنيەنى قايتا دالەلدەۋگە بولمايدى، ونىڭ وزگەرمەۋىن اللانىڭ ءوزى قورعايدى.

ال، «ءبىلىم» - دەگەن نە؟ كوزگە كورىنگەن وقيعانىڭ نەدەن پايدا بولعانىن ءبىلۋ، بۇل – ءبىلىم. كەلەسى ساتىدا سول كورگەنىڭە قىزىعىپ، ار جاق، بەر جاعىن اشىپ، بولعان نارسەنىڭ ەكجەي-تەكجەيىن زەرتتەۋ ارقىلى قابىل ەتۋ بۇل – عىلىم.  وسى، ەكى دۇنيە – ءبىلۋ مەن انىقتاۋ نەمەسە ءبىلىم مەن عىلىم، جەر بەتىندەگى ادامدارعا، پايعامبارلارعا بەرىلگەن ەنشى.

ال ءىلىم شە؟ ءىلىم دەگەن، عالىم كورمەيتىن، كورە الماعان، ونى ءوزى ويلاپ دالەلدەي المايتىن تاڭداۋلىلارعا عانا بەرىلگەن ەرەكشە دۇنيە. عالىمدار قانشا جەردەن شۋلاسسا دا، تالاسسا دا، عىلىمي ءوز دارەجەسىندە عانا قالادى. ءىلىم دارەجەسى - ول وتە بيىك، ونى ءبىلىم مەن عىلىمعا قاراعاندا، ەرەكشە دەپ ايتادى». («ءبىر ءبۇتىن قۇران – مەنىڭ تاعدىرىم»، 10 بەت. «قازىعۇرت» باسپاسى، 2016 ج.). دەمەك، ءىلىم –اللاھتىڭ قالاۋىمەن تىكەدەن تىك عايىپتان بەرىلەتىن، نە ءتاڭىردىڭ ءوزى قالاعان رۋحتارى ارقىلى عىزىردىڭ جەتەكشىلىگىمەن  مۇمىندەر مەن تاقۋالارعا بەرىلەتىن ەرەكشە قاسيەت.

ءال فارابي «قايىرىمدى قالا» كىتابىندا: «ادامزاتتىڭ باقىتقا جەتۋى اسپان الەمىمەن بايلانىستى» - دەپ مۇرا قالدىردى. ول ءوز ەڭبەگىندە: «ءىلىمنىڭ ەڭ سوڭعى بولىگى – عىلىم.  فيلوسوف پەن پايعامبار تاڭىردەن ايان الۋ جاعىنان ۇقساس» - دەيدى. تۇرسىن دالەل ەتىپ كەلتىرگەن شىعىس عۇلامالارى مۇحاممەد يكبال مەن ناسىر حۇسىراۋ دا ءىلىم قۇدىرەتىن  العا تارتقان. عايىپپەن ءۇن قاتىسقان. ال بىزدەگى ءدىن تۋرالى ءسوز ساراپتاپ جۇرگەن تەولوگتارىمىز ءفارابيدىڭ پىرلىك جولدى ۇسىنعانىن، ءياسساۋي اۋليەلىك جولدى تۇتىنعانىن اجىراتا بىلەر مە ەكەن؟  بىلسە، ياسساۋي رۋحپەن رۋحتى قوندىرار ۇلگىنى العاننان كەيىن، حالىق ءۇشىن، ءدىن ءۇشىن جانىن قۇراباندىققا شالىپ جەر استىنا كەتكەنىن، ءوزىنىڭ جارىق ءومىرىن قاراڭعى ومىرگە سالعانىن ۇعىنار ەدى. ول اللانىڭ رازىلىعى مەن ءىلىم ءۇشىن، ءدىن وزىنە عانا ەمەس وزگەگە دە كەرەك ەكەندىگىن ۇققاسىن، اللانىڭ ەكى دۇنيەدە ءبىزدىڭ جانىمىزدا جۇرگەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن وسىلاي ەتتى. ول جارتى ءومىرىن جەر استىندا اللامەن تىلدەسۋگە ارنادى. ارنادى دەگەنمەن دە – اللا وعان ونى ارناتتى. ول ءوز حيكمەتتەرىن انا دۇنيەدە وتىرىپ جازىپ، وسى دۇنيەگە جەتكىزدى. قۇرانداعى و دۇنيەدە بولاتىن تىرشىلىكتى ءوز حيكمەتىمەن سول جاقتان جازىپ جەتكىزدى. بۇل تاقۋالىقتان دا بيىك قاسيەت! بۇل - اۋليە تاعدىرىن تۇسىنگەنگە - ءوز-ءوزىن ءولتىرۋى ەمەس، ءوزىن دىنگە ساداقا ەتكەنى.

ياسساۋي ءوز ءىلىمىن حيكمەت دەدى. نەگە؟ «اللا حيكمەتتىڭ يەسى». ءىلىم، حيكمەت تۋرالى: «حيكمەت - سەن ەستىگەن، ەستىمەگەن، سەن كورگەن، كورمەگەن، سەن سەزگەن سەزبەگەن دۇنيەنىڭ يەسى» - دەپ جاۋاپ بەرەدى.  ول جەردىڭ استىنا بارعاندا، ءالى دە ادام بالاسى بۇرىن قاسيەتىن كورمەگەن، سەزبەگەن زىكىرلەردى سالىپ، ادام كورمەگەن دۇنيەنى كوردى دە، اللامەن سويلەسكەن كىتابىن حيكمەت اتادى». ءىلىم وسىلاي- دەپ جاۋاپ بەرەدى. سەن كوزىڭمەن كورگەننىڭ دە، كورمەگەننىڭ دە يەسى، سەن سەزىپ تۇرعانمەن سەزبەي تۇرعاننىڭ دا يەسى، سەن «بولادى-اۋ» - دەگەنىڭدى بولدىرتىن دا، بولدىرمايتىننىڭ دا يەسى، بار دۇنيەنىڭ باسى» - دەگەن ءسوز حيكمەت. ىلىمدە دانىشپان دەپ اللاھتىڭ بەرگەن ءىلىمىن تازاداي امانات ەتىپ قابىل العان ادام ايتىلادى. ال سول امانات - دانىشپاندىقتى تازالىقپەن ورىنداعان ادام پاراسات يەسى. ءياسساۋيدى اللا پاراسات يەسى اتاعان. ال حاكيم – اللا. ءبىزدىڭ عالىمدار نەگە ءدىني ىلىمگە بارمايدى؟ بارمايدى ەمەس، بارا الماي كەلەدى. ىزدەنۋدە جالقاۋ. ولار ناپسىدەن ۇزاماي عىلىممەن شەكتەلىپ قالعاندار.  دىن ىشىندە ءجۇرىپ، سىرت عالىم بولىپ، ءبىر دالەلدى انىعىمەن تۇسىندىرگەن جان بولسا، ول سوعان قاتىستى دۇنيەدە عانا حاكىمدىكتى ۇققان جان بولادى، بىراق ونى قابىل الماعانعا سانالادى. مىسالى، قارعىس اتقان ءدىندى ءبىلدى، «ءيا ءسيندى» وقىدى. ول ءبارىن سەزىپ، ءبىلىپ تۇردى. بىراق ول حاكىم بىلەر ءىلىمدى قابىل المادى دا – كاپىر بولدى. بىلگەنى وزىنە پايدا بەرمەدى. عىلىم دەگەن - ءىلىمنىڭ ءبىر پۇشپاعى، ءىلىم ەرەكشە عىلىم. شىن ءدىندار ادام قۇران كومەگىمەن اللامەن تىلدەسە الادى. ءدىن – اللا ادامدى جاساماي تۇرىپ سونىڭ تىرلىك ەتۋىنە دايىنداعان يماني  جولى. ءدىندار – اللامەن تىلدەسۋشى. بۇل تۇجىرىم; «راببىلارىڭ بۇيىرادى; ماعان دۇعا ەتىڭدەر، جاۋاپ بەرەيىن» («عافىر»،60) - دەپ قۇراندا مورلەنگەن. دۇعا – راحمەتتىڭ كىلتى. اللا تاعالا; «ماعان كەلەتىن تۋرا جول – ءدىن جولى» («حىجىر»، 41) -دەگەن.

ءومىر- ءىلىم. اللا سەنى و باستان نەدەن جاراتتى؟ ول; «سول جاراتۋدا عانا ساقتايمىن» - دەيدى. اللام ءبىزدى ادام قىلىپ جاراتقان سوڭ تاعدىرىمىز دا، دەمىمىز دە توپىراق پەن تامشى سۋدان ەكەنىمىزدى ايتىپ جاراتتى. اللا ءولىنى تىرىگە، ءتىرىنى وزىنە بايلادى. ەش قاشان دا ارۋاقتى ايتۋدان قاشۋعا بولمايدى. ارۋاق بولماسا – ادام جوق. ادام - ارۋاق ۇرپاعى. ادامزاتتىڭ اللادان كەيىنگى ۇستازى - ارۋاق. ارۋاق – بار. رۋح تا – بار. ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ تىرشىلىگى كورىنبەيدى، ارۋاقسىز رۋح قونبايدى. ارۋاق كىم؟ كەشەگى ومىردەن وتكەن ياسساۋي مەن ءال فارابي سياقتى بابالارىمىز. ءولى مەن ءتىرىنىڭ – تامىرى ءبىر. ءولى – ءناردى تىرىدەن الادى. «قۇراندى وقىما، ارۋاق جوق» - دەيتىن بولساڭ، كوتەرىلەتىن ارۋاق جامان. ارۋاق تىنىش جاتسىن دەسەڭ دىنىڭمەن بول. مەنىڭ بۇل جازۋىم، شاكارىمنىڭ; «نوقتاسىز، ناۋقاسسىز ساۋ اقىلمەن سىناۋىنا» ىلەسۋ.

ءبىزدىڭ ەلدە: «ەلدى ەل ەتەتىن – ءدىن» - ەكەنىن تۇسىنەتىن جاندار از. ءوزىن: «...ەڭ سوڭعى تۇياق سوپى مەنمىن-اۋ...» - دەپ ارامىزدا ءوز-ءوزىن دە، وزگەنى دە الداپ جۇرگەن ەكى جۇزدىلەر جەتەدى. عالىم - كىم؟ عالىم دەگەن ىلىمدە پايعامبارلار قىلىعىن قاپتاي الاتىندار، سولاردىڭ اتىنان سويلەي الاتىندار. ال عۇلامالار اللانىڭ بار ەكەندىگىن، مۇعجيزالارمەن دالەلدەگەن جاندار.  مۇحاممەد ساللاللاھۋ عالەھي ءۋا ءساللام (اۋدارعان) تاپسىرلەگەن قۇران ادامنىڭ رۋحىن قاناتتاندىرادى. وسى قۇران جولىمەن جۇرمەگەندەر جۇرەگىنە يمانسىز رۋح ورنالاسادى.  حاق اللام كوكتەن ادام بالاسىنا ايان بەرىپ كەلگەن. ايان بەرۋ ارقىلى قۇراندى دا ءتۇسىردى. قازىر كەيبىر ءدىندى وقىتىپ جۇرگەن دوكتور سىماقتارىمىز: «قۇل - حۋ اللاحۋ احاد - قۇل، قۇلىما…» - دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىن ۇقپاي، اللا تاعالانىڭ ءدىنىن قورعاۋدا اللانىڭ ءوزى  عانا جارىلقايتىنىن ۇمىتىپ، دەپۋتاتتارعا حات جازۋعا دەيىن ءتۇسىپ كەتكەنىن كورىپ وتىرمىز. ءدىندى كىمنەن سۇراپ، كىمگە اماناتتاۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەگەندەر ءدىن عالىمى بولا الا ما؟ مەنىڭ بۇگىنگى پىكىر قوسۋ ىلەسۋىمدەگى تۇپكى ماقساتىم دا وسى. ءبىز دىنسىزدەر ازعىرۋىنان - دىننەن قول ءۇزىپ جاتىرمىز. وسى ورايدا مىقتاپ ويلانىپ، ءدىندى، اللانى ىزدەپ تابۋعا ەل بولىپ بەيىمدەلۋىمىز كەرەك. ادامنىڭ ۇلكەن قازىناسى - ءىشىپ جەگەنىندە ەمەس، ۇستانعان ءدىنىن تەرەڭ بىلۋىندە. دىننەن تىس - ءدىنسىز تىرشىلىك جاسايمىز دەۋ جاي عانا تاكاپپارلىق، شولاق ويلىلىق. بۇل جولدا ارقا سۇيەرىمىز – اللا! ەي، قازاق، دىنىڭە قارا، وعان جاناشىر بول!  بۇل – ۇلتتىق يدەيا!

قۇران: «ەي، ادام بالاسى! ءشۇباسىز سەندەردى ءبىر ەر، ءبىر ايەلدەن جاراتتىق. سونداي-اق ءبىر بىرلەرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى ۇلتتار، رۋلار قىلدىق» («حۇجىرات» 49 – 13) - دەپ ەسكەرتكەن. قۇران بۇگىنگە دەيىن ءبىر ءارپى دە وزگەرمەگەن جانە ماڭگى وزگەرمەيتىن اللانىڭ زاڭى جانە ونى ۇنەمى ءوزى عانا باقىلىپ وتىرادى.

تاياۋدا پرەزيدەنت ق.توقاەۆ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى مىنبەسىنەن قۇراندى ۆانداليزمنەن قورعاۋ تۋرالى ۇندەۋ تاستادى. قۇران - اللانىڭ ادامعا كورسەتكەن يماني جولى. قۇراندى قورعاۋ - بۇكىل الەم مۇسىلمان مەملەكەتى رەتىندە تانىپ وتىرعان ەلىمىزدى قورعاۋ. ەلدى ەلدەگى جات جۇرتتىق ءتۇرلى بۋدانداسقان دىندەردەن ارىلتىپ، ياسساۋي ەگىپ كەتكەن ءوز دىنىمىزبەن بولۋ. ءدىن - بوتەن ەلدەن كوشەتتەلمەيدى، اللا بۇيىرتقان جەردە، ءوز توپىراعىندا،  ۇلتىنا، رۋىنا،  ونىڭ داستۇرىنە قاراي ءوسىپ ونەدى. اللاعا اماناتتاساق، قۇداي – ءوز ءدىنىن ءوزى جولعا قويادى. ءدىن -  ساياسات ەمەس، ەلدىڭ سارقىلماس قۋاتى.

مەن: بۇل ماقالامدا جوعارى اقيقاتپەن بايلانىس ورناتقان كەشەگى شىعىس ىلىمشىلەرى سالىپ كەتكەن جولدى جاڭعىرتۋدىڭ قاجەتتىگى تۋرالى اڭگىمەنى ەمەكسىتىپ، ۇشىن عانا شىعارىپ، عىلىم مەن ءىلىمدى قاۋىشتىرار ءسات جەتكەنىن جەتكىزىپ وتىرمىن. بۇل رەتتە قازاققا ەكزيستەنتسياليزم عىلىمىنان گورى، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى مەن رەسپۋبليكا ءدىني باسقارماسىمەن كەلىسە وتىرىپ، تۇركىستاندا ءىلىم يەسى ياسساۋي شاڭىراعى جانىنان «دانالار ءۇيىن»، نەمەسە ءىلىم اكادەمياسىن اشۋ قاجەت بولىپ وتىر. ادام قۇراننان وقىپ ايتادى، عايىپ ىلىممەن جەتكىزەدى. اللاھتىڭ ىلىمىنە سان جەتپەس رۋح قاتىسادى. عالىمدار: «الەم تارتىلۋ كۇشىمەن تىرشىلىك جاساپ تۇر» - دەگەن تۇجىرىم ايتادى. بىراق سول كۇش قۇران ەكەنىن ايتپايدى. الەم قۇراننىڭ كۇشىمەن تۇر. قۇران كەتسە جەردەن قۋات كەتەدى. ءىلىم - قۇراننىڭ كوپشىلىككە تۇسىنىكسىز وسىنداي ارعى بەتتەرىن تۇسىندىرەتىن دۇنيە...

سوڭعى ءتۇيىن، ەكى عالىمنىڭ شىعارماسىن جاريالاۋمەن تالقى الاڭىنا مۇرىندىق بولعان باسىلىمدار، وسى جۇمىستى ودان ءارى ءوز بەتىندە ورىستەتسە عىلىمنىڭ دامۋى مەن ەلدە ءدىننىڭ ۇلتتىق داستۇردە ءورىس الۋىنا جول اشار ەدى...

باقتىباي اينابەكوۆ،     

«قازاقستان قاجىلارى» ءدىني بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى،

ىلىمگەر-جازۋشى

Abai.kz