ناۋرىز قازاقتىڭ ءتول جاڭا جىلى. تەك قازاق ەمەس، نەشە مىڭداعان جىلدان بەرى ناۋرىز بۇكىل شىعىس ەلدەرىنىڭ مەرەكەسى رەتىندە كەڭىنەن تويلانىپ كەلەدى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا بۇل مەرەكەگە قاتاڭ تىيىم سالدى، 1988 جىلدان باستاپ ناۋرىز قايتا جاڭعىرا باستادى. ودان بەرى دە 26 جىل ارتتا قالىپتى.

قاراپ تۇرساڭ بىزدە وسى ءبىر ۇلىق كۇندى ءوز ءسان-سالتاناتىمەن اتاپ وتۋگە
ەشقانداي كەدەرگى جوق. كوسىلىپ، ارقانى كەڭگە سالىپ، ارقا-جارقا بولاتىن
كەز. بىراق، جۇرتشىلىق ءالى كۇنگە ناۋرىزدى شىن قۇرمەتپەن تەرەڭ سەزىنە
الماي جۇرگەندەي. وعان نە كەدەرگى؟ ناۋرىزدى لايىقتى تويلاۋ ءۇشىن بىزگە
نە جەتپەيدى؟ وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەگەن ءتىلشىمىز بەلگىلى
قالامگەر، اقىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى كوپتەگەن زەرتتەۋ-
ماقالالاردىڭ اۆتورى بولات شاراحىمبايدى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

– بولات اعا، ناۋرىزدى – جىل باسى، جاڭا ءومىردىڭ باستاۋى دەپ اسپەتتەپ جاتامىز. سوندا ونىڭ جىل باسى ەكەنىن قالاي بىلەمىز؟ ناۋرىزدىڭ باسقا ايلاردان قانداي ەرەكشەلىگى بار؟

– الەمدە توي، مەرەكە، مەيرام دەيتىندەر جىرتىلىپ ايىرىلادى. بىراق،
ناۋرىز تويىنا تەڭەلەتىن، ناۋرىز تويىنا دارەجەسى جەتەتىن، ناۋرىز
تويىنداي داڭقتى، ابىرويلى، ناۋرىز تويىنداي تاريحى ۇزاق بىردە ءبىر
مەرەكە جوق شىعار. نەگە؟ سەبەبى، ناۋرىز – تابيعاتتىڭ ءتول تويى. ناۋرىزدىڭ
22-كۇنى كۇن مەن ءتۇننىڭ، اق پەن قارانىڭ كوكتەمگى تەڭەلۋى وتەدى. ياعني، وسى كۇنى
ءومىردىڭ جاڭا كەزەڭى باستالادى. جاڭا كۇن، جاڭا جىل دەيتىنىمىز سول سەبەپتەن.
ناۋرىزدا كۇن مەن ءتۇن تەڭەلىپ قويمايدى، ون سەگىز مىڭ عالام تۇگەل قايتادان
جاندانادى، جەرگە جەلىك كىرەدى، وي مەن قىر سىلكىنەدى، اعاشتار بۇرشىك
جارادى، قۇستار قايتا ورالادى، بىرنەشە اي بويى سىرەسىپ جاتقان قاسات قاردىڭ
كوبەسى سوگىلەدى، بۇلاقتىڭ كوزى اشىلادى، وزەن سەل بولىپ اعادى، دۇنيە
كەنەتتەن بۋسانىپ، تولعاتادى، تابيعات كەرەمەت كۇيگە ەنەدى، ءتورت تۇلىك
تولدەيدى، ورىستە قوزى-لاق جامىرايدى، قورادا مال ازان-قازان بولادى.
وسىلايشا بۇكىل اسپان استى، جەر ءۇستى بۇرىن-سوڭدى بولماعان ناقىش پەن
جاراسىمعا ەنىپ، الەم بۇرىنعىدان دا قۇلپىرا تۇسەدى.

ەرەكشەلىگىنە كەلسەك، ناۋرىز مەيرامى – جاقسىلىقتىڭ، ىزگىلىكتىڭ، مەيىرىم مەن
شاپاعات جاساۋدىڭ ءرامىزى دەۋگە بولادى. وكىنىشكە وراي، كەيبىر وتانداستارىمىز بۇل حالاقتىق مەرەكەنى ءالى كۇنگە دەيىن ءدىني مەيرامدارمەن
شاتاستىرادى. بىردەن ايتايىن، ناۋرىزدىڭ ەشقانداي دىنگە قاتىسى جوق، تازا
تابيعات مەرەكەسى. ونىڭ باستاۋ كوزى حريستيان، يسلام، بۋددا، كەرەك دەسەڭىز
زوراستاريزم دىندەرىنەن كوپ ۋاقىت بۇرىنعى ادامزاتتىڭ ارعى داۋىرلەرىنە
كەتەدى. تاريحتا ناۋرىز ايىن بىزدەن دە بۇرىن رەسمي جىل باسى دەپ تانىعان
جۇرتتار بولعان. مىسالى، ەجەلگى شۋمەر مەمەلەكەتىنىڭ اتاپ وتكەندىگى تۋرالى
دەرەكتەر ساقتالعان، ال كونە ياحۋديلەر جاڭا جىلدى، ياعني، «اۆيۆ» كۇنىن
ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا، ءساۋىردىڭ باسىندا اتاپ وتكەن. ەجەلگى ريم دە اتاقتى
يۋري تسەزار بيلىككە كەلىپ، ءوزىنىڭ الەمدى وگەرتكەن «رەنەسسانىسىن»
باستاعانشا، ادامزات بالاسى ناۋرىزدى جاڭا جىلدىڭ ءبىرىنشى ايى دەپ
ەسەپتەپ كەلدى. يۋسۋس حريستوس تۋعاننان باستاپ ەسەپتەگەندە 45 جىلى
يمپەراتور كۇنتىزبەگە وزگەرىس ەنگىزىپ، تابيعات ەرەكشەلىگىن، كۇن مەن ءتۇننىڭ
تەڭەلەتىن ۋاقىتى ەكەنىن ەسكەرمەي، وعان ءدىني ماعىنا بەردى. ءسويتىپ،
حريستوستىڭ تۋعان كۇنىنە جاقىنداتىپ، جىل باسىن 1 قاڭتارعا كوشىردى. سودان
بەرى حريستيان مەملەكەتتەرى جاڭا جىلدا 1 قاڭتاردان باستايدى.

پەرعاۋىندار بيلەگەن مىسىر ەلى دە ناق وسى كۇنى شىعىستان جاڭادان اتىپ
كەلە جاتقان جاڭا كۇندى قارسى الىپ، ءتاۋ ەتۋ ءۇشىن ۇلكەن سفينكستىڭ جانىنا
جينالاتىن ءداستۇرى بولعان. ەڭ قىزىعى ولار ايدىڭ 12-جاڭاسىندا قارعالار،
28-ىندە بوزتورعايلار، 30-ىندا قاراتورعايلار كەلەدى دەپ ەسەپتەگەن. ياعني،
قۇستاردىڭ ۇشۋ جولى ۋاقىتىنىڭ بەلگىلى ءبىر ءتارتىبى بولعان. مۇنى بۇگىنگى
وريونتولوگ عالىمدار دا جوققا شىعارمايدى. وكىنىشتىسى سوڭعى ەلۋ جىلدا
قۇستاردىڭ كۇنپاراققا ساي ەمەس، ءار جىلدا ەكى-ءۇش كۇنگە، كەي جىلدارى ءبىر
اپتاعا ەرتە نەمەسە كەش ورالىپ جۇرگەنى بايقالادى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل
تابيعاتتا جاي كوزگە كورىنبەيتىن وزگەرىستەردىڭ ءجۇرىپ جاتقانىن بىلدىرەدى.

– قازاق دالاسىندا عاسىرلار بويى تويلانىپ كەلگەن ناۋرىزعا 1926 جىلى كەڭەس وكىمەتى تىيىم سالىپ، ونى تويلاۋ تەك 1988 جىلى عانا قايتا قولعا الىنعانى ءمالىم. ودان بەرى دە 26 جىل وتە شىعىپتى. ناۋرىز مەرەكەسى شىنايى ۇلتتىق ناقىشتا تويلانىپ ءجۇر دەپ ايتا الامىز با؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟

– سىزگە مىنانى ايتايىن: رەسەيدىڭ ءوزى دە ءحۇ عاسىرعا دەيىن 1 ناۋرىزدى جاڭا
جىل رەتىندە تويلاپ كەلگەن. كەيىن «ەۋروپاعا تەرەزە اشقان» رەسەي پاتشاسى 1
پەتر باتىستىڭ دۇرمەگىمەن جاڭا جىلدى 1 قاڭتارعا اۋىستىردى. «پاتشاڭ
شايتان بولسا، ساندىراعىن ءامىر تۇت» دەمەكشى، ورىس بوداندىعىنا تۇسكەن
قازاق ەلى 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن باستاپ قاڭتاردى جىل باسى دەپ
رەسمي قابىلداپ، سولاي ىستەۋگە ءماجبۇر بولدى. جات جۇرتتىڭ قاس-قاباعىنا
قاراعان قازاق جۇرتى ناۋرىزدى حح عاسىردىڭ 20-جىلدارى سوڭعى رەت
تويلادى. ويتكەنى، كەڭەس يديولوگتارى بۇل مەرەكەگە «ءدىني مەيرام»،
«ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى» دەپ باعا بەرىپ، ونى حالىقتىق مەرەكە رەتىندە
جاپپاي اتاپ وتۋگە تىيىم سالدى. ارينە، وكىمەت تىيىم سالدى ەكەن دەپ، ودان
حالىق مۇلدەم باس تارتقان جوق، جاسىرىن تويلاۋدى جالعاستىرا بەردى.
اسىرەسە، قازاقتار كوپ شوعىرلانعان وڭتۇستىك وڭىردە ناۋرىزدى اتاپ ءوتۋ ءبىر
ساتكە دە سايابىرسىعان ەمەس. اتا-اجەلەرىمىز ناۋرىزدى قالاي قارسى الىپ،
توي-دۋمان جاساعاندارىن ءبىز ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. ول كوڭىلدە ءالى سايراپ تۇر.

اۋىل ادامدارى ارقايسىسى وزدەرى ىستەپ كەلگەن ناۋرىز كوجەدەن بارلىعىنا
ءدام تاتقىزىپ، بالا-شاعا، قىز-قىرقىن ءماز بولىپ جاتاتىن.

1988 جىلدان باستاپ الماتى قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى ناۋرىزدى
جالپىحالىقتىق مەرەكە رەتىندە تويلاۋى قايتا قولعا الدى. مۇندا 1986
جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ىقپالى ۇلكەن بولعانىن اتاپ ايتۋ كەرەك.
اراعا ءۇش جىل سالىپ، ياعني 1991 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن،
ناۋرىز مەيرامى رەسمي مەرەكە رەتىندە بەكىلىتىپ، حالىق ۇلىستىڭ ۇلى
كۇنىمەن 65 جىلدان كەيىن قايتا قاۋىشتى.

– ايتىڭىزشى، كەڭەس وكىمەتى ناۋرىزدى جالپىحالىقتىق مەرەكە رەتىندە تويلاۋعا نەگە تىيىم سالدى دەپ ويلايسىز؟

– ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ استارىندا ەشقانداي دا نە «ءدىني»، نە «ەسكىلىكتىڭ
سارقىنشاعى» جوق ەدى. شىن مانىندە، ناۋرىز – جاسامپازدىق پەن ءبىر
بۇتىندىكتىڭ، اۋىزبىرشىلىك پەن پارىزدىڭ، بورىشتىڭ، كەڭ پەيىلدلىىك پەن تازا
نيەتتىڭ، ۇلتتى ۇيىستىرۋدىڭ تويى ەدى. ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ وسىناۋ ەلدىك،
وتانشىلدىق قاسيەتىن كەڭەس يدەولوگتارى جاقسى سەزىندى. وعان تىيىم
سالۋداعى باستى سەبەپ – وسى. تىيىم سالعىش بولسا، نەگە ورازا مەن نامازعا
تىيىم سالمادى؟ قايتا حالىقتىڭ ەمىن-ەركىن ورازا تۇتىپ، ناماز وقۋىنا
سەرپىن بەردى. ونى ايتاسىز، كۇللى كەڭەس وداعىنا مولدالار دايىندايتىن
تاشكەنت، بۇقاراداعى ءدىني وقۋ ورىندارىن جابۋعا اركەت تە جاسالماعان.
جابىلعانى نە، قولدا بار مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، 1970 جىلدارى كەيىن بۇل
وقۋ ورىندارىنا قابىلداناتىن شاكىرتتەردىڭ سانىن ەكى ەسەگە دەيىن
ارتتىرعان. سوندا ناۋرىز كەڭەس وكىمەتىنە نەسىمەن ۇناماي قالدى؟ مىنە،
ماسەلەنىڭ ەڭ ماڭىزدى ءمانى وسىندا جاتىر. اتا-بابا وسيەتتەرىنە ادال بولۋ،
ەلدىك، تۋىستىق، اعايىندىق قاعيدالاردى داستۇرلىك شارتتار مەن ۇلگى ونەگە
ارقىلى ساقتاۋ، ونىڭ ىشىندە ارازداسىپ قالعان تۋىستاردى تاتۋلاستىرۋ، قايتا
تابىستىرۋ، وكپە-نازدى ۇمىتۋ، كەشىرىم سۇراۋ، قىستان كۇيزەلىپ شىققان جوق-
جىتىكتەرگە كومەك قولىن سوزۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قورعاۋ، قايتا جاڭعىرتۋ،
ەلدىك ءداستۇردى ۇرپاققا اماناتتاۋ، مىنە، بۇل ۇعىمدار ناۋرىزدى بۇكىلحالىق
بولىپ اتاپ وتۋدەگى نەگىزگى اتريبۋتتارى ەدى. ال، وعان تىيىم سالماي قازاقتى
بوداندىقتا ۇزاق ۇستاپ وتىرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن كرەملدەگىلەر جاقسى
ءبىلدى. ايتالىق، ناۋرىزدى بۇرىنىراقتا نەگىزىنەن ءۇش كۇن، كەيدە ءبىر جەتىگە
دەيىن تويلاعان. تويىپ تاماق ءىشۋ مەن ويىن-ساۋىققا، ناۋرىز كوجە ىشۋگە
ايدىڭ ءبىر كۇنى دە جەتەدى عوي. ال، قالعان كۇندەرى نە ىستەيدى، نەمەن
اينالىسادى؟ ارينە، ەل، جۇرت بولۋدىڭ ماسەلەلەرىمەن اينالىسادى.
كەڭەس يدەولوگتارىنىڭ ناۋرىزعا شۇيلىككەندىگى سەبەبى، ونى تويلاۋعا قاتاڭ
تىيىم سالعانداعىنىڭ استارلى سىرى وسىندا. وكىنىشتىسى، ناۋرىزدىڭ وسىناۋ
مىڭ جىلدىق ءتالىم-تاجىربيەسى مەن عيبراتتارىن، اتا-بابا وسيەتتەرى مەن
قاعيدالارىن ءالى كۇنگە سىڭىرە الماي كەلە جاتقانىمىز...

– ناۋرىزدى وتكىزۋدە ونىڭ ءسىز ايتقان قاعيداتتارىن جۇزەگە اسىرۋدان كورى، ناۋقانشىلىققا جول بەرىپ قوياتىن سياقتىمىز. استا-توك داستارقان جايىلادى، بىراق تەك دوكەيلەر ءۇشىن جايىلاتىن سياقتى اسەر قالدىرادى.

ول، شىركىندەر، كەلەدى، ىشەدى-جەيدى، كەتەدى. جۇرت جابىلىپ سولاردى كۇتەدى. ەت اسىلادى، كوجە ساتىلادى، حالىق مارە-سارە بولادى. قاراپ وتىرساڭ قىپ-قىزىل شىعىن، ىسىراپ...

– مۇنىڭ ءبارى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنىڭ شىن مانىندەگى ءمان-ماڭىزى مەن
عيبيداتتارىن تۇسىنبەۋدەن بولىپ وتىرعان جاعدايلار. وسى جەردە ءبىر ءسات
قاڭتار مەن ناۋرىزدى سالىستىرىپ كورەيىك – قاي جىلدىڭ راڭ-شاپاعاتى مول
ەكەن؟

بىرىنشىدەن، 1 قاڭتار نە استرونوميالىق، نە باسقا عىدىمي دايەك-دالەلى جوق،
تازا ءدىني-يدەولوگيالىق جاڭا جىل. تويشى جۇرت قاڭتاردى شىرشامەن قارسى
الادى. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ ياعني، بۇل جاڭا جىلدا ميلليونداعان جاسىل اعاش
وتالادى. تابيعات زارداپ شەگەدى. تابيعات زارداپ شەكسە، ودان ادام دا
قۇتىلمايدى. مۇنى ەكى دەڭىز. ۇشىنشىدەن، 1 قاڭتاردا ساعاتتىڭ ءتىلى تۇنگى ءنول-
ءنول ون ەكىنى كورسەتكەندە «ستاكان سوعىستىرماساڭىز»، نەمەسە «وتشاشۋ
اتپاساڭىز» كورشى-قولاڭنىڭ وسەگىنە قالاسىز. جاسىراتىنى جوق، وسى كۇنى
ءازازىل ىشىرتكىگە سىلقيا تويىپ الاتىندار از بولمايدى، ءتىپتى ماس بولىپ،
الدەنەگە تاجىكىلەسىپ، جانجال شىعىپ جاتادى.

ال، كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەتىن 22 ناۋرىز كۇنى ءبىزدىڭ اتا-بابلارىمىز ەرتەمەن
تۇرىپ، كۇنگە قاراپ تىلەك تىلەپ، جاڭا جىلدى اعاش وتىرعىزۋدان، نەمەسە اۋلا
مەن قورا-قوپسىنى تازارتىپ، كىر-قوڭدى جۋدان باستاعان. داستارقان ۇستىندە
ايران-ءسۇت، قۇرت-ىرىمشىكتەن باسقا ەشتەڭە تۇرماعان. بۇل كۇنى ادامدار «توست»
كوتەرمەگەن، ءبىر-بىرىمەن شۇرقىراسا كورىسىپ، تىلەك تىلەگەن، كىشىلەر
ۇلكەندەردەن باتا سۇراعان.

قاڭتاردا اياز اتا ءتاتتى سالعان دوربا سۇيرەپ كەلسە، ناۋرىزدا قىزىر بابا
قىدىر دارىتقان. اياز – اتا بولسا، قىدىر – بابا!

قىسقاسى، وسىناۋ ەكى ءتۇرلى جاڭا جىل مەرەكەسىن تويلاۋدىڭ يدەيالىق بازاسى
ەكى ءتۇرلى ەكەندىگىن ەسكەرمەي بولمايدى. مىسالى، 1 قاڭتارداعى جاڭا جىل
مەرەكەسىنىڭ يدەياسى حريستياندىق جانە كونە گەرمەندىق ماجۋسيلىكپەن
(شىرشا اعاشىن مەرەكەلىك نىسان ەتۋ) بىتە قايناسىپ، ءوز بولمىس ءبىتىمىن
عاسىرلار بويى قالىپتاستىردى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ونىڭ تۇپكى نەگىزى
ءدىني عۇرىپپەن بايلانىستى. بىزگە ۇيرەنشىكتى بولعان جاڭا جىلدىڭ بەينەسى:
دەد موروز، ونىڭ ار جاعىندا سانتا كلاۋس جاتىر (سىيلىق ۇيلەستىرۋ عۇرپى).
ورىس يدەولوگتارى وسى سانتانى دەد موروزعا اينالدىرىپ، قاسىنا
سنەگۋروچكانى قوستى. نەگىزگى يدەياسى – ەسكى (دەد موروز) مەن جاڭانى
(سەنگۋروچكا) الماستىرۋ، ياعني ەسكىنى شىعارىپ سالىپ، جاڭانى قارسى الۋ. وسى تازا ورىستىق يدەيانى، ءبىز قازاقتار، ەش وزگەرىسسىز سول كۇيى قابىلدادىق،
جەتپىس جىل بويى سانامىزعا تەرەڭ سىڭىردىك. ارينە، مۇنىڭ ءبارى كرەمل
يدەولوگتارىنىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسقانى بەلگىلى. دەد موروزدى – اياز اتا،
سەنەگۋروچكانى – اقشا قار دەپ ترافەرەت جاساپ كوشىردىك. ەڭ سوراقىسى سول –
ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاعاندا ءدال وسى سانتا-كلاۋس – دەدموروز – ايازاتالىق
ۇلگىنى وتە تالعامسىز، سۇرىقسىز، سول كۇيىندە قايتالاۋىمىز بولىپ وتىر. اياز
اتانىڭ ورنىنا ەشقانداي بەينەلىك، كەيىپتىك، قاھارماندىق فۋنكتسياسى
انىقتالماعان قىزىر بابا كەلدى!

ول دا اياز اتا سياقتى قولىنا اسا تاياق ۇستادى، اياز اتاشا تون كيدى. تەك
تۇستەرىنىڭ (قىزىل ءتۇستىڭ ورنىنا كوگىلدىر ءتۇس) ورنى اۋىستىرىلعانى بولماسا،
ءىس جۇزىندە كادىمگى ماجۋسيلىك اياز اتانى قايتالاۋ بولدى دا شىقتى. مەنىڭشە،
مۇنداي قايتالاۋمەن ناۋرىزدىڭ شىن مانىندەگى ءمان-ماڭىزىن اشا
المايمىز.

– بۇل تۇرعىدا ءسىزدىڭ قانداي ۇسىنىسىڭىز بار؟

– مەنىڭشە، ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ەڭ باستى نىشانى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋى، اق
پەن قارا، جارىق پەن تۇنەك، قاتالدىق پەن مەيىرىم، پاتشا مەن قاراپايىم
ادامىنىڭ تەڭەسۋى. ەر مەن ايەل اراسىنداعى تەڭدىك. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا،
گەندەرلىك تەڭدىك. ناۋرىز مەرەكەسىن وتكىزۋ وسى ۇعىمعا سايكەس، تەڭدىك
يدەياسىنا نەگىزدەلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. بۇل ەكەۋدىڭ تەڭگەرىمى – ناۋرىزدى
اتاپ ءوتۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى سيمۆولدارىنىڭ ءبىرى. انا – ءومىر سىيلاۋشى،
بىلايشا ايتقاندا تىرشىلىك الەمىنە جەتەكتەۋشى ۇعىم. سيمۆولدارى – جەر مەن
سۋ. ال ەر ادام – كوك مەن كۇننىڭ سيمۆولى. بۇل ەلەمەنتتەر تىرشىلىككە ءنار
بەرىپ، تابيعاتقا ءومىر سىيلايدى، ءسويتىپ ءتىرىنىڭ تىرشىلىك ەتۋىنە مۇمكىندىك
جاسايدى. مەنىڭشە، تەك وسىنداي ۇعىم عانا تەڭگەرىم قۇرا الادى، تىرشىلىكتى
تولىققاندىلىققا جەتكىزىپ، ءبىرتۇتاستاندىرا الادى. سونان سوڭ مەرەكە
ستسەناريى وسى يدەياعا نەگىزدەلىپ جازىلىپ، ءىس-شارا كەيىپكەرلەرى دە وسى يدەياعا
سايكەس تاڭدالۋى كەرەك. ايتپاعىم، بۇل جەردە «اقساقال» كەيپىندەگى قىزىر
بابادان كورى، باستى ورتالىق يدەيا تەڭ سيپاتتاعى، جاس مولشەرى بىردەي جاس
ورەندەردىڭ – اق (جارىق، كۇن، كوكتەم، جىلۋ، ت.ب) پەن قارانىڭ ء(تۇن، تۇنەك،
قىس، سۋىق، ت.ب) قاراما-قارسى ارەكەتتەرىنە باسىمدىق بەرۋ قاجەت سياقتى.
ساحناداعى باسقا كەيىپكەرلەر مەن سيمۆولدار، جاسامپازدىق اتريبۋتتار وسى
ەكەۋىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە ورايلاس (كومەكشى رۋحتار، دوستار مەن دۇشپاندار،
ت.ب.) تاڭدالۋى شارت. قازاق فولكلورى مەن ميفولوگياسىندا بۇعان قاجەتتى
قاھارماندار جىرتىلىپ ارتىلادى.

– ناۋرىزدى مەرەكەلەۋدىڭ ءتۇپ تاريحى – توپان سۋمەن بايلانىستى قازىعۇرت اڭىزىنا بارىپ تىرەلەدى. ياعني، نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى قازىعۇرت تاۋىنا قايىرىلعان مەزگىل ءدال وسى ناۋرىز ايىنا ءدوپ كەلىپ، العاشقى تىرشىلىك تاپ وسى جەردەن باستالعان دەگەن الەمدىك ءاپسانا اركىمگە بەلگىلى. بۇعان ءسىز نە دەيسىز؟

– ءيا، ناۋرىزدى تويلاۋ – نۇق پايعامبار كەمەسىنىڭ قازىعۇرت تاۋىنا توقتاعان
مەزگىلىمەن تىكەلەي بايلانىستى دەپ اڭىز قىلادى. بۇل جەردە اڭىز ءتۇبى –
اقيقات ەكەنىن ەسكەرمەي بولمايدى. ياعني، بۇل اڭىزدى حالىق قازىعۇرت
تاۋىمەن بەكەردەن بەكەر بايلانىستىرمايدى عوي، ءبىر دەرەك-دايەگى بولۋ
كەرەك. قازاق تاريحىنىڭ ۇلكەن بىلگىرى، ەتنوگروف – عالىم جاعدا
بابالىقۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ناۋرىزدىڭ ءتۇپ تاريحى قازىعۇرتتان
باستالادى. ونىڭ ەجەلگى تۇران توپىراعىندا تويلانىپ جاتقانىنا 13 مىڭ
جىلداي ۋاقىت بولعان. «1970 جىلدارى ماسكەۋدەگى لەنين اتىنداعى كىتاپحانا
ارحيۆىنەن ءبىر كونە قولجازبا تاۋىپ الدىم، اراب ەملەسىمەن جازىلىپتى، –
دەيدى عالىم «قازاقپارات» اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتىندا. – ول «ناۋرىز» دەپ
اتالاتىن ەسكى جىر ەدى. ەرىنبەي وقىپ شىقتىم. اۆتوردىڭ اتى-ءجونىن ۇمىتىپ
قالدىم. مازمۇنى مىناداي: جۇمىر جەردى توپان سۋ باسقاندا نۇق
پايعامباردىڭ كەمەسى قازىعۇرتتىڭ باسىنا كەپ قايىرىلادى، ءدال سول ۋاقىت
كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسكەن مەزگىلى ەكەن. جىردا نۇق پايعامبار كەمەدەن تۇسكەن
بارشا تىرشىلىك يەلەرىنە ەڭ ۇلىق مەرەكەنى – كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىن، ياعني
جاڭا ءبىر ءومىردىڭ باستاۋىن تويلاۋعا ءامىر بەرگەنى سۋرەتتەلىپتى. قازىعۇرتتا
جاسالعان سول ۇلى تويعا ادام ناسىلدەرىمەن بىرگە اق-قۇس تۇگەل قاتىسقان. نۇق
سول جەردە مول شاشۋ شاشقان. ادامدار دا، حايۋاندار دا ءوز ارا ريزا بولىپ
تاراسقان. ءسويتىپ، بۇل ۋاقىت كەيىنگىلەرگە جىلدىڭ باسى رەتىندە ميراس بولىپ
قالعان. راس، مۇنىڭ ءبارىن اڭىز سانايتىندار از ەمەس. ەندەشە عىلىمعا
جۇگىنەيىك، – دەيدى عالىم. وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا رەسەي عالىمدارى «توپان
سۋ ىزدەرى» دەگەن عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزدى. سوندا ولار ورتا ازيا وڭىرىنەن دە
توپان سۋ دەرەكتەرىن تاۋىپ، سول ۇلى وقيعانىڭ بولىپ وتكەنىنە 12644 جىل
بولعان دەپ ەسەبىن شىعارعان. ەڭ بۇلتارتپايتىن دالەل – تاجىكستانداعى پامير تاۋىنىڭ 3 مىڭ مەترلىك بيىگىنەن تاسقا اينالعان اكۋلانىڭ سۇيەك قاڭقاسىن تاۋىپ العان. دەمەك، بيىكتىگى 3 مىڭ مەترگە جەتەتىن الگى تاۋ ەرتەدە جىرتقىش اكۋلالار مەكەن ەتكەن تەڭىزدىڭ ءتۇبى بولعان دەپ بولجام جاساۋعا بولادى.

ال، توپاننان امان قالعاندار قازىعۇرت تاۋىندا جاڭا ومىرلەرىن قايتا باستاۋ
الدىندا ۇلان-اسىر توي جاساعان. مىنە، وسى توي ناۋرىزدى مەرەكەلەۋدىڭ باسى
بولعان. ەندەشە، ناۋرىز تويلانعالى 127 عاسىر ءوتتى دەۋگە بولادى». قىسقاسى،
ناۋرىز – باستاۋىن ەجەلگى تۇران جەرىنەن العان تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتول
مەيرامى دەپ ماقتانۋعا تولىق قۇقىلىمىز. ناۋرىز تويى توپان سۋ تۋرالى
قازىعۇرت وقيعاسى وتكەن ولكە جۇرتشىلىعىنىڭ مەرەكەسى ەكەنى وسى مىسالدان-
اق بادىرايىپ كورىنىپ تۇر. ويتكەنى، پارسىدان بولەك تۇركى جۇرتى تۇگەل
ناۋرىزدى اتامزاماننان بەرى ءوزىنىڭ ءتول مەرەكەسى رەتىندە كەڭىنەن تويلاپ
كەلەدى.

ناۋرىز تۇگەل تۇرىكتىڭ ءتول مەرەكەسى ەكەنى تۋرالى باسقا كونە مالىمەتتەر دە از
ەمەس. مىسالى، ب.ز.د. 1 عاسىردا الەكساندار ماكەدونسكيدىڭ (زۇلقارناين)
شىعىس جورىعى تۋرالى جازبا قالدىرعان كۆينت كۋرتسي رۋف ساقتاردىڭ
ناۋرىزدى قالاي قارسى الاتىنى تۋرالى قۇندى مالىمەت قالدىرسا، قىتايدىڭ
ەسكى جازبالارىندا قۇنداردىڭ ءتاڭىر قۇتىلارى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەن كۇنى
ەرتەلەتىپ تاۋدىڭ باسىنا كوتەرىلىپ، ەندى شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە بەتىن
بۇرىپ، ەكى قولىن اسپانعا جايىپ، وزىنە، ەلىنە تاڭىردەن تىلەك تىلەيدى دەگەن
دەرەك ساقتالعان. ەڭ قىزىعى، ساقتار مەن قۇنداردىڭ ناۋرىزدى تويلاۋ
بارىسىندا ساقتالاتىن ادەت-عۇرىپتار بىردەي بولىپ شىققان.

– «ناۋرىز» دەگەن ءسوز پارسىنىكى بولسا، ناۋرىز تويى قالاشا تۇركىلەردىڭ ءتول مەرەكەسى بولىپ شىعادى دەپ كۇماندانۋشىلار دا از ەمەس...

– «ناۋرىز» ءسوزى بۇگىندە پارسىنىڭ لەكسيكاسى بولىپ جۇرگەنى راس. پارسى
تىلىندەگى جازىلىمى – ناۆروز. ماعىناسى «ناۆ» – جاڭا، «روز» – كۇن بولىپ
شىعادى. دەمەك، ناۆروزدىڭ ماعىناسى – «جاڭا كۇن». وسىعان قاراپ قازىرگى
تاريحشىلاردىڭ ءبىرسىپىراسى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ شىعۋ توركىنىن، سونداي-اق،
وعان قاتىستى ءجون-جورالعىلاردىڭ بارلىعى پارسى جۇرتىنان مۇرالانعان
دەگەن پىكىردى العا تارتادى. بۇل پىكىر تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان پايىم
بولعانىمەن، سوڭعى دايەك دەۋگە كەلمەيدى دەيتىندەر دە بار. تۇراندىقتار
مەن يراندىقداردىڭ مىڭداعان جىلدار بويعى كورشىلىك قارىم-قاتىناسىندا
ءبىر-بىرىنە اسەر ەتىپ، سالت-داستۇرلەرىندە الىپ-قوسقان، لەكسيكالارمەن
الماسقان ساتتەرى كوپ بولعان. تۇركى جۇرتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ
لەكسيكاسىندا پارسى سوزدەرىنىڭ ءورىپ ءجۇرۋى سول سەبەپتەن. پارسىلار دا
تۇركىلەردەن وتە كوپ نارسە قابىلداعان.

وسىدان شىعارىپ ايتارىمىز، ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋشى جانە ناۋرىز ءسوزىن ۇزاق ۋاقىت تۇتىنۋشى رەتىندە پارسى جۇرتىنىڭ ەڭبەگى زور بولعانىمەن، ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ العاشقى پايدا بولۋى مەن «ناۋرىز» سوزىنە تەك پارسى جۇرتىنىڭ عانا قاتىسى بار ەكەنىنە كۇدىكپەن قارايتىن ۋاقىت جەتتى. سەبەبى، ونىڭ العاشقى شىعۋ توركىنىندە تۇركىلەردىڭ ءىزى بايقالا باستادى. ياعني، «ناۋرىز» ءسوزىنىڭ ءتۇپ توركىنى ەجەلگى بابا-ساق، ودان كەيىنگى وعىز-تۇركىلەرىنىڭ ورتاسىنان شىعۋ مۇمكىندىگى دالەلدەنە باستادى. ول الدىمەن تۇران دالاسىندا ومىرگە كەلىپ، ۋاقىت پەن زاماننىڭ تەكەتىرەسىندە ءتۇرلى سەبەپتەرمەن پارسىعا اۋىسىپ، ۇزاق جىلداردان كەيىن وزىمىزگە قايتا
ورالۋىن قازىرگى عالىمدار جوققا شىعارمايدى. وسى جەردە ءبىر ەسكەرەتىن
نارسە، كونە داۋىردە پارسى بيلەۋشىلەرىنىڭ بارشاسى دەرلىك تۇركىدەن
بولعانىن، سونداي-اق ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ مازمۇنى مەن تۇرپاتى، ونىڭ
تاريحى مەن يدەولوگيالىق ءداستۇرى زورواستريزم سەنىمىمەن تىعىز بايلانىستى
ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. ال، زوروستريزم ءدىنىن ويلاپ تابۋشى جانە
رۋحاني كوسەمى زاردەش ورتاازيالىق تۇركى جۇرتىنىڭ ورتاسىنان شىققانى
بەلگىلى.

– بيىلدان باستاپ پرەزيدەنت ق. توقاەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن ناۋرىز مەيرامىن جاڭا فورماتتا اتاپ ءوتۋدى قولعا الدى. بۇدان بىلاي قازاق ەلى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن 10 كۇن تويلايتىن بولدى. بۇعان نە ءۋاج ايتاسىز؟

– جاڭىلىسپاسام، مەملەكەت باسشىسى ناۋرىز مەيرامىن تويلاۋ
تۇجىرىمداماسىن ازىرلەپ، كوكتەم مەرەكەسىنىڭ مازمۇنىن بايىتۋدى 2021
جىلى تاپسىرعان بولاتىن. كەيىن بەيبىتشىلىك پەن دوستىقتى نىعايتۋ، ۇلتتىق
بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ، قورشاعان ورتاعا
ۇقىپتى قاراۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ جونىندە «ناۋرىز مەيرامىنىڭ
تۇجىرىمداماسى» ازىرلەندى. تۇجىرىمداما بويىنشا، 14 ناۋرىز – كورىسۋ
كۇنى، 15 ناۋرىز – قايىرىمدىلىق كۇنى، 16 ناۋرىز – مادەنيەت جانە ۇلتتىق
سالت-ءداستۇر كۇنى، 17 ناۋرىز –شاڭىراق كۇنى، 18 ناۋرىز – ۇلتتى كيىم كۇنى، 19
ناۋرىز – جاڭارۋ كۇنى، 20 ناۋرىز – ۇلتتىق سپورت كۇنى، 21 ناۋرىز – ىنتىماق
كۇنى، 22 ناۋرىز – جىل باسى بولىپ بەلگىلەندى، سونىمەن بىرگە 14-23 ناۋرىز
ارالىعى «ناۋرىز بازارلىق» ماۋسىمى بولىپ جاريالاندى.

ال، ناۋرىزنامانىڭ قورتىندىسى رەتىندە 24 ناۋرىز – تازارۋ كۇنى دەپ بەلگىلەنىپ، بۇل كۇنى ءبىر مەزگىلدە جالپىۇلتتىق ەكولوگيالىق اكتسيا وتەتىن بولدى.

ەلىمىزدىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى مەن تاريحي كوكجيەگىن، ۇلتتىق تانىمى مەن
تالعامىن كەڭەيتۋدى ماقسات ەتكەن ءبىزدىڭ يدەلوگتارىمىز ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن
تويلاۋدىڭ وسىنداي جاڭاشا فورماتىن ۇسىنىپ وتىر. بۇل – حالقىمىزدىڭ
سان عاسىرلىق ۇلتتىق كودىنا وڭ اسەر ەتەدى دەگەن بەرىك سەنىمدە.

ءسوز جوق، تۇجىرىمداما سالماقتى دا ساليقالى دايىندالعان. ءار كۇننىڭ
استارىندا جاقسىلىق پەن ىزگىلىك نۇرى تامىپ تۇر دەۋگە بولادى. دەسەك تە، ءوز
باسىم ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ مۇنداي ۇزاققا سوزىلۋىمەن كەلىسپەيمىن. «تويدىڭ
بولعانىنان بولادىسى قىزىق» دەمەكشى، تويدىڭ ءبىر-اق كۇندە بولعانى دۇرىس
دەپ ەسەپتەيمىن. ال، قالعان 8-9 كۇندى «ناۋرىز مەيرامى» دەپ ەمەس، «ناۋرىز
فەستيۆالى» دەپ اتاسا دا ۇتىلمايتىن سياقتىمىز.

ويتكەنى، ناۋرىز مەيرامىنىڭ نەگىزگى ماقساتى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ، نە اينالاعا ۇقىپتى قاراۋدى قالىپتاستىرۋ ەمەس، باي مەن باعلاننىڭ، اق پەن قارانىڭ، جارىق پەن قاراڭعىنىڭ، جاقسى مەن جاماننىڭ تەڭدىگى. ال، كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن ۋاقىتى – 22 ناۋرىزدا تاڭعى مەزگىلدە كەلەدى. ەندەشە، ناۋرىزدى تويلاۋ جىلدىڭ باستالار ۋاقىتىنا سايكەس ءدال وسى كۇنى، ءدال وسى مەزگىلدە بولۋى ءتيىس. بالكىم، باسقالاردىڭ بۇعان قوساتىن ءوز ۋاجدەرى بار شىعار. مەن ءوز ۇسىنىسىمدى ايتتىم.

ناۋرىز بارشاڭىزعا باق-بەرەكە اكەلسىن!

انگىمەلەسكەن ءمولدىر رايىمبەكوۆا

Abai.kz