قازاقستان حالقى كەڭەستىك زامانداردا «كىتاپتى ەڭ كوپ وقيتىن ەل» قاتارىنا جاتۋشى ەدى. ەلىمىزدە اقىن‑جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارى جۇزدەگەن مىڭ تيراجدارمەن باسىلىپ، ول تۇكپىر‑تۇكپىردە،  شاعىن اۋىلداردا  جۇمىس ىستەپ تۇرعان كىتاپحانالارعا تاراتىلاتىن. بۇل، سول كەزدەرى، قازاقتى ءوز مادەنيەتى مەن ءسالت‑داستۇرىن اجىراۋدان جانە ەكسپانسيالاۋشى ورىس مادەنيەتىنە تۇبەگەيلى جۇتىلىپ كەتۋدەن قورعاۋشى «رۋحاني‑مادەني قامال» قىزمەتىن اتقارعانى راس. ۇلتتىق ادەبيەت – ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋدىڭ بىردەن‑بىر تەتىگىنە اينالعان ەدى. سوندىقتان، كىتاپ وسىنداي الىپ تەرريتوريانى الىپ جاتقان ەلدىڭ ءسالت‑داستۇرى مەن ءتىلىن، مادەنيەتىن بىرىڭعاي  ەتۋگە، قازاقتارعا «قازاقپىن» دەۋگە جول اشىپ بەرىپ وتىردى.

الايدا، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ەلىمىزدەگى كىتاپ ءوندىرىسى توقىراۋعا ۇشىرادى. باسپادان شىعاتىن كىتاپتاردىڭ تيراجى ‑ مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن بولعاننىڭ وزىندە ‑ ەكى‑ۇش مىڭنان اسپايتىن كۇيگە ءتۇستى. وسىلايشا، بىرىنشىدەن، «كىتاپ وقىمايتىن ۇرپاق» ومىرگە كەلدى. ەكىنشىدەن، ۇلتتىڭ وزىق تۇلعالارىنىڭ ويلارى، حالىقتىق مەنتاليتەت پەن ۇلتتىق مىنەزدى قالىپتاستىراتىن اقىن‑جازۋشىلاردىڭ  ءۇنى حالىققا جەتپەي قالدى. ونىڭ زاردابى دا كوپ كۇتتىرگەن جوق: حالىق ءوزىنىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعى مەن بىرەگەيلىگىنەن قارقىندى تۇردە اجىراي باستادى، ۇلتتىق تاربيە ءوزىنىڭ رۋحاني وزەگىن جوعالتىپ الدى. ناتيجەسىندە ءبىز «وتىز جىلدىق توقىراۋدىڭ» اسەرىنەن «ءبىر ۇلت – ءبىر مەملەكەت» دەيتىن مەملەكەتتىك دامۋ دەڭگەيىنە جەتە المادىق. ۇلت رەتندە ۇيىسا المادىق.

ەسەسىنە، كىتاپ نارىعىن كەزدەيسوق دۇنيەلەر باستى. قولى جەتكەننىڭ ءبارى «كىتاپ جازعىش» قالامگەرلەرگە اينالدى. تىپتەن، اقشامەن كىتاپتى تاپسىرىسپەن جازعىزاتىن «اۆتورلار» پايدا بولا باستادى. كىتاپتىڭ رۋحاني جانە مادەني سالماعى ارزانداپ كەتكەنى سونشالىق، اراكىدىك شىعاتىن ناعىز قۇندى كىتاپتار «تومەنگى سورتتىڭ» قالىڭ شاڭىنىڭ استىندا قالىپ قوياتىن. سەبەبى، كىتاپ قۇندىلىعىن باعالايتىن، ونىڭ وقىرمانعا قانداي ازىق بەرەرىن قاداعالايتىن ورگان جويىلدى. تەك «مەمسيلىق بەرگەندە» عانا كوميسسيا جينالدى. ونىڭ وزىندە كوميسسيادا تۇككە تۇرعىسىز دۇنيەلەردى تامىر‑تانىستىقپەن وتكىزىپ جىبەرۋ سياقتى كەلەڭسىزدىكتەر ورىن الىپ، ول مەمسيلىقتىڭ قادىرىن قاشىردى...

ەندى وسى ماسەلەلەر قولعا الىناتىن بولدى:

- بىرىنشىدەن, كىتاپ باسۋ ءىسى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان بۇل سالانى دامىتۋ ءۇشىن جاڭا ەرەجە قابىلدانادى. سوعان سايكەس كىتاپتار بىرنەشە ساراپتامالىق ساتىدان ءوتىپ، تەك ۇزدىكتەرى عانا جارىق كورەدى. جاڭا ەرەجە بويىنشا وتىنىمدەر جىلىنا ەكى رەت قابىلدانىپ، تۇسكەن قۇجاتتاردى تەكسەرۋگە 10 كۇن، قوعامدىق تالقىلاۋعا 15 كۇن، ارنايى قۇرىلعان تاۋەلسىز كوميسسيا قاراۋىنا 15 كۇن، ساراپشىلاردىڭ قورىتىندىسىن دايىنداۋعا ەكى اي بەرىلەدى;

- ەكىنشىدەن, ەگەر بۇرىن قولجازباعا گونورار تولەنسە، ەندى ونىڭ ورنىنا جاڭا ادەبي تۋىندىلارعا گرانت بەرىلمەك. ياعني، بيىلدان باستاپ قالامگەرلەردىڭ ءبىر پاراق جاڭا تۋىندىسىنا 6 ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرىندە گرانت تولەنەدى. ماسەلەن، ورتاشا ەسەپپەن العاندا، 160 بەتتىك كىتاپقا 4 ملن تەڭگەدەن استام قالاماقى بەرىلەدى. گرانت مينيسترلىكتىڭ جانىنان قۇرىلعان ساراپتامالىق كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن بەكىتىلەدى. ال كىتاپتى باسىپ شىعارۋ جانە ساتىلىمعا شىعارۋ قۇقىعى اۆتوردىڭ وزىندە بولادى. ەگەر ول كىتاپ ءبىر جىل ىشىندە جارىققا شىعىپ، كىتاپ دۇكەندەرى ارقىلى ساتىلىمدا جاقسى كورسەتكىشتەر بولسا، ونىڭ كەزەكتى باسىلىمى مەن تارالىمىن مەملەكەت ءوز موينىنا الادى;

- ۇشىنشىدەن، اۋدارما ادەبيەتى بويىنشا «مادەنيەت تۋرالى» زاڭىنا بىرقاتار وزگەرىس ەنگىزىلمەك. مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن باسىلىپ شىعاتىن ادەبيەتتەردىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسى ۇلتتىق ەلەكتروندى كىتاپحانادا جاريالانادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ەلەكتروندى نۇسقالارىن جاريالاۋداعى اۆتورلىق قۇقىقتىق شەكتەۋلەرگە سايكەس، الەمدىك تانىمال تۋىندىلاردى باسىپ شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. كىتاپ باسىپ شىعارۋعا بەرىلەتىن وتىنىمدەر اياسىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا بۇل تارماقشانى تولىعىمەن الىپ تاستاۋ ۇسىنىلدى;

- تورتىنشىدەن, بەستسەللەرگە اينالعان الەمدىك ادەبيەتتىڭ كلاسسيكالىق ءارى زاماناۋي تۋىندىلارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ قازىر جەكە باسپالار ارقىلى رەتتەلىپ جاتىر. ەندى باسپاگەرلەر اۆتورلىق قۇقىعىن الىپ، قازاق تىلىنە اۋدارعان بەلگىلى شەتەلدىك تۋىندىلاردى مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن باسىپ شىعارا الادى;

- بەسىنشىدەن, جاڭا ەرەجەدە ساراپتاما كوميسسياسىنىڭ ادەبيەتتەردى وقىپ، قورىتىندى پىكىر جازۋ ۋاقىتى ەكى ايعا قىسقارعاندىقتان، جۇمىستىڭ كۇردەلىلىگىنە قاراي وتەماقى كولەمىن ەكى ەسەگە ۇلعايتۋ قاراستىرىلماق;

- التىنشىدان, «مادەنيەت تۋرالى» زاڭدا جازۋشىنىڭ مارتەبەسىن ايقىنداۋ ۇسىنىلدى. بۇل زاڭنىڭ تولىق جۇمىس ىستەۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى.

ءيا، قر مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ايدا بالاەۆا تىم ءتاپ‑تاۋىر كىتاپ شىعارۋ ەرەجەسىن ۇسىنىپ وتىر.

دەگەنمەن، بىرىنشىدەن, ەرەجەدە كىتاپتىڭ تيراجى ونىڭ مازمۇنى مەن كوركەمدىگىنە جانە ماعىنالىق جاعىمەن بايلانىستىرلماعان دەۋگە بولادى. مىسالى، كەي كىتاپتاردىڭ ءمانى ۇلتتىق دەڭگەيدەگى ماسەلەلەردى قامتيدى (مىسالى، مەملەكەتتىك‑ۇلتتىق ماڭىزدى ماسەلەلەردى قوزعايتىن، نە بولماسا، كورنەكتى تاريحي وقيعالار تۋرالى كىتاپتار). مىنە، وسى سيپاتتاعى كىتاپتارعا ەرەكشە كاتەگوريا بەرىلىپ، ونىڭ كوركەمدىك ءتۇستارى مۇقيات تالقىلانىپ (قايتا‑قايتا شىعارماس ءۇشىن), تەك سودان كەيىن عانا ول كىتاپ قاجەتتى تيراجبەن شىعۋى كەرەك. سوعان ساي، اۆتوردىڭ قالاماقىسى دا قايتا قارالۋى كەرەك.

ەكىنشىدەن, سونىمەن بىرگە، كەيبىر كىتاپتار «وتباسىلىق شەجىرە» فۋنكتسياسىن عانا اتقارۋى مۇمكىن. ونداي كىتاپتار «قوعامدىق تالقىلاۋ» نە «تاۋەلسىز كوميسسيا» دەڭگەيىندە كەيىن قايتارىلىپ، باسپالار ءۇشىن «وتباسىلىق كىتاپ» دەگەن انىقتاما بەرىلۋى كەرەك سياقتى.

ۇشىنشىدەن, شىتىرمان وقيعالى كىتاپتار تولىعىمەن «ساتىلىمعا تاۋەلدى» بولعانى  ‑ دۇرىس شەشىم. ول ءۇشىن ەشكىم داۋلاسا قويماس دەپ ويلايمىن.

تورتىنشىدەن, ەرەجەدە كوبىنە كىتاپتىڭ ماعىنالىق جاعى قامتىلعان. بىراق ونىڭ ديزايندىك شەشىمى تۋرالى ءسوز ايتىلماپتى. سوندىقتان، ەرەجەگە كىتاپتى ارلەۋشى ديزاينەرلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن ولارعا تيەسىلى گونارار ماسەلەسىن دە ايقىنداپ بەرۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.

قازىر قوعامعا ۇلكەن مىندەتتەر جۇكتەلىپ وتىر. ونىڭ ەڭ باستىسى – ءبىلىمدى، جان‑جاقتى ينتەللەكتۋالدى دامىعان قوعامدى، ياعني مەملەكەتتىڭ تولىققاندى ازاماتتارىن (ابايدا «تولىق ادام») قالىپتاستىرۋ. ولاي بولسا، وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءبىز قوعامدا «ءبىلىم قۇندىلىعىن» باستاپقى ورىنعا شىعارۋىمىز كەرەك. ەندەشە، ول ءۇشىن بىزگە «كىتاپ وقيتىن ۇرپاقتى» قايتا ومىرگە اكەلۋ مىندەت.

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف

Abai.kz