وسى جۇرت ارتىعاليدى بىلە مە ەكەن؟...

جيىرماعا جەتەر-جەتپەستە، قاراپايىم پەندەلەرگە مۇلدەم ۇقسامايتىن، بولمىسى بولەك، تابيعاتى تىلسىم، قايتالانباس قۇبىلىس اقىندار تابيعاتىن:

ادامدار سيار تابىتقا،
اقىندار بىراق سىيمايدى، - دەپ، ءبىر-اق اۋىز سوزبەن تۇجىرىمداعان اقىن ارتىعالي ىبىراەۆتى ادەبيەت سۇيەر قاۋىم، جارق ەتىپ سونگەن جاسىنعا تەڭەيدى. جارق ەتىپ سونگەن جاسىن... بۇل – ارتىعالي اقىنعا بەرىلگەن ءدال اتاۋ...

كەز-كەلگەن ونەر يەسىنىڭ شىعارماشىلىعىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ ءۇشىن ونىڭ ءومىرىن، وسكەن ورتاسى مەن ول ەر جەتىپ وڭ مەن سولىن تانىعان قوعامىن جەتە ءبىلىپ، تەرەڭنەن تانۋ شارت.

جاسىنداي جارق ەتىپ، قىرشىننان قيىلعان اقىن ارتىعالي ىبىراەۆتىڭ ءومىربايانى وتە قىسقا. ول 1953 جىلى 28 قازاندا جامبىل وبلىسى، سارىسۋ اۋدىنىنىڭ ورتالىعى بايقادام اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1970 جىلى بايقادام قازاق ورتا مەكتەبىن بىتىرگەن. مەكتەپ بىتىرگەن 1970 جىلى قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، 1972 جىلى كۇزدە، ەكىنشى كۋرستىڭ باسىندا ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى وقۋدان شىعىپ، (ول سەبەپتەرگە ءبىز ءالى توقتالامىز) اكادەميالىق ءۇزىلىس الۋعا ءماجبۇر بولعان. 1973 جىلى بايقادامداعى مادەنيەت ۇيىندە جۇمىس ىستەگەن. 1974 جىلى 4 ءساۋىر كۇنى تاراز قالاسىندا بۇزاقىلاردىڭ قولىنان قازا تاپقان. بۇل – اقىن ارتىعالي ىبىراەۆتىڭ رەسمي ءومىربايانى. سانامالاپ كەلگەندە ارتىعالي اقىن 20 جىل 7 اي عانا ءومىر سۇرگەن.

مەن ارتىعالي اقىننىڭ ەسىم-سويىن ستۋدەنت كەزىمدە، سوناۋ 1980 جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا، كازگۋ قالاشىعىندا ەستىگەنمىن. ول كەزدە ءبىز ەسىمدەرى تۇتقىندالعان اقىنداردىڭ ايتۋعا بولمايتىن ولەڭدەرىن جاتقا وقيتىنبىز. ەسىمىن اتاۋعا بولمايتىن «تۇتقىنداعى اقىنداردىڭ» ولەڭىن جاتقا ايتاتىندار – ستۋدەنتتەر قاۋىمىنىڭ ورتاسىندا ەرەكشە بەدەلگە يە، ولارعا كوپشىلىك ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايتىن. مەنىڭشە، 80 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى گورباچەۆتىڭ «قايتا قۇرۋىنىڭ» جىلىمىق كەزەڭىندە ادەبيەتتەگى «جابىق ەسىمدەر» تاقىرىبىنا قىزىعۋشىلىق ەرەكشە بولدى. اسىرەسە، ستۋدەنتتەر قاۋىمى ورتاسىندا.

«اقىن جايلى ايتادى قىزىقتى اڭىز»، – دەپ مۇقاعالي ايتقانداي، ەسىمى تۇتقىندالعان «جابىعى» بار، «اشىعى» بار اقىندار جايلى نە ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلاتىن. سول «اڭىز-اقىنداردىڭ» ءبىرى – ارتىعالي بولاتىن.

بىزدە... كازگۋ-ءدىڭ جۋرفاگىندا وقىپتى... كەرەمەت تالانتتى اقىن... وتە سۇلۋ، كەلىستى جىگىت... بورىكتىنىڭ كورىكتىسى... قىزدار وعان شەتىنەن عاشىق... سونداي عاشىق قىزدارىنىڭ ءبىرىنىڭ جىگىتى... الدە اعاسى...، مۇمكىن تۋىسى... قىزعانىشتان، تارازدا ارتىعاليعا قاستاندىق جاساعان... سول جەردە اقىن اجال قۇشقان...

اقىن تۋرالى اڭىزدىڭ ءبىر پاراسى  وسىلاي بولىپ كەلەتىن. قۇلاققا ءسىڭىمدى، جۇيەلى، ادەمى اڭىز...

مەن ارتىعالي اقىننىڭ تۋعان باۋىرى، قازىرگى زەينەتكەر، بۇرىنعى زاڭ قىزمەتكەرى رىسقالي ىبىراەۆپەن وسى بىرەر ايدىڭ كولەمىندە عانا، كەيىننەن تانىستىم. ونىڭ اقىن ارتىعالي ىبىراەۆتىڭ تۋعان باۋىرى ەكەنىن بىلگەن بەتتە-اق، بىردەن ارتىعالي تۋرالى سۇرادىم. ءبارى ءبىز ەستىگەندەي. مەكتەپ بىتىرگەن، ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن، اكادەميالىق ءۇزىلىس. بايقادامداعى مادەنيەت ۇيىندە جۇمىس جاساعان، كەيىننەن تاراز قالاسىندا اجال قۇشقان. ءبىز ەستىپ وسكەن اڭىزدىڭ جاڭعىرىعى.

مەن – كاسىبي ادەبيەتشىمىن. حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى – اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ عىلىمي تەورياسىن وتە جاقسى بىلەمىن. اڭىز-اڭگىمەنىڭ ءتۇپ نەگىزىندە شىندىق وقيعا بولعانىمەن، كەيىنگى ايتۋشىلار تاراپىنان ءتۇرلى قوسپالار قوسىلاتىندىقتان، اڭىزعا نەگىز بولعان وقيعا – مۇلدەم باسقا ارنادان باستاۋ الۋى بەك مۇمكىن. مەنى قىزىقتىرعان ءبىر-اق نارسە. ارتىعالي نە سەبەپتى وقۋدان اكادەميالىق ءۇزىلىس الۋعا ءماجبۇر بولعان؟

مەن رىسقالي اعادان وسىنى سۇرادىم. رىسقالي اعانىڭ ايتۋى بويىنشا: 1972 جىلدىڭ كۇزىندە، ارتىعالي ەكىنشى كۋرستى ەندى باستاپ جاتقان كەزدە ورىستىڭ الدەقالاي ءبىر ءتىلشى عالىمى، ستۋدەنتتەرگە ارنالعان لەكتسيادا، الدە جينالىستا ءتىل تۋرالى، ءتىل بولعاندا دا قازاق تىلىندە «ج» حارىپىنەن باستالاتىن سوزدەردىڭ الدىنا «د» ءحارىپىن قويىپ سويلەۋ تۋرالى لەكتسيا وقيدى. مىنە، وسى جينالىستا ارتىعالي ءسوز سويلەپ، قازاقتىڭ «جايلاۋ»، «جامبىل»، «جاركەنت» دەگەن سوزدەرىن «دجايلاۋ»، «دجامبۋل»، «دجاركەنت» دەپ ايتۋ كەرەك پە، بۇل قازاق تىلىنە قاستاندىق دەپ، «ج»-نىڭ الدىنا «د» ءحارىپىن قويۋعا قارسى ەكەنىن ايتا كەلە، جەتىم تاعدىرلى قازاق ءتىلىنىڭ سول كەزدەگى ءجاي-كۇيىنە توقتالىپ، استانامىز الماتى قالاسىندا قازاق مەكتەپتەرىن كوپتەپ اشۋ كەرەك دەپ ماسەلە كوتەرەدى. سويلەۋشى ءسوزى ساياسي اۋەنگە اۋىسىپ بارا جاتقاندىقتان، جينالىس باسقارۋشىسى ارتىعاليدان ءسوزىن توقتاتۋدى تالاپ ەتەدى. ارينە، ولار ايتتى ەكەن دەپ، ءسوزىن دوعارا قويار ارتىعالي ما، ول ءسوزىن ارى قاراي جالعاستىرادى. جينالىس باسقارۋشىسى ورنىنان تۇرىپ، سويلەپ تۇرعان ارتىعاليدى كۇشتەپ بولسا دا جينالىستان شىعارىپ جىبەرۋگە تاپسىرما بەرگەن. ارتىعاليدى بەس-التى جىگىت كۇشتەپ، جابىلا سۇيرەپ، فويەگە شىعارادى. فويەدەگى توبىردىڭ الىس-جۇلىسىن كورگەن ەسىك اۋزىنداعى ۆاحتەر-كۇزەتشى ورىس جىگىتى: «مىنا چۋربان، كولبيت پە سەندەرگە قارسى كەلىپ جۇرگەن»، – دەپ، ارتىعاليدى جابىلا سۇيرەپ جۇرگەن بەس-التى جىگىتكە كومەككە ۇمتىلادى. سول جەردە توبەلەس باستالادى. ناتيجەسىندە، فويەنىڭ تەرەزەسىنىڭ اينەگى سىنىپ، ارتىعاليدى ميليتسيا الىپ كەتەدى. سول كەزدەگى زاڭ بويىنشا، ميليتسياعا تۇسكەن ستۋدەنتتىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە ودان ءارى وقۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ارتىعالي وقۋدان شىعارىلىپ، جەتى اي قاماۋدا جاتىپ، سۇرالادى. وسى تۇستا ارتىعاليدىڭ اكە-شەشەسى بالاسىنا ەكى-ءۇش مەرتە كەلىپ كەتەدى. جەتى اي قاماقتا وتىرعان ارتىعاليعا كەيىننەن سوت بولىپ، ءبىر جىل ەرىكسىز بەرەدى. سوت جابىق جاعدايدا وتكەن. اقىننىڭ جاقىندارىنان ەشكىمى قاتىستىرىلماعان. ءبىر جىل ەرىكسىز العان سوتتان سوڭ ارتىعاليدىڭ قاماقتا وتىرعان ءبىر كۇنى ەكى كۇنگە ەسەپتەلىپ، ەرىكسىز دەپ بەرگەن ءبىر جىلى وتەلىپ، اقىننىڭ باسى ازات بولىپ، بوستاندىققا شىعادى. سوتتان سوڭ اۋىلعا كەلگەن ارتىعالي، بايقادامداعى مادەنيەت ۇيىندە جىلعا تاقاۋ جۇمىس جاسايدى.

ارتىعالي مادەنيەت ۇيىندەگى جۇمىسقا بىردەن قابىلدانباعان. قازىرگى سارىسۋ اۋدانى، جايىلما اۋىلىندا تۇرىپ جاتقان، 1945 جىلى دۇنيەگە كەلگەن ارتىعاليدىڭ تۋعان اعاسى ەركىن قۇرمانبەكۇلى ىبىراەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول كەزدە سوتتالىپ كەلگەن ادام ەڭ كەمى 5-6 اي قارا جۇمىس ىستەۋگە مىندەتتى بولىپتى. سوندىقتان دا، ارتىعاليدى ءوزىم ۆەتتەحنيك بولىپ جۇمىس ىستەيتىن «جايىلما» سوۆحوزىنىڭ №2 «كوكدالا» فەرماسىنا  مالشىنىڭ جاردەمشىسى ەتىپ ورنالاستىردىم دەيدى ەركىن اعا. «مالشىنىڭ جاردەمشىسى» – ناۋقان كەزىندە مالشىعا كومەكتەسىپ، باسقا كەزدە قورا سوعۋ، ءشوپ شابۋ سەكىلدى قارا جۇمىس ىستەيتىن فەرمانىڭ جۇمىسشىسى. ارتىعالي №2 «كوكدالا» فەرماسىندا مالشىنىڭ جاردەمشىسى بولىپ 5-6 اي جۇمىس جاساعاننان كەيىن، بايقادامداعى اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى كۇزدەۋباەۆ دەگەن ازامات – سەندەي اقىن مادەنيەت ۇيىنە كەرەك، –  دەپ ارتىعاليدى اۋداندىق مادەنيەت ۇيىنە، «اۆتوكلۋب مەڭگەرۋشىسى» دەگەن شتاتپەن جۇمىسقا قابىلداعان.

ەركىن اعامىز ايتادى: بىردە ارتىعالي ەكەۋمىز «كوكدالادان» بايقادامعا كەلىپ، شاشىمىزدى الدىرۋ ءۇشىن «شاشتارازعا» كىردىك. ول كەزدەگى بايقادامدا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن كەلىمسەك ورىس، نەمىس، كارىس، شەشەندەر كوپ. شاشىن الدىرايىن دەپ تۇرعان شەشەن جىگىتى شاشتاراز ورىسقا ورىس تىلىندە سويلەپ تۇر ەدى، ولارعا قاراپ ارتىعالي: – سەندەر قازاقستاندا، قازاقتىڭ جەرىندە تۇرىپ جاتىرسىڭدار. سوندىقتان، قازاقشا سويلەۋگە مىندەتتىسىڭدەر دەپ، انا ەكەۋىنە ىزعارمەن، وڭمەنىنەن وتكىزىپ جىبەرەتىندەي تەسىلە قارادى. شەشەن جىگىتى ارتىعاليدى بىلەتىن بولۋى كەرەك، قازاقشا سويلەپ، ارتىعاليدىڭ اتىن اتاپ: – سەنىكى دۇرىس، مىنا كىسى قازاقشا ونشا بىلمەيدى، سودان كەيىن ورىسشا سويلەپ تۇرمىن، –  دەپ، اقتالعانداي بولدى. ال، ارتىعالي بولسا، ورىس شاشتارازدى يەگىمەن نۇسقاپ: – ۇيرەنسىن، قازاقستاندا تۇرا ما، قازاق ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتى،– دەدى. ارتىعاليدىڭ مىسى باستى ما، بىلمەيمىن، انا ەكەۋى – دۇرىس، دۇرىس – دەگەندەي باسىن شۇلعىپ جاتتى. ارتىعالي وتە نامىسقوي، ۇلتشىل ەدى،– دەيدى ەركىن اعا.

ەركىن اعانىڭ وسى اڭگىمەسىن ەستىگەندە، وسىدان ەلۋ جىل بۇرىن قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان وزگە ۇلت وكىلدەرىنە ايتقان ارتىعاليدىڭ بۇل سوزدەرىن، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا وتىز جىلدان اسسا دا، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ءداتىمىز جەتىپ، ايتا الماي كەلەمىز،– دەگەن ويدى ويلاپ، وزىمنەن-ءوزىم ۇيالىپ كەتتىم. ءبىز قازىر «...قازاق ءتىلى، قازاق ءتىلى...» دەي بەرەمىز، شىن مانىندە كوپ نارسە وزىمىزگە بايلانىستى، كوپ نارسەگە ءوزىمىز كىنالىمىز... بىزدە ۇلتتىق نامىس ءالى كۇنگە كەمشىن سوعىپ تۇر. شىركىن-اي، ارتىعاليدىڭ ارلى نامىسى – مارعاۋ قازاعىمدى ۇيقىدان وياتىپ، ۇلتتىق نامىس تۋى كوك اسپانىمىزدا جەلبىرەپ تۇرسا عوي،– دەپ ىشتەي ارمانداپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە اڭداماي قالىپپىن.

رىسقالي اعانىڭ كۋالىك ەتۋى بويىنشا، ارتىعالي اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە جۇمىس جاساپ جۇرگەن كەزىندە ءبىرتۇرلى تۇيىق بولىپ كەتكەن. ەشكىممەن اشىلىپ سويلەسپەيدى. ءوز بولمەسىنە كىرىپ، ەسىكتى ىشتەن جاۋىپ الىپ، نە كىتاپ وقىپ، نە جازۋ جازىپ وتىرادى ەكەن. ارا-اراسىندا ميليتسيانىڭ ءوزى كەلىپ نە پورتورگ جىبەرگەن اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى كەلىپ: – سەن مۇندايدى قوي، جاقسى ادام بول، – دەگەن سەكىلدى اڭگىمە جۇرگىزىپ وتىرعان. مەن انىقتاپ سۇرادىم: – نەنى قوي دەپتى سوندا؟

رىسقالي اعا:

- 7-8 سىنىپتا وقيتىن كەزىم. ءۇي ىشىلىك اڭگىمەلەرگە مەنى ارالاستىرا قويمايتىن. انىعىن بىلمەدىم. بىراق، قوي دەگەنى – انىق. سول كىسىلەر ءبىر اڭگىمە ۇستىندە اكەمە:

- بالا اۋىلعا سىيماي ءجۇر، – دەپتى.

اعام كوشەگە شىقسا بولدى، كوپشىلىك قاۋىم، اسىرەسە جاستار، ولەڭ وقىشى، – دەپ قولقا سالاتىن. مۇمكىن سونى ايتتى ما، بىلمەدىم، – دەدى.

مەنىڭ ويىمشا، «اۋىل اقساقالدارى» ارتىعاليعا: «سەن وزگە ۇلتتارعا قازاق تىلىندە سويلە دەپ، جانە تاعى باسقا ساياساتقا قارسى نارسەلەردى ايتىپ، ۇلتشىل بولۋىڭدى قوي»،– دەدى. باسقا نە ايتۋى مۇمكىن؟ قاي داۋىردە دە بيلىك تاراپىنان سايلانىپ، كەزىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قازىر اكىم-قارالاردىڭ ءسوزىن سويلەپ، سويىلىن سوعىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ «اۋىل اقساقالدارى» مەن «اۋىل اقساقالدارى كەڭەسىنەن» وزگە پىكىردى كۇتۋگە دە كەرەك ەمەس. ءبىزدىڭ «اۋىل اقساقالدارى» قاي كەزدە ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەپ ەدى؟!

قالاي دەسەك تە، ارتىعالي – «نوقتاعا باسى سىيماعان» ءوز ءداۋىرىنىڭ تۇلعاسى. بۇل – انىق!

اقىن ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭى تۋرالى ايتقان رىسقالي اعا:

- ءبىر كۇنى ۇيگە سول كەزدەگى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى تەمىربەك قوجەكەەۆتىڭ ءوزى تەلەفون شالىپ، اكەممەن، سوڭىنان ارتىعالي اعاممەن سويلەسىپ، ارتىعالي اعاعا – سەن بىزگە كەرەكسىڭ، رەكتورمەن كەلىستىم، كەلەر كۇزدە وقۋىڭدى ەكىنشى كۋرستان قايتا جالعاستىرۋ ءۇشىن، بىزگە تاياۋ ارادا كەلىپ، ارىزىڭدى جازىپ كەت، – دەپتى. اعام سودان الماتىعا جينالدى. جۇمىسىنداعىلارعا دا ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ ايتقان بولۋى كەرەك، جۇمىستاعى باستىقتارى اعاما، – الماتىعا كەتىپ بارا جاتقاندا، جولاي تارازداعى جينالىسقا قاتىسىپ، ارى قاراي الماتىڭا كەتەرسىڭ، – دەپتى.

بۇگىنگىدەي ەسىمدە، ارتىعالي اعام الماتىعا بارىپ، وقۋىن قايتا جالعاستىراتىنىنا قاتتى قۋاندى. ۇلكەن جول چەمودانىنىڭ استىڭعى جاعىنا ءوزىنىڭ ولەڭدەرى جازىلعان 48 پاراقتىق قالىڭ «وبششايا تەترادتىڭ» بەس-التاۋىن جانە قالىڭدىعى ەكى ەلىدەي «پيشۋششايا ليست» دەپ اتالاتىن ۇلكەن اق پاراققا جازىلعان، «باسپاعا بەرەم» دەگەن ولەڭدەرىن سالىپ، ءۇستىن گازەتپەن جاۋىپ، ونىڭ ۇستىنە اعامنىڭ ستۋدەنت دوستارىنا بەرگەن اپامنىڭ سالەمدەمەسى – اۋىلدىڭ قازى-قارتاسىن سالىپ، جولعا شىقتى. سودان اعام سول كەزدەگى جامبىل، قازىرگى تاراز قالاسىنا كەلىپ، «تاراز» قوناق ۇيىندە تۇنەپ، ەرتەسىنە جينالىسقا قاتىسىپ، تاراز ارقىلى الماتىعا وتەتىن اۆتوبۋستى «تاراز» قوناق ءۇيىنىڭ الدىنداعى ۇزىن ورىندىقتا كىتاپ وقىپ، كۇتىپ وتىرادى. كەيىننەن اعامنىڭ ءولى دەنەسى سول ورىندىقتىڭ قاسىنان تابىلادى. اعام دەنەلى، بويى 1 مەتر 80 سم-دان جوعارى بويشاڭ، قارۋلى جىگىت بولاتىن. ارتىنان كەلىپ، ارماتۋرا تەمىرمەن ۇرىپ جىقپاعاندا ەكى-ءۇش جىگىتكە ءال بەرمەس ەدى. سۋد-مەد ەكسپەرتيزانىڭ انىقتاۋى بويىنشا، اعام ورىندىقتا كىتاپ وقىپ وتىرعاندا، ارتىنان كەلىپ، مويىن تۇسى مەن قاراقۇستان تيگەن تەمىر ارماتۋرا سوققىسىنان قۇلاپ ءتۇسىپ، سول جەردە ءتىل تارپاي كەتسە كەرەك. الگى نايساپتار قۇلاپ جاتقان اعامنىڭ بەتىنەن الدەنەشە رەت تەپكەن. قاسىندا شاشىلىپ چەمودانى قالعان. اعامنىڭ قالتاسىنداعى جەكە كۋالىگى مەن قۇجاتتارىنا، اقشاسىنا، چەمودانىنىڭ بەت جاعىنداعى قازى-قارتاعا ەشكىم تيىسپەگەن. بىراق، چەمودانىنىڭ تۇبىنە  سالىنىپ، بەتىن گازەتپەن جاپقان اعامنىڭ باسپاعا بەرەمىن دەگەن قولجازباسى مەن 48 بەتتىك بەس-التى «وبششايا تەترادقا» جازىلعان ولەڭدەرى ءۇشتى-كۇيلى جوق بولىپ شىقتى.

قاسىنداعى ادامداردىڭ ايتۋى بويىنشا، سودان ءبىر كۇن بۇرىن، كەشكە جاقىن رەستوراندا وتىرعاندا، ءبىر جىگىتتەر كەلىپ، اعاما ءبىر قىزدار تۋرالى ايتىپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە اعاممەن ەرەگىسىپ قالعان. بىراق، توبەلەس بولماعان، – دەدى دە، رىسقالي اعا ءۇنسىز قالدى.

- سودان كەيىن نە بولدى؟

- تەرگەۋ باستالدى. وسىنىڭ ءبارى قىزعانىشتان، قىز ءۇشىن بولىپتى دەگەن اڭگىمە تارادى. ءبىر جىگىتتەردى كۇدىكتى رەتىندە ۇستادى دەيدى. كەيىننەن دالەل بولماعاندىقتان بوستاندىققا شىعارىپ جىبەرگەن. ال، اعامدى اۋىلدا، بايقادامداعى ەل باسشىلارى كوپشىلىك ميتينگىسىن ۇيىمداستىرىپ، وركەسترلەتىپ قۇرمەتپەن جەرلەدى.

بار بولعانى وسى، دەگەندەي رىسقالي اعا ءۇنسىز بەتىمە قاراپ تۇر. كوزىندە مۇڭ بار. اسا بيازى، زيالى ادام عوي، ىشكى تولعانىسىن بىلدىرمەيىن دەگەندەي بەتىن باسقا جاققا اۋدارىپ، بۇرىلىپ كەتتى. مەن ول كىسىدەن:

- ءسىز ءوزىڭىز وسىعان سەنەسىز بە؟ – دەدىم.

ول مەنىڭ مەنىڭ سۇراعىمدى ەستىمەگەن سەكىلدى. از ۇنسىزدىكتەن سوڭ:

- نەنى ايتاسىڭ؟

سۇراقتىڭ رىسقالي اعاعا اۋىر سوعارىن بىلسەم دە، الگى سۇراعىمدى قايتالاپ:

- ارتىعالي اعانى وسىلاي ءولدى دەگەنگە ءوزىڭىز سەنەسىز بە؟ – دەدىم.

رىسقالي اعا بۇرىلمادى. ماعان ارقاسىن بەرىپ، ۇزاققا قاراپ تۇرعان كۇيى:

- سەنبەۋگە مەندە باسقا دالەل جوق، – دەدى.

ال، مەن سەنبەدىم... ويىمدى جۇيەلەپ كورەيىن...

1971 جىلدىڭ كۇزىندە كازگۋ-ءدىڭ جۋرنالستيكا فاكۋلتەتىندەگى ءتىل تۋرالى بولعان جينالىستا، قازاق تىلىندەگى «ج» دىبىسىنان باستالاتىن سوزدەردىڭ «د» ءحارىپىن قويىپ، جازۋ مەن ايتۋعا قارسى بولعان جانە سول كەزدەگى استانامىز الماتى قالاسىندا قازاق مەكتەپتەرىن كوپتەپ اشۋ كەرەك دەگەن سوزدەرى ءۇشىن جينالىستان كۇشتەپ شىعارىلىپ، سوڭى توبەلەسكە ۇلاسىپ، ناتيجەسىندە فويەنىڭ تەرەزەسىنىڭ اينەگى سىنعاندىقتان ارتىعالي قاماققا الىنىپ، جەتى اي سۇراۋدا بولادى. ارتىنان سوت بولىپ، ارتىعاليدى ءبىر جىلعا ەرىكسىز رەتىندە باس بوستاندىعىنان ايىرادى. سوت جابىق تۇردە وتكەن. سوتقا ايىپكەردىڭ ەشقانداي جاقىندارى، تىپتەن اكە-شەشەسى دە قاتىستىرىلماعان. وقيعانى وسى تۇسىنا دەيىن ءبىر تالداپ كورەيىكشى...

ماقۇل، جينالىستا ارتىعالي قازاق ءتىلى تۋرالى سويلەپتى. ارتى توبەلەسكە ۇلاسىپ، فويەدەگى اينەك سىنعان.

وۋ، توبەلەس بولعانىمەن، اينەكتەن باسقا قيراپ قالعان ەش نارسە جوق قوي. ادامدارعا ەشقانداي زاقىم كەلمەگەن. مايدا بۇزاقىلىق رەتىندە ارتىعاليعا اكىمشىلىك جازا رەتىندە 15 كۇن بەرىپ، ميليتسياعا تۇسكەنى ءۇشىن سول كەزدەگى ستۋدەنتتەرگە ارنالعان زاڭعا سايكەس ونى وقۋدان شىعارىپ جىبەرسىن. بولدى ەمەس پە؟ مايدا بۇزاقىلىعى ءۇشىن ارتىعاليدى نەگە جەتى اي تەرگەپ، قاماقتا ۇستاعان؟ سوندا ولار جەتى اي بويى ارتىعاليدان نە سۇراي بەرگەن؟ بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، سوت نەگە جابىق تۇردە وتەدى؟ بۇل دەگەنىمىز – وقيعانىڭ ساياسي استارى بار دەگەن ءسوز.

كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا جويىلىپ بارا جاتقان ۇلت ءتىلى تۋرالى ايتۋ – كەڭەستىك «ۇلى ورىستىق شوۆينيستىك» يدەولوگيانى سىناۋ دەگەن ءسوز. كەڭەستىك يدەولوگيانى سىنايتىن ادامدار «باسقاشا ويلايتىن» سوتسياليزمگە زياندى ەلەمەنت رەتىندە، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە ەسەپكە الىنىپ، تىركەۋدە تۇراتىن. مەنىڭ ىشكى تۇيسىگىم بويىنشا، ۇلت ءتىلى مەن قازاق مەكتەپتەرى تۋرالى ايتقان ارتىعالي – «باسقاشا ويلايتىن زياندى ەلەمەنت» رەتىندە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ەسەبىندە بۇرىننان تۇرعانى انىق. سەبەبى، ارتىعالي اياق استىنان قازاق ءتىلى مەن ۇلتتىق مەكتەپتەردى كوپتەپ اشۋ كەرەك دەگەن پىكىرگە ءبىر كۇننىڭ ىشىندە كەلە قويماعان بولار. قازاق ءتىلى مەن ۇلتتىق مەكتەپتەر تۋرالى وي ونى بۇرىننان مازالاپ جۇرمەسە، ول جينالىستاعى كوپشىلىك الدىندا ۇلتتىق ءتىل مەن قازاق مەكتەپتەرى تۋرالى ءسوز سويلەمەگەن دە بولار ەدى. دەمەك، ول وسى تاقىرىپتا باسقا جەردە بىرنەشە ورتادا سويلەگەن. سوندىقتان، «سەنىمسىز ادام» رەتىندە ونىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ەسەبىندە بۇرىننان تۇرۋى بەك مۇمكىن. سول سەبەپتى دە ونىڭ سوتى جابىق وتكەن. سوت وعان ءبىر جىل ەرىكسىز بەرگەن. زاڭ بويىنشا، سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ كەزىندەگى قاماقتا وتىرعان ءبىر كۇن ەكى كۇنگە ەسەپتەلەتىندىكتەن، سوتقا دەيىن دە جەتى اي تەرگەۋ قاماعىندا وتىرعان ارتىعالي سوت بەرگەن ءبىر جىل ەرىكسىزدەن قۇتىلىپ، اۋىلعا تازارىپ، اعارىپ كەلگەن. سوندا دا بولسا، ول اۋىلدا ميليتسيا، پارتيا كوميتەتى، جۇمىسشىلار كوميتەتى جىبەرگەن «اۋىل اقساقالدارى» ارقىلى ۇزدىكسىز ءتۇسىندىرۋ ساباقتارىن الىپ وتىرعان. ەگەر، ارتىعالي «ەرەكشە ەسەپتە» تۇرعان ادام بولماسا، پارتيا كوميتەتى ەرىكسىز سوتتالىپ، وقۋدان شىعىپ كەتكەن قانداي ستۋدەنتپەن «ءتۇسىندىرۋ» جۇمىستارىن جۇرگىزىپتى؟ بىلەمىز عوي، جوعارىدان تاپسىرما كەلمەي، پارتيا كوميتەتى دە، ولارعا باعىنىشتى «اۋىل اقساقالدارى» دا ساۋساعىن قيمىلداتپايدى. مەنىڭشە، «اۋىل اقساقالدارى» ارقىلى ارتىعاليمەن بولعان ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى – جوعارى جاقتىڭ تاپسىرماسى.

ارتىعالي اقىن عوي، مۇمكىن اۋىلدا جۇرگەن كەزىندە ۇلت تۋراسىنداعى پىكىرلەرى مەن ولەڭدەرىن دوستارىنا، جالپى كوپشىلىككە وقۋى مۇمكىن. ارينە، سودان كەيىن «اۋىل اقساقالدارى» ارتىعاليدىڭ اكەسىنە: «بالا اۋىلعا سىيماي ءجۇر»، – دەپ، ايتقىن بولۋى كەرەك. بۇل، ارينە – ەسكەرتۋ.

ەندى ارتىعاليدىڭ وقۋىن جالعاستىرۋ ەپيزودىن ەسكە ءتۇسىرىپ كورەيىكشى...

مارت ايىنىڭ سوڭىندا، وقۋىڭدى جاعاستىرۋ ءۇشىن ءوزىڭ الماتىعا كەلىپ، دەكاناتقا ارىزىڭدى جازىپ كەتۋىڭ كەرەك، – دەپ، ارتىعاليدىڭ ۇيىنە تەلەفون سوققان، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ سول كەزدەگى دەكانى – تەمىربەك قوجەكەەۆتىڭ ءوزى.

سەنتيابردە باستالاتىن وقۋدى جالعاستىرۋ ءۇشىن مارت ايىندا الماتىعا كەلىپ، دەكاناتقا ارىز تاستاپ كەتۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بولدى؟ سەنتيابردە باستالاتىن وقۋعا اۆگۋست ايىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كەلىپ ارىز جازسا دا بولاتىن ەدى عوي. دەمەك، بىرەۋلەرگە ارتىعاليدىڭ الماتىعا دەپ، اۋىلى بايقادامنان تىسقارى جەرگە شىعۋى قاجەت بولدى. سەبەبى، تۇرعىلىقتى ادامدارى ءبىرىن-ءبىرى تانيتىن كىشكەنە بايقادامدا، ارتىعاليعا قاستاندىق جاساۋ – اشكەرەنىڭ ءىسى. سوندىقتان دا، ارتىعاليدىڭ بايقادامنان تىسقارى جەرگە شىعۋى قاجەت ەدى.

مەن بۇل جەردە، تانىمال تۇلعا، جۋرفاكتىڭ سول كەزدەگى دەكانى ت.قوجەكەەۆتى كىنالاۋلان اۋلاقپىن. وعان دا جوعارىدا تۇرعان بىرەۋلەر: «وقۋدان شىعىپ كەتكەن ستۋدەنتىڭ ارتىعالي ىبىراەۆتى جىلدامداتىپ، الماتىعا شاقىرا عوي»، – دەپ بۇيرىق بەرۋى دە ابدەن مۇمكىن.

ارتىعالي تارازدا قايتىس بولادى. چەمودانى اشىلعان. چەمودانداعى قازى-قارتاعا، قالتاسىنداعى اقشاسى مەن قۇجاتتارىنا ەشكىم تيىسپەگەن. قازى-قارتانىڭ استىنداعى ءۇستى گازەتپەن جابىلعان بەس-التى قالىڭ جازۋ داپتەرلەرى مەن باسپاعا بەرەمىن دەپ، جەكە جازىلعان قالىڭدىعى ەكى ەلىدەي ۇلكەن اق پاراقتارى، ياعني، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا «ا4» قاعازدارى جوق.

مەنىڭشە، ارتىعاليدى ءدال وسى قاعازدارى ءۇشىن ءولتىردى. بولماسا، نەگە ونىڭ جازۋ داپتەرلەرى عانا جوق؟ اقشاسى مەن باسقا زاتتارىنا ەشكىم تيىسپەگەن. «بالا اۋىلعا سىيماي ءجۇر»، – دەگەنى – ەسكەرتۋ! «ادام جوق – ماسەلە دە جوق». بۇل – كەڭەستىك زۇلمات رەپرەسسيانىڭ باستاۋىندا تۇرعان ءستاليننىڭ ءسوزى. سوۆەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى – ارتىعالي تاعدىرىن ءستاليننىڭ ءدال وسى نۇسقاۋى ارقىلى شەشتى. دارىندى اقىن، ۇلتشىل تۇلعا، ەرتەڭ كىتابى شىعىپ، حالىققا كەڭىنەن تانىمال بولىپ كەتسە، ونداي بەلگىلى، اتاقتى ادامداردىڭ كوزىن جويۋ قيىن بولادى. سوندىقتان، دا ولار: سوزدەرى كەڭ تاراپ، حالىققا بەلگىلى بولماي تۇرىپ، بۇل ادامنىڭ كوزىن جويۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلگەن.

كازگۋ-دەگى جينالىستا، كەيىن سوتتالىپ كەلسە دە بايقادامداعى وزگە ۇلت وكىلدەرىنە قازاقستاندا تۇرىپ جاتىرسىڭدار ما، قازاق تىلىندە سويلەڭدەر،– دەپ، ايتقان سوزدەرىنە قاراعاندا ارتىعالي شىن مانىندە ءتىلىن، ەلىن، جەرىن سۇيگەن بيىك نامىستى ۇلتشىل تۇلعا بولعانى – انىق!

ال، رەستوراندا قىز تۋرالى قىزعاناتىنداي كەيىپ تانىتىپ، ارتىعاليمەن ەرەگىسىپ، ەلدىڭ كوزىنشە ءسوز شىعارۋ، ول – بار بولعانى ارتىعالي ءولىمى تۋرالى بولاشاق «اڭىزدىڭ» نەگىزى عانا. رىسقالي اعانىڭ كۋالىك بەرۋى بويىنشا، ارتىعاليدىڭ مەكتەپتە جۇرگەن قىزى بولعان. بىراق، ول قىزبەن ستۋدەنت كەزدە قارىم-قاتىناسى ۇزىلگەن. ال، اۋىلعا كەلگەندە «كوكدالانىڭ» قارا جۇمىسىنان،كەيىننەن مادەنيەت ءۇيىنىڭ جۇمىسى، قالا بەردى اۋىل ميليتسياسى مەن اۋىل اقساقالدارىنىڭ «ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنان» قولى بوساي قالسا، ول ۇنەمى وقۋ-ىزدەنۋ، جازۋ ۇستىندە بولعان. بۇل كەزدە ارتىعاليدىڭ ەشقانداي قىزبەن بايلانىسى جوق. وعان كوڭىل كۇيى دە سوقپاعان سەكىلدى. ۇنەمى باقىلاۋدا جۇرگەن ادامدا، قايبىر رومانتيكالىق كوڭىل كۇي بولسىن! قايتالايمىز: اۋىلدا جۇرگەن كەزىندە ارتىعاليدىڭ ەشقانداي قىزبەن بايلانىسى بولماعان. بۇل – رىسقالي اعانىڭ ءسوزى. رىسقالي اعانىڭ سوزىنە تولىق سەنۋگە بولادى. ارتىعالي قايتىس بولعان 1973 جىلى 9 سىنىپتا وقيتىن، ءوسىپ قالعان بوزبالا، اۋىلعا كەلگەن اعاسىنىڭ قىزدارىمەن بايلانىسى بولسا بىلەر ەدى عوي. سەبەبى، ادامدار ءبىرىن-ءبىرى جاقسى تانيتىن كىشكەنتاي اۋىلدا ءسوز جاتپايدى.

«ءىشىڭ ءبىلسىن ءالۋ-اي» دەگەندەي، ارتىعالي ءولىمىنىڭ شىن سەبەبىن، سول تۇستاعى كوزى قاراقتى ادامداردىڭ ءبىرازى ىشتەي سەزگەن. وزدەرىڭىز ويلاڭىزدارشى. ميتينگى جاساپ، وركەسترلەتىپ قۇرمەتپەن جەرلەيتىندەي ارتىعالي كىم ەدى سونشا؟! سول كەزدىڭ كوزىمەن قاراعاندا، ارتىعالي – سوتتالعان بۇرىنعى ستۋدەنت. ۇلكەن پارتيا قىزمەتكەرلەرىنە عانا كورسەتىلەتىن قۇرمەتكە، سول تۇستا وقۋدان شىعىپ، سوتتالىپ كەلگەن ارتىعالي قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا لايىق ەمەس. كۇدىك تۋدىراتىن دا وسى تۇس. ارتىعاليدى ميتينگىمەن وركەسترلەتىپ، قۇرمەتپەن جەرلەۋ – حالىقتىڭ كوڭىلىن باسقا جاققا بۇرۋ ءۇشىن جاسالعان ارزان ءتاسىل عانا. بار بولعانى سول! ساياسي قارسىلاستارىن ءوز قولىمەن ءولتىرىپ، ارتىنان حالىقتىڭ ويىن باسقا جاققا بۇرۋ ءۇشىن ميتينگى جاساپ، ول تۋرالى جالىندى سوزدەر سويلەپ، ونىڭ اتىنا اۋىل، قالا، كوشە اتتارىن بەرىپ، وركەسترلەتىپ قۇرمەتپەن جەرلەۋ – كەڭەستىك جۇيەنىڭ ستاليننەن الىپ قالعان ەسكى مۇراسى.

قارالى ميتينگى ۇيىمداستىرىپ، وركەسترگە ازالى كۇي ويناتىپ، قۇرمەتپەن جەرلەۋ – ارتىعالي ءولىمىنىڭ ساياسي سەبەپتەرى بولعانىن دالەلدەي تۇسەدى. ۇلت ءتىلىن قورعايمىن دەپ وقۋدان شىعىپ، سوتتالىپ، كەشە عانا زاڭ ورىندارى مەن پارتيا ۇيىمىنان «ءتۇسىندىرۋ ساباقتارىن» قابىلداپ جۇرگەن ستۋدەنت ولىمىنە بيلىك تاراپىنان جاسالىپ جاتقان ۇلكەن قۇرمەتتى باسقاشا قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

ءبىر وقيعا  ءبىر جەردە ەكى رەت قايتالانسا، وندا بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىق بار دەگەن عىلىمداعى «ىقتيمالدىلىق تەورياسى» بويىنشا، ارتىعاليدى تاپسىرىسپەن ءولتىردى دەگەن ويدا «ىقتيمال سايكەستىلىك» وتە مول. اتاپ ايتار بولساق، بىرىنشىدەن: مايدا بۇزاقىلىقپەن كوپشىلىك ورىندا توبەلەسكەن ارتىعالي جەتى اي تەرگەۋ قاماعىندا بولىپ، ءبىر جىلعا ەرىكسىز رەتىندە سوتتالعان. سوت جابىق تۇردە وتكەن.  سوتقا ايىپكەردىڭ ەشقانداي جاقىندارى قاتىستىرىلماعان. مايدا بۇزاقىلىقپەن ميليتسياعا تۇسكەن ارتىعاليدى كەڭەستىك سوت جۇيەسى نە ءۇشىن جابىق تۇردە سوتتايدى؟ مايدا بۇزاقىلىعى ءۇشىن جەتى اي تەرگەۋ قاماعىندا بولعان ارتىعاليدان زاڭ ورىندارى جەتى اي بويى نە سۇراي بەرگەن؟ اعارىپ بوستاندىققا شىعىپ، اۋىلعا كەلگەن سوڭ دا ارتىعاليمەن «ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى» مولىنان جۇرگىزىلگەن. نە ءۇشىن؟

ەكىنشىدەن: قىركۇيەك ايىندا باستالاتىن وقۋىنا ناۋرىز ايىندا ياعني، وقۋ باستالاردان جارتى جىل بۇرىن وقۋىڭدى جالعاستىرۋ ءۇشىن الماتىعا كەلىپ، ارىزىڭدى جازىپ كەت دەگەن. بۇل ماسەلە دە ويعا كۇدىك ۇيالاتادى. ۇشىنشىدەن: قايتىس بولعان ارتىعالي چەمودانىنان تەك قانا قولجازبالارى جوق بولىپ شىققان. قالعان زاتتارى تۇگەل. سوندا ارتىعاليدىڭ جازبالارى كىمگە، نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟ تورتىنشىدەن: وقۋدان شىعىپ، ءبىر جىلعا ەرىكسىز سوتتالىپ، ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن بىرگە «جۇمىسشىلار كوميتەتى» مەن «پارتيا كوميتەتى» اتىنان «اۋىل اقساقالدارىنىڭ» «ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى» ساباقتارىن مولىنان تىڭداعان ارتىعاليدى ولگەن سوڭ ۇلكەن ميتينگى جاساپ، وركەسترلەتىپ، قۇرمەتپەن جەرلەگەن. مەنىڭشە، كۇدىكتى تۇيتكىلدىڭ ۇلكەنى وسى جەردە جاتىر. مىنە، وسىنداي «ىقتيمال سايكەستىلىكتەردى» تارازىلاي كەلە، اقىن ارتىعالي ىبىراەۆ – سول كەزدەگى بيلىك تاراپىنان تاپسىرىسپەن ءولتىرىلدى دەگەن قورىتىندىعا كەلۋگە تولىق نەگىز بار.

مەنىڭ جەكە ءوز پىكىرىم بويىنشا، قازاق ءتىلى مەن ۇلتتىق مەكتەپتەر ماسەلەسىن كوتەرىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحاتى مەن تاربيەسىنە كونبەگەنى ءۇشىن اقىن ارتىعالي ىبىراەۆ ساياسي تاپسىرىسپەن ولتىرىلگەن سەكىلدى بولىپ كورىنەدى دە تۇرادى. بۇل ويىمىزعا مەنىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن كۇدىكتەرىم تولىق دالەل بولسا كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتشىل تۇلعا، اقىن ارتىعالي ىبىراەۆ ءوزىنىڭ ۇلتتىق كوزقاراسى ءۇشىن كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قۇربانى بولدى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىز.

ال، ءبىز ارتىعالي اقىندى جاستىق شاقتىڭ، ماحاببات قۇرباندىعى دەپ ءجۇرمىز... اقىن ءولىمىن كەڭەستىك جۇيە وزدەرىنە ىڭعايلى ەتىپ، بىزگە باسقاشا تۇسىندىرگەن...

ال ەندى، ارتىعاليدىڭ اقىندىعى جونىندە بىرەر ءسوز...

اقيقاتىن ايتار بولساق، ول دارىندى اقىن ەدى. ەرتە باستادى. تىم ەرتە اياقتادى. جاستاي ورىلىپ، قىرشىنىنان قيىلدى. بار بولعانى جيىرما جىل، التى اي عانا عۇمىر كەشىپتى...

اڭگىمە جامبىل وبلىسى، سارىسۋ اۋدانى، بايقادام اۋىلىنىڭ تۋماسى، اقىن ارتىعالي ىبىراەۆ جونىندە.

«بىلەمىز، – دەپ ايتقانمەنەن، – بارلىعىن»،
از ۇعامىز بۇل ءومىردىڭ دالدىگىن.
ون التىنىڭ ءبىر كەلەرىن بىلگەنمىن
كىم ءبىلىپتى كەپ قالارىن ءدال بۇگىن.
بالالىقتىڭ بال مىنەزى كۇرت تىنىپ،
ارامىزدا قالعاندار بار مۇرت شىعىپ.
بالا عوي دەپ ەلەمەسە شەشەلەر،
ازامات دەپ سەنەدى ەندى جۇرتشىلىق.
ازاماتتىڭ التىنداي عوي ەرتەڭى،
كوڭىل شىركىن بارا جاتىر ورتەنىپ.
بالالىقتى تاستاۋ كەرەك، ايتسە دە،
قالدى دەمە ەل الدىندا ەركەلىك.
ەركەلىككە جوق ەشكىمنىڭ تالاسى،
ەركەلەتپەي تۇرا ما انا بالاسىن؟!
ازاماتى بولا بىلسەڭ ەلىڭنىڭ،
ءسابيى بوپ، ەركەلەي دە الاسىڭ، – دەپ، ارتىعالي اقىن ون التىعا تولعان كۇنى ون التى جولدان تۇراتىن «ءومىر زاڭى» دەگەن ولەڭ جازىپتى. ون التى جاس... ون التى جول ولەڭ... زاڭدىلىق الدە كەزدەيسوقتىق؟

ولەڭدە ايتىلعان ءومىر تۋرالى فيلوسوفيالىق جۇيەلى وي، ءتۇيىندى شەشىم، كوركەمدىك قۋات، ون التى جاسار اقىننىڭ اسا مول دارىنى مەن شىعارماشىلىق مۇمكىندىگىنەن مولىنان حابار بەرىپ تۇر. تابيعاتىنان دارىندى اقىن ارتىعالي – عاجاپ پسيحولوگ.

ءبىز ءبارىمىز دە پەندەمىز. ءپاني جالعاندا پەندە باسىنان مىندەتتى تۇردە وتۋگە ءتيىس تابيعي جاعدايدىڭ تولعانىس كۇيى باسىمىزدان ايتەۋىر ءبىر وتەرىن بىلەمىز. سوعان ىشتەي دايىندالامىز. ءدال سول جاعدايعا قانشا جەردەن ىشتەي دايىندالساق تا، وزىنە عانا تيەسىلى ۋاقىتى مەن كەلگەن سول كۇن – كەنەتتەن كەلگەندەي بولىپ، اياق استى ءتۇرلى كوڭىل-كۇي سەزىمىنە بەرىلىپ، ابدىراپ قالاتىنىمىز جانە بار. وسى جاعدايدى تەرەڭ تۇيسىنگەن اقىن:

ون التىنىڭ ءبىر كەلەرىن بىلگەنمىن
كىم ءبىلىپتى، كەپ قالارىن ءدال بۇگىن، – دەپ، كوپكە بەلگىلى ءجاي كۇيدى قالىڭ كوپشىلىك جۇرتقا پاش ەتىپ، ابدىراپ قالعانداي سىڭاي تانىتادى. كۇلىمسىرەپ ەزۋ تارتادى. ونىسى وزىنە جاراسىپ تۇر. ولەڭدەگى اپپاق شىقتاي ءمولدىر تازالىق وقۋشىسىن جىلدام باۋراپ الادى. الدىمىزدا بالالىق بال داۋرەندى ارتقا تاستاعان بوزبالا تۇر. ول بولاشاققا ۇمىتكە تولى پاك سەزىممەن قارايدى.

بالا عوي دەپ ەلەمەسە شەشەلەر،
ازامات دەپ سەنەدى ەندى جۇرتشىلىق، – دەپ، بالاسىنا دەگەن انا كوڭىلىنەن حابار بەرە كەلە، بالالىقتى تاستاۋ كەرەك، «ەلىمنىڭ ەرتەڭى مىنا مەنمىن»، – دەپ، بولاشاقتىڭ ءۇمىتتى-جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالاسا دا، بالالىق سەزىمدەگى ەركەلىگىمەن قوشتاسقىسى كەلمەگەن بوزبالا اقىن:

ازاماتى بولا بىلسەڭ ەلىڭنىڭ،
ءسابيى بوپ، ەركەلەي دە الاسىڭ، – دەپ، ويىن تۇيىندەيدى.

ەلىنىڭ بولاشاعىنا جاۋاپكەر ازامات-اقىن – بالالىق بالداۋرەندى دە قيماي، ەكى ۇداي سەزىم كۇيىندە تۇر. ولەڭنىڭ ءار جولىنداعى اقىن سەزىمى – پاك كوڭىلدىڭ شىنايى كورىنىسى. ازاماتتىق كوڭىل-كۇيىنىڭ تاپ-تازا تابيعي سەزىمى ءۇشىن ون التى جاسار بوزبالا اقىندى تۋعان باۋىرىڭداي جاقسى كورىپ، اۆتورعا قالايشا تەز باۋىر باسىپ، جاقىنداسىپ كەتكەنىڭدى ءوزىڭ دە سەزبەي قالاسىڭ.

اقىن – قورشاعان ورتا مەن ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ ءتول پەرزەنتى. ول الەمگە، ءوز قوعامى مەن اينالاسىنا قانداي كوزبەن قارادى؟ نەنى سەزىپ، نە ءتۇيسىندى؟ اقىن باسىنان وتكەن كۇللى سەزىم پەرنەلەرى ونىڭ ولەڭدەرىنەن كورىنىس تاپپاق. ولەڭ – اقىننىڭ جان سىرى، ونىڭ ءومىرى مەن جۇيكە-جۇيەسىنىڭ كورىنىسى. بۇل  – حاق!

بوزبالا كۇنىندە جازعان ارتىعاليدىڭ «تامشىلار» دەپ اتالاتىن تاعى ءبىر ولەڭى بار. ولەڭدە اينالاسىنا قۋانا قاراعان اقىننىڭ اپپاق جۇرەگى الاقاندا تۇرعانداي انىق كورىنىپ، وقۋشى جانىن باۋراپ الادى.

كىپ-كىشكەنتاي وزدەرى
كىشكەنتايدىڭ قاسىندا.
كورىنەتىن كوزدەردەن
قۋانىشتىڭ جاسىنداي.

قاتاڭداۋ بولىپ ەستىلەتىن داۋىسسىز «ك»، «ق» دىبىستارىنان قۇرالعان الليتەراتسيالىق ءتورت جولدا، اقىن سەزىمى ادەمى بەينەلەنىپ، قاتاڭ دىبىستاردىڭ ءوزى جۇمسارا تۇسكەندەي. جاس سابيدەي قۋانىپ، اينالاسىنا نۇر شاشىپ تۇرعان اقىن:

كىپ-كىشكەنتاي وزدەرى
كىشكەنتايدىڭ قاسىندا، – دەيدى.

ءمولدىر تامشىنىڭ كىشكەنەلىگىن ايتۋ ءۇشىن «كىپ-كىشكەنتاي» دەپ، ايتپاق ويدى انىقتاپ تۇرعان سىن ەسىمگە كۇشەيتكىش بۋىن قوسقان اقىن، ايتار ويىن ەپيتەت ارقىلى ايشىقتاي ءتۇسىپ، ءمولدىر تامشىنى قۋانىشتىڭ كوز جاسىنا تەڭەيدى. كەلەسى:

ءبارى ءمولدىر پىشىندە
ارعىسى دا بەرگىسى.
دىرىلدەيدى ىشىندە
تىرشىلىكتىڭ بەلگىسى، – دەگەن، جەتى بۋىندى بولىپ كەلەتىن ا-ب-ا-ب بولىپ، شالىسا ۇيقاسقان بۇل شۋماقتا، اقىن سەزىمى مولدىرەپ تۇر. مولدىرەگەن شىنايى تازالىق – تىرشىلىكتىڭ باستى بەلگىسى دەگەن اقىن ويى، وقىرمان كوڭىلىن بيىككە جەتەلەيدى.

قاراپ تۇرمىن ۇڭىلە
كۇلىمدەيدى جاز الدان.
و، ارمىسىڭ، دۇنيە
تامشىلارمەن تازارعان.

تامشىلارمەن تازارعان تاپ-تازا دۇنيە مەن اقىننىڭ جان دۇنيەسى ءبىرىن-ءبىرى جاتىرقاماي، رياسىز قاۋىشقان. كەلەر كۇننىڭ جاقسىلىق پەن قۋانىشتى باقىت اكەلەرىنە قالتقىسىز سەنگەن اقىن، ايتپاق بولعان نەگىزگى ويىن تۇپكە ساقتايدى دا، سوڭىنان جەتكىزەدى.

ليريكا – قىسقا بولۋى شارت. ال، وسى قىسقا ولەڭدە اقىن ويىنىڭ بار سىعىندىسى وقۋشى كوڭىلىن تۇگەل باۋراپ الۋعا ءتيىس. ولەڭدەگى ايتىلعان وي وقىرماننىڭ ءون بويىنا اسەر ەتىپ، ونىڭ جۇرەگىن ءبىر اۋناتىپ ءتۇسىرىپ، ىستىق قان تۇلا بويعا تۇگەل تاراسا، بۇل – ۇزدىك ليريكانىڭ باستى بەلگىسى. ارتىعالي ولەڭدەرى وسى تالاپتىڭ بارىنە تۇگەل جاۋاپ بەرەدى.

ول عاجاپ ليريك اقىن. ونىڭ ءتورت-بەس، اسىپ كەتسە بەس-التى شۋماقتان اسپايتىن ليريكالىق جىرلارىنىڭ ءبىر دە ءبىرى ءسىزدى بەي-جاي قالدىرمايدى. اقىن ولەڭىندەگى سەزىم مەن وي ءوز ىرعاعىمەن قاباتتاسا كەلە، قامشىنىڭ ورىمىندەي بولىپ ءوز جۇيەسىن ادەمى تاپقان. اقىننىڭ تابيعات ليريكالارىنداعى شىنايى كورىنىس تابيعات انانىڭ بار سۇلۋلىعىن پاش ەتىپ، وقۋشىنىڭ كوز الدىنا جاندى سۋرەت الىپ كەلەدى. ون ءۇش بۋىندى بولىپ كەلەتىن، قارا ولەڭ فورماسىنداعى اقىننىڭ «ءتاڭسارى» ولەڭىن وقىپ كورەلىك:

دالانى كەزىپ، ايمالاي كەلگەن تاڭعى اعىن،
كوتەرىپ بىردەن، اكەتتى-اۋ تۇنگى سامالىن،
سامال جەل جەلپىپ، اسىقپاي عانا ءبىر-بىرلەپ
ءوشىرىپ جاتىر اسپاننىڭ جۇلدىز شامدارىن.

اقىن ولەڭىندەگى دالا، جانىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى – قازاقتىڭ دالاسى. جەلپي سوققان سامال جەل – دالانىڭ «جۇلدىز-شامدارىن» ءبىر-بىرلەپ ءوشىرىپ جاتىر. تاڭعى ساۋلە اسپان جۇلدىزدارىن بىردەن وشىرمەيدى، ءبىر-بىرلەپ وشىرەدى. قانداي ادەمى، ايشىقتى، شىنايى سۋرەت. اقىن تۇنگى اسپاننىڭ جۇلدىزدارىن شامعا تەڭەيدى. كوركەم ويدان ءنار الىپ، تاپقىرلىقپەن تابىلعان كەلىستى ەپيتەت. اقىندىق شەبەرلىك دەگەنىمىز دە وسى. نەگىزگى ويىن تۇپكە ساقتايتىن ارتىعالي، ولەڭنىڭ سوڭعى شۋماعىنىڭ اقىرعى ەكى تارماعىن:

جارىسىپ جۇرگەن، تابىسىپ جۇرگەن

مىڭ ساۋلە

اسىعا باسىپ، اۋىلعا بەتتەپ كەلەدى، – دەپ اياقتايدى.

الەمدىك ۇلى گارمونيالىق-ۇيلەسىمدىلىكتى اقىن: «جارىسىپ جۇرگەن، تابىسىپ جۇرگەن مىڭ ساۋلە»، – دەپ سۋرەتتەگەن. تابيعاتتىڭ ۇلى ۇيلەسىمدىلىگى – جارىق كۇندى، – سەزىمتال دا بايقامپاز اقىن «مىڭ ساۋلە» دەپ اتاعان. ءبىز كۇندە كورىپ جۇرگەن جارىق كۇن – مىڭ ساۋلەنىڭ قوسىندىسى. وسى «مىڭ ساۋلە» قاراڭعىلىقتى ءتۇرىپ تاستاپ، ادام جانىن راحاتقا بولەپ، اۋىلعا بەتتەپ كەلەدى...

بۇل – ارتىعاليعا دەيىن ەشكىم ايتپاعان سوزبەن سالىنعان ءتىرى سۋرەت. ءسوز قۇدىرەتى دەگەنىمىز دە وسى. ارتىعالي ولەڭدەرىندەگى اقىن سەزىمى شىنايى. ول جالعاندىققا بارىپ، وقۋشىسىن الدامايدى. اقىن نەنى كورىپ، نەنى سەزدى، سول ساتتەگى سەزىم كۇيىن ول قىسىلىپ قىمتىرىلماي، شىنايى تۇردە ولەڭ تىلىنە اۋدارادى. ارتىعالي ولەڭدەرىنىڭ وقۋشىنىڭ تالعام بيىگىنەن كورىنىس بەرۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ دە ءبىرى وسى بولسا كەرەك.

پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، قىز بەن جىگىت اراسىندا بولاتىن ماحاببات سەزىمى – بالا ەسىن بىلگەن 4-5 جاسىنان باستاپ ويانادى ەكەن. ەستىر قۇلاققا كۇلكىلى سەكىلدى. دەسەك تە، عىلىمي زەرتتەۋ ناتيجەسى وسىلاي دەيدى. عىلىممەن تالاسا المايسىڭ. بۇل – شىندىق بولسا كەرەك. سەبەبى، 4-5 جاستاعى “بالالار باقشاسىنا” باراتىن سابيلەردەن باستاپ ءجاسوسىسپىرىم قىز-جىگىتتەرگە دەيىن وزدەرىنىڭ كىمدى جاقسى كورەتىنىن جاسىرماي ايتادى. ال، بۇرىنعى اعا ۇرپاق وكىلدەرى ءوز سەزىم-شىندىعىن ەركىن ايتا المادى. قىسىلاتىن. تاۋەلسىز ەلدىڭ ەركىن ويلى ۇرپاعى قالىپتاسىن كەلە جاتسا كەرەك. بۇگىنگى تاڭداعى جاستارىمىزدا تاۋەلسىز وي مەن سەزىم ەركىندىگى “مەن مۇندالاپ” تۇر. قۋانارلىق جاعداي.

قالاي دەسەك تە، عىلىمدا دالەلدەنگەندەي، 4-5 جاستاعى سابيدەن باستاپ سۇيىسپەنشىلىك-ماحاببابات سەزىمى وياناتىنىنا ارتىعاليدىڭ “كۇتۋ” اتتى ولەڭى انىق دالەل. ماحاببات ليريكالارى توبىنا جاتاتىن اقىننىڭ اتالمىش ولەڭى – ءسابي ارتىعاليدا اقىندىق دارىن مەن ماحاببات سەزىمى قاتار ويانعانداي اسەر قالدىرادى.

اقىن ءوزىنىڭ ماحاببات ليريكالارىندا تىپتەن شىنشىل. العاشقى ءساتسىز بالا ماحاببات – ونىڭ ومىرىندە ءوزىنىڭ وشپەس ءىزىن قالدىرعان. ول ىشكى سىرى مەن قۇپياسىن ەشكىمنەن جاسىرمايدى. سۇيگەنىنەن ءوزىنىڭ كىشى بولۋى – اقىننىڭ تەرەڭ وكىنىشى، جان جاراسى. جۇرەكتى جارالاعان ءوز وكىنىشىن اقىن:

شىڭىراۋىمنان شىقپاي قالسا دۇربەلەڭ،
كىشىلىكتىڭ كەسىرى دەپ بىلگەن ەم، – دەپ،

وتە ادەمى جەتكىزگەن. بۇدان ارى اقىن:

سەن تۇرمىسقا شىققان كۇنى ورىستەن
قوزى-لاقتى قايىرا الماي جۇرگەن ەم، – دەيدى.

سودان كەيىنگى ىشكى پسيحولوگيالىق سەزىم كۇردەلەنە ءتۇسىپ، تىپتەن شيەلەنىسىپ كەتەدى. العاشقى تاعدىر تالقىسىن بالا ارتىعالي وتە اۋىر قابىلداعان. اسا كۇردەلى ءومىر سىناعىن باسىنان وتكىزىپ جاتقان ليريكالىق ولەڭنىڭ باس كەيىپكەرى سول كەزدەگى كوڭىل-كۇيىنىڭ اقيقاتىن:

ايدالادا العان ەدىم جىلاپ تا،
سوندا سەنى تەڭەگەن ەم لاققا، – دەيدى.

مولدىرەپ تۇرعان شىنايى سەزىم. ەرجەتىپ ۇلكەيدىم دەپ جۇرگەن بالا-جىگىت جىلاپ العانىن دا جاسىرمايدى. تاعدىر سوققىسى، سۇيگەنىنە دەگەن اشۋ-رەنىش، وكپە-ناز بارلىعى، بارلىعى «ايدالادا العان ەدىم جىلاپ تا»، –  دەگەن ولەڭ جولىنا سىيىپ تۇر. سۇيگەنىن جاماندىققا قيمايتىن عاشىق جۇرەك، سۇيىكتىسىن لاققا تەڭەيدى. ادەمى تەڭەۋ. قوزى-لاق باققان بالانىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، لاقتان سۇيكىمدى، لاقتان ادەمى، لاقتان سۇلۋ نە بولۋى مۇمكىن؟! بىراق، ارتىعاليدىڭ لاعى – قايىرۋ بەرمەي كەتكەن بىربەتكەي، اساۋ لاق.

سۇيگەن جۇرەك عاشىعىن كۇتۋىن توقتاتار ەمەس... ولەڭىنىڭ سوڭعى ەكى جولىن اقىن:

ءسىزدىڭ اۋىل، ءبىزدىڭ اۋىل – ىرگەلەس
قول سوزىمدا كورىنەتىن قىر-بەلەس...، دەپ، شىعىس ناقىشىنداعى ساعىنىش سازىمەن قورتىندىلايدى. سوڭعى ەكى جولدا سۇلۋ ورىلگەن ادەمى ەللەگيا بار.

جيىرمادان ءسال اسقاندا قىرشىن كەتكەن ارتىعالي اقىننىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرگە نەگىزدەلىپ، ولەڭ تۇرىندە ايتىلاتىن جىر – «باللادا» جانرىندا جازىلعان «ءبىر قىز تۋرالى باللاداسىن» ءدال قاي جاسىندا جازعانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. بىراق، پوەزيا الەمىنە ەندى قادام باسقان جاپ-جاس بوزبالا اقىننىڭ قورىقپاي باللادا جانرىنا قالام تارتۋى – ءوزىنىڭ اقىندىق دارىن كۇشىنىڭ مۇمكىنشىلىگىنە دەگەن سەنىمىنىڭ ايقىن كورىنىسى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، ارتىعالي باللاداسىنىڭ باس كەيىپكەرى – سۇلۋ كوركىمەن، ءجۇرىس-تۇرىسى، سىر-سىمباتى ارقىلى ەلدى تامساندىرىپ، كۇللى جىگىت اتاۋلىنى وزىنە عاشىق ەتكەن جاپ-جاس قىز. كۇللى جۇرتتى تامساندىرعان سۇلۋ قىز ءبىر كۇندە مىلقاۋ بولىپ قالادى. تاعدىر سوققىسى دەگەن وسى. سىرتىنان عاشىق بولعان جىگىتتەر دە، قىزدىڭ سىمباتى مەن كوركىن تامسانا ءسوز قىلاتىن قالىڭ ەل دە ۋاقىت وتە كەلە قىزدى ۇمىتىپ كەتەدى. ۋاقىت ءوتىپ جاتىر... كۇندەردىڭ كۇنىندە، اتا-اناسى مىلقاۋ قىزىن ءبىر شالعا بەرمەكشى بولادى. مىنە، باللادا ورىسىندەگى شيەلەنىستى وقيعا وسى تۇستان باستالادى.

اتا-اناسى شالعا بەرمەك بولعان مىلقاۋ قىز:

اناسىنا كەلىپ ءبىر كۇن ىم قىلدى.
ايتار ءسوزىن ايتا المادى، قىلعىندى، – دەيدى اقىن.

وقۋشى ەلەڭ ەتىپ، بۇكىل دەنەسىن جيىپ الادى.  وقيعا قايدا باستاپ بارادى؟ قىز نە ايتپاق؟ ول مىلقاۋ عوي... اۆتور بۇدان ارى قاراي ەلەڭدەپ، بار نازارىمەن شيرىعىپ وتىرعان وقۋشىسىن شيراتا ءتۇسۋ نيەتىندە:

كەنەت... كەنەت...، دەيدى.

نە بولىپ بارا جاتىر؟ اۆتور نە ايتپاقشى؟ وقىرمان بار نازارىن كەلەسى ولەڭ جولىنا سالىپ، دەمىن ىشىنە تارتىپ، اسىعا وقي جونەلەدى. نە بولار ەكەن ارى قاراي؟

كەنەت... كەنەت...
«سۇيمەيمىن!»، – دەپ شىڭعىردى،
«سۇيمەيمىن!»، – دەپ كۇنگە قاراي جۇگىردى.
«سۇيمەيمىن!»، –دەپ شارشاپ-تالىپ قۇلادى.
«سۇيمەيمىن!»، –دەپ جەر جاستانىپ جىلادى.
«سۇيمەيمىن!»، –دەپ جان ۇشىرىپ تۇنشىقتى.

ماحاببات تىلەگەن قىز جۇرەگى شالعا كۇيەۋگە شىعۋعا جان-تانىمەن قارسى. مىنە وسى جان ۇشىرعان قىز قارسىلىعىن اۆتور گرداتسيالىق-ورلەۋ ۇستىندە بەينەلەيدى. قىز «سۇيمەيمىن!»، –دەپ شىڭعىرادى. بۇل ارينە ءتىلى جوق سويلەي المايتىن ارۋدىڭ ىشكى قارسىلىعى... ونىڭ جان دۇنيەسىن تۇسىنەر پەندە بالاسى جوق... بۇكىل الەمنەن قولداۋ تاپپاي، وزىمەن-ءوزى بۋلىققان قىز دالاعا قاراي جۇگىرەدى. اقىن وسى تۇستى:

«سۇيمەيمىن!»، –دەپ كۇنگە قاراي جۇگىردى، – دەپ، تەرەڭ بىلگىرلىكپەن ادەمى سۋرەتتەگەن.

نەگە كۇنگە قاراي؟ ەسكى تۇركىلىك ۇعىمدا كۇن – بارشا ىزگىلىك، ادىلەت، مەيىرىم سيمۆولى. سوندىقتان دا بولۋ كەرەك، كوشپەلى ەرتە تۇركىلەر مەن ولاردىڭ قازىرگى ۇرپاقتارى كيىز ۇيلەرىنىڭ ەسىگىن كۇنگە قاراتىپ تىككەن. مۇمكىن، سول ساتتە جانى قىسىلعان سۇلۋدىڭ ەرتە تۇركىلىك سەنىمى ويانعان بولار... مۇمكىن اۆتور تاراپىنان ويلاپ تابىلعان سيمۆولدىق ءىس-ارەكەت. قالاي دەسەك تە، قىزدىڭ كۇنگە قاراپ جۇگىرگەنى وقۋشى ءۇشىن توسىن دا، ەرسى دە ەمەس. كەرىسىنشە، جانى قىسىلعان قىزدىڭ ءىس-ارەكەتىنە وقۋشى شەكسىز سەنەدى. سودان سوڭ قىز «شارشاپ-تالىپ قۇلايدى، جەر جاستانىپ جىلايدى». اقىننىڭ «جەر جاستانىپ جىلايدى»، – دەگەنى دە ادەمى وبرازدى، بەينەلى سۋرەت.

بۇدان ارعى وقيعا گراداتسيالىق نەگىزدە ورلەي ءتۇسىپ، شارىقتاۋ شەگىنە جەتەدى. قىز تۇنشىعىپ جاتىر. اقىرعى ارپالىس... وقيعانىڭ شارىقتاۋ شەگىندەگى  اقىرعى ارپالىستى اۆتور:

«سۇيمەيمىن!»، – دەپ، جان ۇشىرىپ،

تۇنشىقتى، – دەيدى دە،

سودان سوڭعى وقيعانى:

مىلقاۋ قىزعا كەنەت ءوستىپ ءتىل شىقتى، – دەپ اياقتايدى.

اۆتور وقيعا شەشىمىن ەكى اق جولعا سىيعىزىپ، باللادا وقيعاسىن شورت بىتىرگەن. اقىن وقيعا شەشىمىن كەنەتتەن ايتقاندا عانا وقۋشى «ۋف» دەپ دەمىن ءبىر-اق الادى.

باللادانىڭ سوڭعى شۋماعىن وقىپ بىتكەنشە وقۋشى تاس-ءتۇيىن، جان-ۇشىرعان كوڭىل كۇيدە وتىرادى. اقىندىق دارىنمەن ءبىر بىرلىكتە بىتە قايناسقان شەبەرلىك – وقۋشى ويىن ەرىكسىز وزىنە باۋراپ العان. وقىرمانىن ءبىر عانا ساتتە ءتۇرلى كوڭىل-كۇيگە تۇسىرگەن ءسوز قۇدىرەتى مەن اقىن تالانتىنا ەرىكسىز باسىڭدى يەسىڭ.

ارتىعاليدىڭ «ءبىر قىز تۋرالى باللاداسىندا» مىلقاۋ قىز تاعدىرى سۋرەتتەلسە دە، شىعارما ماحاببات تۋرالى. ءيا، ... ءيا ... ماحاببات تۋرالى. دوستوەۆسكي «سۇلۋلىق الەمدى قۇتقارادى»، – دەپتى. اسىعىس قورتىلىپ، ءۇستىرت ايتىلعان پىكىر. سۇلۋلىق – جالقى ۇعىم. سوندىقتان، الەمدى قۇتقاراتىن سۇلۋىق ەمەس – ماحاببات.

ماحاببات، ول – ادىلەت، مەيىرىم، سۇيىسپەنشىلىك، سەنىم-يمان. مىنە، وسى ۇعىمدار پەندە جۇرەگىنە ماحاببات ۇيالاتادى. قىز جۇرەگى ادىلەت كوكسەپ، مەيىرىم تىلەدى. بار بولمىسى، جان-جۇرەگىمەن تىلەدى. اقىن وسى ساتتەگى مىلقاۋ قىزدىڭ ىشكى جان-جۇيەسىندەگى جاي-كۇيىن گراداتسيالىق-ورلەۋ ۇستىندە عاجاپ سۋرەتتەگەن. ادىلەت پەن مەيىرىم سۇراعان قىز تىلەگىن راحمان نۇرىنا بولەنگەن ۇلى جاراتۋشى ەستىدى ءھام قابىل ەتىپ، تىلەگىن بەردى. اقىن ءبىز ايتىپ وتىرعان بۇل ەپيزودتى باللاداداعى وقيعا جەلىسىنە قوسپاعان. بۇل ارينە، شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن وقيعانىڭ ار جاعىنداعى كورىنبەي تۇرعان وي. مىلقاۋ قىزدىڭ ادىلەتسىزدىككە قارسىلىعىن كورىپ وتىرعان وقۋشى، جاراتقان يە ءبىر اللا قىزدىڭ تىلەگىن قابىل ەتكەنىنە ىشتەي يلانادى. ارتىعاليدىڭ «ءبىر قىز تۋرالى باللاداسىن» وقىعان وقۋشى ءبىر اللا قۇدىرەتىنە ءھام ومىردە ادىلەت پەن ماحاببات بارىنا سەنەدى. شىعارمانىڭ ايتقىسى كەلگەن نەگىزگى ويى دا، يدەياسى دا وسى بولسا كەرەك.

ارتىعاليدىڭ «ءبىر قىز تۋرالى باللاداسى» وتە تالانتتى شىعارما. وقۋشىنىڭ سەزىم-كۇيىن ءدوپ باسقان اقىن، كوپ سوزدىلىككە بارمايدى. شىعارمانىڭ كومپوزيتسيالىق قۇرىلىسى، وقيعانىڭ پسيحولوگيالىق بايلانىسى مەن اۆتوردىڭ ءسوز قولدانىسىندا ارتىق تۇرعان ءبىر ءسوز نە ءبىر قيمىل-قوزعالىس جوق. بارلىعى كىرپىشپەن قالاعانداي ءوز ورنىندا. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ارتىعالي اقىننىڭ «ءبىر قىز تۋرالى باللاداسى»، قازاق پوەزياسىنداعى باللادا جانرىندا وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن دارالانىپ، وقشاۋ تۇرعان بيىك شىعارما ەكەندىگىندە داۋ جوق.

ارتىعالي ليريكالارى – ويلى ليريكا. وندا تەرەڭ مازمۇن دا بار، ادەمى ۇيلەسكەن كەلىستى ىرعاق تا بار. ونىڭ جىر جولدارىنان اشەيىن ۇيقاس ءۇشىن ايتىلا سالعان بوستەكتى ءبىر اۋىز ءسوز تاپپايسىز. اقىن ولەڭدەرىندەگى ءبىرىنشى جول ەكىنشى جولدى تولىقتىرىپ، مازمۇنىن تەرەڭدەتە ءتۇسىپ، وقۋشى قيالىن شىرقاۋ بيىككە كوتەرىپ وتىرادى. ارتىعالي ولەڭدەرىندەگى جۇرەككە جىلى، توسىن سۋرەتكە قۇرالعان «اق ورامال سياقتانىپ اي تۋدى»، «جۇرەگىن مۇمكىن، جۇلدىزعا سوعىپ جارادى»، «سىرىمنان مۇڭلى سىڭسيدى بالعىن قۇراقتار»، «ويانعان ومىراۋىڭ»، «وتكىر ەدى كوزدەرى وتپەن ارالاس»، «توپ ساۋلە دىرىلدەيدى، جارق ەتسە اق بىلەگىڭ»، «ادامدار سيار تابىتقا، اقىندار بىراق، سىيمايدى»، – دەگەن سەكىلىدى ولەڭ جولدارىنداعى ايشىقتى وبرازدى سۋرەتتەرگە ءا دەگەندە توسىرقاي قاراپ، سوڭىنان ەرىكسىز تاڭىرقاپ قالاسىز.

باقىتتى بولعىسى كەلمەيتىن پەندە جوق. بارلىعىمىز دا باقىتتى بولۋعا تالپىنىپ، پەندەشىلىكپەن عۇمىر كەشەمىز. ەڭ قىزىعى – باقىتتى اركىم ءار قالاي، وزىنشە تۇسىنەدى. ارتىعالي دا باقىتتى وزىنشە تۇسىنگەن. ول بىلاي دەيدى:

باقىتتا جوق مەكەن تۇراق
كەيدە ادامدار جوقتى ىزدەيدى.
ءوزى قۋىپ جەتەر بىراق
قۋعاندارعا جەتكىزبەيدى.

ويلانىپ بارىپ، سوڭىنان تاڭ قالاسىڭ. راس-اۋ، باقىتتى بولامىن دەپ، باقىتتى قۋىپ جەتكەن ادامدى كورگەنىمىز جوق. انىعىندا، باقىت ادامدارعا ءوزى كەلەدى. قىزىعى دا سول، شىن باقىتتى ادام ءوزىنىڭ باقىتتى ەكەنىن بىلمەيدى. ادامدار اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تالاس تۋدىرىپ، ءاربىر پەندە ءبىلىم دەڭگەيى مەن پايىم-پاراساتىنا قاراي وزىنشە تۇسىنەتىن فيلوسوفيالىق ۇعىم – «باقىتتى» اقىن ءتورت-اق جولعا سىيعىزعان. تاڭ قالاسىڭ، جيىرما جىل عانا عۇمىر كەشكەن ارتىعالي اقىن وسىنىڭ ءبارىن قايدان بىلگەن؟ ءبىلىم... الدە، اقىندىق تۇيسىك... ءدوپ باسىپ ايتۋ وتە قيىن.

تۇيسىك دەگەننەن شىعادى، ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اقىنداردا تابيعي تۇيسىك وتە جوعارعى دەڭگەيدە دامىعان. تىپتەن ولار وزدەرىنىڭ اجالىن دا كۇنى بۇرىن تۇيسىك ارقىلى سەزگەن دەيدى دە، مىسالعا، اڭگىمە ۇستىندە ءبىر دوسىنا لەرمونتوۆ ايتقان: «مەنىڭ ءومىرىم تاۋسىلىپ، ءولىمىم تاقاپ قالدى»، – دەگەن ءسوزىن كەلتىرەدى. تەك بۇل ەمەس، گريبوەدوۆ: «بىلەم – تەگەراننان ءتىرى ورالمايمىن»، – دەسە، اقىن نيكولاي گۋميلەۆ:

ولەرمىن ءبىر قۋىستا
قويۋ ءشوپتى ۋىستاپ، – دەپ، ءوز ءولىمىن وتە ءدال ايتقان.

كۇن ءوتىپ ولگەن اندرەي بەلىي:

التىن ساۋلەگە سەنۋشى ەڭ
كۇن جەبەسىنەن مەرت بولدىڭ، – دەگەن ولەڭىن ءوز ولىمىنەن  كوپ بۇرىن جازعان.

«مەن ولەمىن ءوزىمنىڭ بيىگىمدە»، – دەگەن تولەگەن ايبەرگەنوۆ، اقىندىق داڭق تۇعىرىنىڭ بيىك شىڭىندا تۇرعان وتىز جاسىندا، قاراقالپاقستاننىڭ نوكىس قالاسىندا اياق استىنان اۋىرىپ قايتىس بولدى. تولەگەن دە ءوز تاعدىرى مەن اجال ساعاتىن الدىن-الا بولجاپ، ءبىلىپ وتىرعان سياقتى.

نە دەسەك تە، اقىندار ءتاڭىردىڭ تەگىن جاراتقان ادامدارى ەمەس. ارتىعالي دا ءوزىنىڭ اجالىن الدىن-الا سەزگەن سەكىلدى. ول ءوزىنىڭ ىشكى ازاپتى وي، پسيحولوگيالىق شيەلەنىسكە قۇرىلىپ، سيمۆوليزم ستيلىندە جازىلعان «قارشىعا» ولەڭىندە:

اسپاندا، بالكىم، ءبىر بەينە بولىپ قالادى.
جۇرەگىن، مۇمكىن، جۇلدىزعا سوعىپ جارادى.
ارمانى ءۇشىن ازاپقا تۇسكەن وسى قۇس
ساعان دا ۇقساپ، ماعان دا ۇقساپ بارادى، – دەيدى.

مەنىڭشە، «جۇرەگىن جۇلدىزعا سوعىپ جارعان قارشىعا»، – اقىن ارتىعاليدىڭ سيمۆولدىق ءوز بەينەسى. ءدال سولاي! ول وسى جەردە ءوزىن ايتىپ وتىر. اقىن «سوقپاق سوڭى» ولەڭىندە:

سىناسىپ سابىر–مەجە، كۇلە جەتەم،
تاقالدى تاۋسىلۋعا، مىنە، مەكەن،
...ءسىرا مەن اسپان جاققا شىعامىن-اۋ،
سوقپاق جول كوكجيەككە سىڭەدى ەكەن!، – دەيدى.

سان ءتۇرلى ويعا قالدىراتىن بۇل ولەڭدەگى ايتىلار ويدى ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن تۇيىندەي سالۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ولەڭدە ءجۇرىپ وتكەن جول، ءىز... ءومىر... ءولىم... ءبارى-ءبارى بار. اقىن تەك بۇل ولەڭىندە عانا ەمەس، «دالام مەنىڭ» ولەڭىندە: «ءبىر گۇلىڭ ءۇشىن قيىلىپ كەتسەم، قىرشىنداي»، – دەسە، «جىر–توبە» ولەڭىندە:

ارمان جوق مەندە امانداپ سەنى اپاتتان
كۇلىمدەپ تۇرىپ، قيىلىپ كەتسەم قىرشىنداي...

ءبىرتۇرلى اجالىن ساعىنىپ، ءولىمىن كۇتىپ وتىرعان سەكىلدى. نە دەسەك تە، بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتتىرگەن دارىندى اقىن ارتىعالي ىبىراەۆتىڭ جيىرمادان ەندى اسا بەرگەندە قىرشىنىنان قيىلعانى راس.

وسىندايدا، شىركىن-اي... ەڭ بولماعاندا تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ جاسىنا دا جەتپەدى عوي دەپ ارماندايسىڭ. پەندەلىك قوي، ارينە...

قالاي دەسەك تە، ومىرىمەن، شىعارماشىلىعىمەن عانا ەمەس، ءولىمىنىڭ وزىمەن دە اقىندار ارتىندا سان ءتۇرلى اڭىز قالدىرىپ كەتەتىنى – اقيقات!

سوندىقتان دا بولار، ارتىعالي «اقىن» دەگەن ولەڭىندە:

قامىقپا دوسىم، قامىقپا
كوكتەمە كۇنىن سىيلايدى.
ادامدار سيار تابىتقا،
اقىندار بىراق سىيمايدى، – دەپ جىرلاپ، شىن اقىندارعا ۋاقىت شەڭبەرىندەگى كەڭىستىك دەگەن ۇعىم تارلىق ەتەتىنىن ايتادى.

ارتىعاليدىڭ «اقىن» دەپ اتالاتىن ءتورت شۋماق ولەڭىنىڭ سوڭعى شۋماعىنىڭ ايتار ويىنىڭ كوتەرىپ تۇرعان جۇگىنىڭ سالماعى وراسان مول. سوڭعى شۋماقتىڭ الدىڭعى ەكى تارماعىندا ارتىعالي اقىن دوسىنا كەلەر كۇندەردەن كۇدەرىڭدى ۇزبە دەپ، جىگەرلەندىرۋ بەرەدى. بولاشاقتا بولار جاقسىلىقتى اقىن: «كوكتەمە كۇنىن سىيلايدى»، – دەپ تۇيىندەيدى. كۇللى الەمدەگى جان-جانۋار، وسىمدىك اتاۋلى تولىسىپ، نارلەنىپ، جاڭعىرىپ كەلەر جاڭالىعى مەن جاقسىلىعى مول جاڭا مەزگىلدى ەرتە قازاقتار – «كوكتەمە» دەپ اتاعان. ءسىرا، ءبىز قازىر قولدانىپ جۇرگەن «كوكتەم» ءسوزى دە وسى «كوكتەمە» سوزىنەن باستاۋ السا كەرەك. ءتورت تۇلىك مالدىڭ ەڭ جۋاسى قوي: «كوكتەمەدە ءبىر تويدىم، كوبىك قاردا ءبىر تويدىم»، – دەپتى دەگەن دە ەسكى ءتامسىل بار.

دوسىنا ءۇمىت سىيلاپ، جىگەرلەندىرمەك ويىن اقىن وسى «كوكتەمە» ءسوزى ارقىلى بەرىپ تۇر. دەسەك تە، تۇتاسىپ كەلگەن ادەمى شۋماقتا ءبىر-بىرىنە كەرەعار ەكى وي بار. ءبىرىنشىسى، بولاشاقتان ءۇمىتىڭ مەن كۇدەرىڭدى ۇزبە دەگەن جىگەرلەندىرۋ بولسا، ەكىنشى وي تابيعاتى تىلسىم اقىن جانى جايىندا. بولمىسى بولەك اقىنداردىڭ «جۇمباق جانىنا» كوكتەمەنىڭ ءوزى دە ەم تابا المايتىنداي. قاراپايىم پەندەلەرگە مۇلدەم ۇقسامايتىن، قۇپياسى مول، بولەك جاراتىلىس اقىن جانىن اۆتور: «ادامدار سىيعان تابىتقا، اقىندار بىراق سىيمايدى»، – دەپ ءبىر-اق جولعا سىيعىزعان. كۇللى دۇنيە ادامى سىيعان، پەندە ءتانىنىڭ ماڭگىلىك مەكەنى تابىتقا اقىندار سىيمايدى. ەشكىمگە ۇقسامايتىن، تىپتەن باسقاشا، ەرەكشە ءتامسىل. اقىن جانى ەرەكشە قۇبىلىس ەكەنىن ءدال وسىلاي ايتقان وزگە اقىندى ءوز باسىم بىلمەيدى ەكەنمىن. قاراپايىم پەندە مەن اقىننىڭ وي-جۇيەسىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى ارتىعالي اقىن  سونشالىق نازىك سەزىممەن تۇيسىنگەن. بۇل نە؟ بالكىم، ءومىردى زەرتتەپ بىلگەن وي قورىتىندىسى. الدە، ءتاڭىردىڭ ءوزى تارتۋ ەتكەن اقىندىق تۇيسىك. مۇمكىن، ەكەۋى دە...

ارتىعاليدىڭ اقىندىق تالانتىنىڭ قۇپياسى تىم تەرەڭدە جاتىر. ونىڭ جىرلارىنداعى ءاربىر ءسوزدىڭ استارىنا ءجىتى قاراپ، بايىپپەن ءۇڭىلۋ شارت. سوندا عانا ءبىز اقىن جىرلارىندا ايتىلعان ويدىڭ ماعىنالىق جۇيەسى مەن باعىتىن باعامداي الامىز.

بار بولعانى جيىرما جاستان اسار-اسپاس قانا ءومىر سۇرگەن ارتىعالي – سوڭىندا اناۋ ايتقان مول مۇرا قالدىرماسا دا، ەكشەپ العانداي «سىلدىراپ وڭكەي كەلىسىم» سۇلۋ جىر قالدىرعان قازاق پوەزياسىنىڭ اسا تالانتتى وكىلى. ارتىعالي ىبىراەۆ ەسىمى قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا جەتە تانىس بولماسا دا، ادەبيەت سۇيەر قاۋىم ءۇشىن بەلگىسىز ەسىم ەمەس. بايبوتا سەرىكباي، ۇلىقبەك ەسداۋلەت، مارالتاي رايىمبەكۇلى، ءزامزا قوڭىروۆا سەكىلدى بەلگىلى اقىندار مەن قالي سارسەنبايداي قالام قايراتكەرلەرى ورايىنا قاراي رەسپۋبليكالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ارتىعالي اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن تالداي وتىرىپ، اقىن شىعارمالارىن قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا تانىستىرىپ ءوتۋدى ماقسات ەتىپتى.

ارتىعالي اقىندىعى تۋرالى مارالتاي رايىمبەكۇلى ءوز ماقالاسىندا: «ارتىعالي ون بەس جاسىندا سول كەزدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى مارقاسقالارىنا اينالعان مۇقاعالي، تولەگەن سياقتى الىپتارىنان دۇنيەنى ءتۇيسىنۋ، وعان كوركەمدىك تۇرعىدان باعا بەرۋ، ءتىپتى، اقىندىق بولمىس جاعىنان دا ىلگەرى تۇرعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز»، – دەيدى. (م. رايىمبەكۇلى. ۇعىمىنا جۇرتتىڭ سىيماعان. ماقالا. ارتىعالي ىبىراەۆ. ءبىر قىز تۋرالى باللادا. 42-بەت. الماتى: قازاقپارات، 2008)

كەلىسپەيمىز. اۆتور اقىن عوي، ارتىقتاۋ ايتىپ، كوبىرەك الىپ قويعان. قازاق بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتتىرىپ، تۇلپار بولار تايىن تانىمال تۇلپارلارمەن سالىستىرمايدى. سەبەبى، ءار تۇلپاردىڭ ءوز تاعدىرى بارىن ولار تەرەڭنەن سەزىنگەن. ونىڭ ۇستىنە تۇلپارلار جونىندە «باق» جانە «باپ» دەگەن ۇعىم تاعى بار. اقىندار تۋراسىندا دا ءدال وسىنى ايتۋعا بولادى.

ءسوز جوق، ارتىعالي تالانتتى اقىن. دەسەك تە، تولەگەن مەن مۇقاعالي جىرلارىنا قاراعاندا، ارتىعالي جىرلارىنان پوەزيا الەمىنە ەندى قادام باسقان بالاڭ سەزىم انىق اڭعارىلادى. ارتىعالي جىرلارىن تولەگەننىڭ مۇڭلى، مۇقاعاليدىڭ اسقاق سەزىمدى سىرشىل پوەزياسىمەن سالىستىرا زەرتتەپ تالداماي جاتىپ، دالەلسىز سويلەۋ ءجون ەمەس.

«ارتىعالي پوەزياسىنان تولەگەننىڭ ساعىنىش-مۇڭى مەن مۇقاعاليدىڭ اسقاق ءۇندى سىرشىلدىعىن اڭدادىق»، – دەسەك، دۇرىسى وسى بولار. دالانى اسقاقتاتۋ ءۇشىن، تاۋلاردى الاسارتۋدىڭ ءجونى جوق. مۇقاعالي ءبىر باسقا، تولەگەن باسقا. سول سەكىلدى، جاراتىلىسىنان اقىن بولىپ تۋعان ارتىعالي شىعارماشىلىعىنىڭ وزگەشەلىگىن پايىمداۋ ءۇشىن دە، اقىننىڭ سوڭىندا قالعان از عانا مۇراسىن جان-جاقتى عىلىمي نەگىزدە تالداي وتىرىپ، زەرتتەۋ شارت. سوندا عانا ءبىز ارتىعالي اقىننىڭ قازاق پوەزياسىنداعى ورنىن انىقتاي الامىز.

نۇرعالي ماحان

Abai.kz