قاماريا قايىربەكوۆا سوعىستان كەيىنگى جىلدارى سەمەيدىڭ مۇعالىمدەر تەحنيكۋمىن ويداعىداي ءبىتىرىپ، سول كەزدەگى اقسۋات اۋدانىنىڭ «كومسومول» كولحوزىنداعى جەتى جىلدىق مەكتەبىنە مۇعالىم بولىپ كەلەدى. كوزى قاراقتى اقساقالداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول ۋاقىتتا اقسۋات وڭىرىندە ورىس ءتىلى پانىنەن بەرەتىن جاستار جوقتىڭ قاسى ەكەن. سوعىستىڭ الدىنداعى اۋىر جىلدارى اۋىلدا ورىس ءتىلى ءپانى تۇگىلى، باسقا پاندەردى وقىتۋدىڭ جاي-جاپسارى شامالى بولاتىن. سول كەزدەگى ورتالاۋ مەكتەپتىڭ ون جىلدىق دەڭگەيىنە جەتۋى دە قاماريا قايىربەكوۆانىڭ ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسقان كورىنەدى.

جيىرما ەكى جاسىندا اۋداندىق كەڭەستىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانىپتى

جوعارىدا ايتقان كومسومول، قازىرگى ويشىلىك اۋىلىندا تۇراتىن جالعىز تۋىسى، 80-ءنىڭ سەڭگىرىنە شىققان گاۋھار سادىقبەكوۆا اپامىزدىڭ ماماندىعى دارىگەر ەكەن. قاماريا قايىربەكقىزى جوعارعى كەڭەستىڭ مانداتى ارقىلى ماسكەۋدىڭ مىنبەرىنەن سول كەزدەگى وركەنيەتتەن مەشەۋ قالعان اقسۋات، كوكپەكتى، اياگوز ءوڭىرىنىڭ الىس اۋىلدارىن جارىقتاندىرۋ، دالا جولىن تاسجولدارعا اينالدىرىپ، تالاي مادەنيەت ۇيلەرىنىڭ قابىرعاسىن تۇرعىزعان قايراتكەر قازاق قىزى قاماريانىڭ وسى ءبىر ەرلىكتەرىن گاۋھار اپامىزدان ەستىپ- بىلدىك.

- 1967 جىلدىڭ تامىلجىعان تامىزىنىڭ سوڭعى كۇندەرى بولاتىن. ول ۋاقىتتا سەمەيدە شالعايدان كەلگەن اۋىل بالالارىن وقىتاتىن جالعىز قازاق مەكتەپ-ينتەرناتى بولدى.

قاماريا قايىربەكوۆا سوعىستان كەيىنگى جىلدارى سەمەيدىڭ مۇعالىمدەر تەحنيكۋمىن ويداعىداي ءبىتىرىپ، سول كەزدەگى اقسۋات اۋدانىنىڭ «كومسومول» كولحوزىنداعى جەتى جىلدىق مەكتەبىنە مۇعالىم بولىپ كەلەدى. كوزى قاراقتى اقساقالداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول ۋاقىتتا اقسۋات وڭىرىندە ورىس ءتىلى پانىنەن بەرەتىن جاستار جوقتىڭ قاسى ەكەن. سوعىستىڭ الدىنداعى اۋىر جىلدارى اۋىلدا ورىس ءتىلى ءپانى تۇگىلى، باسقا پاندەردى وقىتۋدىڭ جاي-جاپسارى شامالى بولاتىن. سول كەزدەگى ورتالاۋ مەكتەپتىڭ ون جىلدىق دەڭگەيىنە جەتۋى دە قاماريا قايىربەكوۆانىڭ ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسقان كورىنەدى.

جيىرما ەكى جاسىندا اۋداندىق كەڭەستىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانىپتى

جوعارىدا ايتقان كومسومول، قازىرگى ويشىلىك اۋىلىندا تۇراتىن جالعىز تۋىسى، 80-ءنىڭ سەڭگىرىنە شىققان گاۋھار سادىقبەكوۆا اپامىزدىڭ ماماندىعى دارىگەر ەكەن. قاماريا قايىربەكقىزى جوعارعى كەڭەستىڭ مانداتى ارقىلى ماسكەۋدىڭ مىنبەرىنەن سول كەزدەگى وركەنيەتتەن مەشەۋ قالعان اقسۋات، كوكپەكتى، اياگوز ءوڭىرىنىڭ الىس اۋىلدارىن جارىقتاندىرۋ، دالا جولىن تاسجولدارعا اينالدىرىپ، تالاي مادەنيەت ۇيلەرىنىڭ قابىرعاسىن تۇرعىزعان قايراتكەر قازاق قىزى قاماريانىڭ وسى ءبىر ەرلىكتەرىن گاۋھار اپامىزدان ەستىپ- بىلدىك.

- 1967 جىلدىڭ تامىلجىعان تامىزىنىڭ سوڭعى كۇندەرى بولاتىن. ول ۋاقىتتا سەمەيدە شالعايدان كەلگەن اۋىل بالالارىن وقىتاتىن جالعىز قازاق مەكتەپ-ينتەرناتى بولدى.

جاڭا وقۋ جىلىنىڭ الدىندا جينالعان اۋىل بالالارىن قالا مەكتەبىنىڭ قىر-سىرىمەن تانىستىرىپ جۇرگەن دەنەلىلەۋ، قارا تورى، قازاق تىلىندە ەركىن سويلەيتىن ورىس اپايدىڭ ءتۇسى سۋىقتاۋ بولعانىمەن، ءازىز جۇرەگى ادامدى رياسىز تارتىپ تۇراتىنداي كورىنگەنى. بىراق وسىناۋ بالا بىتكەندى باۋىرىنا تارتا بىلگەن اپايىمىزدىڭ اتى-ءجونىن العاشقى كۇنى بىلە المادىق.

ەرتەسىندە مەكتەپتىڭ قالىپتاسقان ءداستۇرى بويىنشا مۇعالىمدەر ۇجىمىن تانىستىردى. ءبىزدى وقىتاتىن مۇعالىمدەردىڭ بارلىعى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرى، ەڭبەك سىڭىرگەن مۇعالىمدەر، ءتىپتى، قايسىبىرىنىڭ عالىمي اتاعى دا بار بولىپ شىقتى. سودان كەزەك ءبىزدى جەتەلەپ جۇرگەن مۇعالىمگە دە كەلدى. ول كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مۇعالىمى، ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى – قاماريا قايىربەكوۆا ەكەن. جارىقتىق جاسىنداي جارقىلداعان وتكىر ءارى ءبىلىمدى بولسا دا، سونداي قاراپايىم ەدى، – دەپ ەسكە الادى زەينەتتەگى دارىگەر اپا.
«جاس كەلسە – ىسكە» دەمەكشى، اۋىلداستارى سول كەزدە-اق، نەبارى 22 جاستاعى قاماريانى اۋداندىق كەڭەستىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلاعان. مىنە، وسىلاي كەڭەس جۇمىسىنا ءاۋ باستان بەلسەنە قاتىسىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن شەشە بىلگەن، سوعىستان كەيىنگى جىلدارداعى اۋىل مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە، جاستاردىڭ ساۋاتتى-سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرىپ، قوعام شارۋالارىنا بەلسەنە ارالاسۋىنا وسى قايىربەكوۆا ءوزىنىڭ قايراتتىلىعىنىڭ ارقاسىندا ەرەكشە تەر توگىپتى. ول جوعارى ءبىلىمدى، جوعارى ساناتتى العاشقى اۋىل مۇعالىمى بولا بىلگەن كورىنەدى.
سول كەزدە اۋدان بويىنشا ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ الدىڭعى قاتارلى مۇعالىمى بولعاندىقتان، ونى 1957 جىلى اۋدان ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپكە اۋىستىرادى.

- ءالى ەسىمدە، قاماريا مۇعالىم اڭگىمەسىنىڭ باسىندا: «مەن اقسۋاتتا امبەباپ بولدىم عوي، بالالار» - دەيتىن. راسىندا دا، ول سول ۋاقىتتا مەكتەپتەن تىس كومسومول جاستاردىڭ جۇمىسى مەن حالىق سوتىنىڭ اۋدارماشىسى سياقتى شارۋالاردى اتقارىپ، قىسقاسى، قوعامدىق جۇمىستىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن. بۇل اۋىل بالاسى ورىس ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن ءوزى جەتە مەڭگەرگەن باي انا تىلىمەن بايلانىستىرا وقىتىپ، ءتىلدى مەڭگەرۋدەگى شەبەرلىگىن ءتۇرلى ادىستەمەلەرمەن تولىقتىرىپ، اۋىل مەكتەپتەرىندەگى ورىس ءتىلىن وقىتۋدى ۇنەمى دامىتۋدىڭ ارقاسىندا ءتىل مادەنيەتىن ەركىن مەڭگەرگەن ەكەن.

مەن سول قاراپايىم اۋىل مۇعالىمىنىڭ بولمىسى مەن ايرىقشا قاسيەتتەرىن، وسىناۋ ولكەگە جاساعان جاقسىلىقتارىن بۇگىنگى اۋىلداستارىنىڭ كوبى بىلمەيتىنىن اڭعاردىم. اۋداندىق مۇراعاتتا ول جايىندا اسا ءماندى ماعلۇمات بولمادى. تەك اۋداننىڭ ولكەتانۋ مۇراجايىنان تۇڭعىش عارىشكەر يۋري گاگارينمەن تۇسكەن سارعايعان سۋرەتىن عانا كەزدەستىرگەنىمىز بار. سەمەيدەگى ءبىز وقىعان مەكتەپ قالاداعى جالعىز قازاق مەكتەبى بولعان سوڭ، جان-جاقتان بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى، داڭقى جەر جاراتىن ازاماتتار ءجيى كەلەتىن.

1969 جىلدىڭ 19 مامىرىندا مەكتەپكە ماسكەۋدەن ۇشقىش، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى گەرمان تيتوۆ كەلەتىن بولادى. ءدال وسى كۇن بۇكىلوداقتىق پيونەرلەر كۇنى ەدى. قاسىندا اسكەري ادامدارى بار داڭقتى ۇشقىشتى موينىنا گالستۋك بايلاعان بالالار قارسى السا كەرەك. كەزدەسۋدى قاماريا قايىربەكقىزى ءوزى جۇرگىزىپتى. سول جەردە ۇستاز ەل مەن جەردىڭ تاريحىن تەرەڭ بىلەتىنىن بىردەن اڭعارتقان كورىنەدى. ول ۇلى ابايدىڭ تۋعان ولكەسى تۋرالى تولىققاندى ايتىپ وتەدى. ونىڭ سوزىنەن ابايدى الەمگە تانىتقان ۇلى جازۋشى مۇحتاردىڭ، قانىشتىڭ وسى قالادا وقىپ، ءبىلىم العانىن ەستىگەندە، جايشىلىقتا اناۋ-مىناۋ سوزگە ءمان بەرمەيتىن اسكەريلەر تاناداي تىنىپ تىڭداعان كورىنەدى.

گاگاريندى سوزدەن جاڭىلدىرعان

- قاماريا اپايدىڭ ساباق بەرۋ ءادىسى مۇلدە بولەك بولاتىن. ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنە قۇلقىمىز بولعانىمەن، قازىرگىدەي ەمەس، اۋىلدان كەلگەن كوگەن كوزدەردىڭ بارلىعى ورىسشاعا شورقاق بولاتىن. سويتسە دە، ءبىر بايقاعانىم، ولار ادەبيەتكە ايرىقشا ىقىلاستى بولاتىن. اسىرەسە، جوعارعى سىنىپتارعا كەلگەندە ول الەمنىڭ ۇلى كلاسسيكتەرىنىڭ: ءۇندى «روماياناسىن»، ورىستىڭ «يگور جورىعىن»، قىرعىزدىڭ «ماناسى» مەن ءوزىمىزدىڭ قوبىلاندى مەن الپامىستى، قويشى، ايتەۋىر كۇللى فولكلوردى تۇگەل كوتەرىپ شىعاتىن. ءبىر اڭگىمەسىندە ونىڭ ماسكەۋگە بارعان كەزىندە جەر جاھاندى تاڭعالدىرعان تۇڭعىش ۇشقىش-عارىشكەر يۋري گاگارينمەن ءبىر سەسسيادا ۇزاق تىلدەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەنىن مايىن تامىزا ايتىپ بەرگەنى بار.

- گاگارين وتە قاراپايىم ادام سياقتى كورىندى. تەك ءبىر تۇستاردا تۋعان جەرى مەن ورىس ورمانىن جەرىنە جەتكىزە ماقتاپ، كوپىرىپ كەتتى. نامىسىم كەلىپ، بىردەن:

- يۋري الەكسەەۆيچ! ءسىز جەرگە امان-ەسەن قونعان قاراعاندى وبلىسىن بىلەسىز بە؟ - دەدىم.
- بىلگەندە قانداي؟

- ەندەشە، سول وڭىردەگى جەر ءجانناتى سانالاتىن قارقارالى – مەنىڭ تۋعان جەرىم، ونىڭ سامىرسىن، قاراعايى قانداي! - دەدىم. - ول ەرىكسىز باسىن يزەدى، - دەدى ۇستاز.

- يۋري الەكسەەۆيچ تە جوعارعى كەڭەستە تۋعان ولكەسىنە، اسىرەسە، ماسكەۋ جاستارىنا كوپ جاقسىلىق جاسادى. وندايدا ماندات يەلەنىپ وتىرعان وزگە ۇلت وكىلدەرى جانتالاسىپ ءجۇرىپ، كوپ ماسەلەنى شەشەتىن. ءبىر بارعاندا تاعى ءبىر نارسەنىڭ ۇشىعىن شىعارۋدى ويلاپ، ايتىسىپ-تارتىسىپ ءجۇرىپ، سول اۋىلدار ءۇشىن تالاي ءمينيستردىڭ تابالدىرىعىن توزدىردىم، - دەيتىن.

- تالاي تالانتتى جانىنا جاقىن تارتقان وسى ءبىر كىشىپەيىل جاننىڭ جادىمىزدا ساقتالماي بارا جاتقانى قىنجىلتادى. بۇگىندە وسى ءبىر ۇلاعات يەسىنىڭ ۇرپاقتارى الماتىدا تۇرادى. ال سانالى عۇمىرىنىڭ شيرەك عاسىرىن وتكىزگەن اۋداندا وعان تىم بولماسا كوشەنىڭ اتى بۇيىرماعانىنا قامىعادى ەكەنسىڭ، – دەيدى قاماريانىڭ ەسكەرۋسىز قالعانىنا نالىعان گاۋھار اپاي.

بالكىم، ۋاقىتتىڭ تالابى سولاي شىعار... دەگەنمەن، جەرگىلىكتى بيلىك باسىنداعى بىلىكتى ازاماتتار ويلانار. ولار قازاقتىڭ قايسار قىزى قاماريانى ەسكە الۋ شارالارىن ۇيىمداستىرىپ جاتسا، العىستان باسقا ايتارىمىز بولماس ەدى.

قادىربەك كاكىمۇلى

تارباعاتاي اۋدانى.

دەرەككوزى: «ديدار» گازەتى

Abai.kz