پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ بواو ازيا فورۋمىنىڭ ءححىىى سەسسياسىنا قاتىسۋ ءۇشىن حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار ورتالىعىنا باردى. مەملەكەت باسشىسىن باف ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى پان گي مۋن مەن بۇكىلقىتايلىق حالىق وكىلدەرى جينالىسى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ توراعاسى چجاو لەتسزي قارسى الدى.

پرەزيدەنت توقاەۆ  بواو ازيا فورۋمىندا قانداي بايانداما جاسادى؟

بيىلعى 23-ءشى فورۋم «ازيا جانە الەم: ورتاق سىن-قاتەرلەر، ورتاق جاۋاپكەرشىلىك» دەگەن تاقىرىپتا ءوتىپ جاتىر.

قازاقستان پرەزيدەنتى اتالعان فورۋمدا قۇرمەتتى قوناق رەتىندە ءسوز سويلەدى. ءوز بايانداماسىندا پرەزيدەنت توقاەۆ قۇبىلمالى گەوساياسي احۋال مەن ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتىڭ سالدارىنان تۋىنداعان جاھاندىق تۇراقسىزدىق جاعدايىندا بۇل پلاتفورما ديالوگ پەن حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ورتالىعى رەتىندە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن اتاپ ءوتتى.

– وسى ونجىلدىقتىڭ ورتاسىنا قاراي جاھاندىق جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ءوسۋ قارقىنى سوڭعى 30 جىلدا ەڭ تومەنگى دەڭگەيگە تۇسەتىنى ايقىندالا باستادى. سونىمەن قاتار جەتەكشى ەلدەر اراسىنداعى ساۋدا قاتىناستارىنىڭ شيەلەنىسۋى – ءالى دە الەمدىك ەكونوميكانىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى سىن-قاتەرلەردىڭ ءبىرى. پروتەكتسيونيزم ساياساتى مەن ساۋدا داۋلارىنىڭ ۋشىعۋى جاھاندىق جەتكىزۋ تىزبەگىن بۇزىپ، ەكونوميكالىق ءوسىمدى تەجەيدى، سونداي-اق ينۆەستورلاردىڭ سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسىرەدى. جاھاندىق ەكونوميكاعا دامۋدىڭ جاڭا پاراديگماسى كەرەك ەكەنى انىق. بۇل ماسەلەنى شەشە الماساق، تاياۋ ونجىلدىقتاعى مۇمكىندىكتەر قولىمىزدان سۋسىپ كەتۋى ابدەن ىقتيمال، – دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.

ورنىقتى دامۋ: ازيا ەلدەرى كوش باستاپ تۇر...

مەملەكەت باسشىسى ورنىقتى دامۋدىڭ جاڭا داۋىرىنە قادام باسار تۇستا ازيا ەلدەرى كوش باستاپ تۇرعانىنا نازار اۋداردى

– بيىل ازيا ەلدەرى الەمدىك جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 60 پايىز وسىمىنە قول جەتكىزەدى دەگەن بولجام جاسالىپ وتىر. دۇنيەجۇزىلىك ساۋدانىڭ 53 پايىزى وسى قۇرلىقتىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى. مۇندا الەمنىڭ ءىرى جانە قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ەكونوميكالارى ورنالاسقان. سوڭعى جىلدارى ازياعا تارتىلعان تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيا كولەمى ەداۋىر ۇلعايدى. سونداي-اق بۇل ايماقتا پاتەنتتىك ازىرلەمەلەردىڭ 70 پايىزىنا يەلىك ەتەتىن الەمنىڭ جەتەكشى تەحنولوگيالىق ورتالىقتارى بار. قۇرلىق ايتارلىقتاي ادامي رەسۋرسقا يە. الەمدەگى ءىرى 30 قالانىڭ 21-ءى ازيا قۇرلىعىندا ورنالاسقان. 2030 جىلعا قاراي ورتا تاپتىڭ تۇتىنۋ كولەمىنىڭ ءوسىمى 30 تريلليون دوللار بولماق. بولجام بويىنشا ونىڭ 1 تريلليون دوللارى عانا باتىس ەكونوميكاسىنا تيەسىلى. وسى فاكتورلاردىڭ بارلىعى مۇنىڭ «ازيا رەنەسسانسى» ەكەنىن كورسەتەدى، – دەدى پرەزيدەنت.

مەملەكەت باسشىسى الداعى جىلدارى جاھاندىق ءوسىم مەن دامۋدى ىنتالاندىرۋ ءىسىن جالعاستىرۋ ءۇشىن ازيا ءوڭىرىنىڭ مول الەۋەتى بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

– وسى رەتتە بواو فورۋمى جالپىعا ورتاق ەكونوميكالىق پروگرەسكە قول جەتكىزۋ جولىنداعى ازيالىق يننوۆاتسيالىق ءتاسىلدىڭ ىسكە اسقانىن انىق كورسەتەدى. سونداي-اق بۇل جيىن قىتايدىڭ جاھاندىق دامۋعا دەگەن ۇستانىمىنىڭ ايقىن سيمۆولى رەتىندە تانىلدى, – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە قازاقستان مەن قىتاي قارىم-قاتىناسى ءتيىمدى سەرىكتەستىكتىڭ ۇلگىسى سانالادى. ەلىمىز قىتايدىڭ ورتالىق ازياداعى نەگىزگى ساۋدا-ەكونوميكالىق سەرىكتەسىنە اينالدى.

قازاقستان مەن قىتاي: ءوزارا ساۋدا-ساتتىق قاي دەڭگەيدە؟

– قىتايدىڭ ايماقتاعى ساۋدا-ساتتىعى مەن سالعان ينۆەستيتسياسىنىڭ تەڭ جارتىسى قازاقستاننىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى. بىلتىر قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 41 ميلليارد اقش دوللارىن قۇرادى. بۇل – تاريحي رەكوردتىق كورسەتكىش. 2023 جىلى ەلدەرىمىز اراسىنداعى جۇك تاسىمالىنىڭ كولەمى 22 پايىزعا ارتىپ، شامامەن 30 ميلليون تونناعا جەتتى. وسىدان ون جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن قحر توراعاسى سي تسزينپين قازاقستانعا جاساعان ساپارى كەزىندە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» اۋقىمدى مەگاجوباسىن تانىستىرعان بولاتىن. اتالعان جوبا شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى نەگىزگى كوپىر قىزمەتىن اتقارادى، ال قىتايدان ەۋروپاعا قۇرلىق جولىمەن تاسىمالداناتىن جۇكتىڭ 80 پايىزى قازاقستان اۋماعى ارقىلى وتەدى. بۇل ماڭىزدى ارتىقشىلىقتى ءبىز تولىققاندى پايدالانۋعا ءتيىسپىز. ءبىزدىڭ ءوز ينۆەستيتسيامىز دا «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىمەن ستراتەگيالىق تۇرعىدان ساباقتاس ءارى زاماناۋي، مۋلتيمودالدى، ەكولوگيالىق تۇرعىدان قاۋىپسىز جانە ورنىقتى ينفراقۇرىلىم قۇرۋعا باعىتتالعان، – دەدى پرەزيدەنت.

قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوز سوزىندە ەلىمىزدىڭ جاڭا ەكونوميكالىق باعىتىنا ايرىقشا نازار اۋداردى.

– بىلتىر ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمى 5,1 پايىزدى قۇرادى. بۇل الەمدىك ەكونوميكانىڭ بولجامدى دامۋ قارقىنىنان شامامەن ەكى ەسە كوپ. ءبىز ورتامەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا ەكونوميكانىڭ ءوسىمىن كەمىندە 6 پايىز دەڭگەيىندە ۇستاپ تۇرۋدى جانە 2029 جىلعا قاراي ونىڭ كولەمىن ەكى ەسە ۇلعايتۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. وسى ماقساتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن مەن جاڭا ەكونوميكالىق باعىتتى جاريالادىم. بۇل باستاما كۇشتى ءارى قارقىندى دامىعان مەملەكەت قۇرۋعا باعىتتالعان قۇرىلىمدىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەيدى. قازاقستانداعى اشىق ەسىك ساياساتى، مول رەسۋرستار جانە ليبەرالدى نارىقتىق رەفورمالار كوپتەگەن شەتەلدىك، سونىڭ ىشىندە قىتايلىق كومپانيالاردىڭ دا نازارىن اۋداردى. وسى ورايدا ءبىز ازيالىق سەرىكتەستەرىمىزدى ەكونوميكامىزعا ينۆەستيتسيا قۇيۋعا، ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا باعىتتارىن قاراستىرۋعا شاقىرامىز, – دەدى پرەزيدەنت.

قاسىم-جومارت توقاەۆ فيسكالدى جانە اقشا-نەسيە جۇيەسىن جەتىلدىرۋ، قارجى اعىندارىن كەڭەيتۋ، ينستيتۋتتاردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ شارالارى نارىقتىق جانە باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكا قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى، سونىڭ ناتيجەسىندە اتالعان سالا اناعۇرلىم اشىق، سەنىمدى ءارى قارقىندى بولا تۇسەدى دەپ سانايدى الايدا، پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىنشە، بۇل ماقساتتارعا قول جەتكىزىپ، قازىرگى جاھاندىق سىن-قاتەرلەرگە توتەپ بەرۋ ءۇشىن كۇش بىرىكتىرگەن ءجون.

وسى ورايدا مەملەكەت باسشىسى بىرقاتار وزەكتى مىندەتتى ايقىنداپ بەردى. ولاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بۇكىل الەمدىك قوعامداستىق كۇش جۇمىلدىرۋى قاجەت. قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ايتۋىنشا، الەمگە ادىلدىك پەن اشىقتىق قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءارى كوپجاقتى ساۋدا جۇيەسى كەرەك.

– بۇگىندە ساۋدا كەدەرگىلەرىنىڭ كوبەيۋى، پروتەكتسيونيزم مەن كەلىسىمدەردىڭ بۇزىلۋى جاھاندىق ەكونوميكاعا ايتارلىقتاي قيىندىق تۋعىزىپ وتىر. بۇل تۇيتكىلدەردى شەشۋ ءۇشىن ادىلەتسىز ساۋدا كەدەرگىلەرىن جويىپ، تسيفرلاندىرۋ ارقىلى جەتكىزۋ تىزبەگىنىڭ اشىقتىعىن ارتتىرۋ قاجەت، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.

پرەزيدەنت الەمدىك قارجى جۇيەسىنە دە جاڭا تاسىلدەر قولدانۋ كەرەك دەپ سانايدى. مەملەكەت باسشىسى قارجى جۇيەسىندە تەك تاڭداۋلىلار عانا پايداعا كەنەلمەي، بارلىق ەلگە تەڭ مۇمكىندىك بەرىلۋگە ءتيىس ەكەنىن ايتتى. سونداي-اق حالىقارالىق قوعامداستىقتى ورنىقتى قارجىلاندىرۋ سالاسىندا بارىنشا پارمەندى شارالار قابىلداۋعا شاقىردى.

– نارىقتىق كاپيتاليزاتسياسى وراسان زور ازياداعى الىپ وبليگاتسيالار نارىعى كوپتەگەن دامۋ جوبالارىنا قولداۋ كورسەتەتىن الەۋەتكە يە. ەۋرازيالىق دامۋ بانكى جاڭا قارجىلىق ينۆەستيتسيالىق قۇرال رەتىندە پاندا-بوندتاردىڭ ءبىرىنشى لەگىن شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىر. بۇل جاھاندىق ينفراقۇرىلىم جوبالارىن قارجىلاندىرۋ ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولۋى مۇمكىن، – دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.

مەملەكەت باسشىسى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى احۋالعا توقتالدى.  

– دۇنيەجۇزى تۇرعىندارىنىڭ شامامەن ۇشتەن ءبىر بولىگى ءالى دە ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن سەزىنىپ وتىر. ورتالىق ازيادا بيداي ءوندىرۋ بويىنشا جەتەكشى ەل سانالاتىن قازاقستان ءوزىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى الەۋەتىن جاھاندىق ازىق-تۇلىك تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن پايدالانۋعا نيەتتى. ءبىز ماقساتتى باعدارلامالار جاساۋ، بىرلەسكەن اگرويننوۆاتسيالىق ورتالىقتار قۇرۋ جانە يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار ترانسفەرتى ارقىلى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا ءتيىسپىز. ول ءۇشىن كۇش جۇمىلدىرۋىمىز كەرەك، – دەدى پرەزيدەنت.

قاسىم-جومارت توقاەۆ ازيا ەلدەرى اراسىنداعى كولىك-ترانزيت ىنتىماقتاستىعىن نىعايتۋدىڭ ستراتەگيالىق ءمانى زور ەكەنىنە نازار اۋداردى.

– قولدانىستاعى جانە جاڭا كولىك باعىتتارىن دامىتۋ ءۇشىن بارىنشا كۇش-جىگەر جۇمساۋ اسا ماڭىزدى. ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعىتى نەمەسە «ورتا ءدالىز» وسى ساناتقا جاتادى. اتالعان كولىك باعدارى ازيا مەن ەۋروپا اراسىنداعى جەتكىزۋ تىزبەگىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن الدەقايدا ءتيىمدى قامتاماسىز ەتەدى. بىلتىر وسى باعىتتاعى جۇك تاسىمالى ەكى ەسە ارتىپ، 3 ميلليون تونناعا جەتتى. الداعى جىلدارى بۇل كورسەتكىش 10 ميلليون تونناعا جەتەدى دەگەن بولجام جاساپ وتىرمىز. سونداي-اق قازاقستان «سولتۇستىك – وڭتۇستىك» ءدالىزىن دامىتۋدا كورشى ەلدەرمەن ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا دايىن, – دەدى مەملەكەت باسشىسى.

قازاقستان پرەزيدەنتى جاھاندىق ەكونوميكانىڭ ورنىقتى ءوسىمىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تەحنولوگيالىق ىنتىماقتاستىقتى، اسىرەسە، جاساندى ينتەللەكت سالاسىنداعى ىقپالداستىقتى نىعايتۋ ماڭىزدى دەپ سانايدى. بۇل ورايدا پرەزيدەنت قىتايدىڭ «جاساندى ينتەللەكتىنى باسقارۋ جونىندەگى جاھاندىق باستاماسىن» قولدادى.

سونداي-اق قازاقستان بىرلەسكەن يننوۆاتسيالىق IT-جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا ازيانىڭ جەتەكشى تەحنولوگيالىق الپاۋىتتارىمەن سەرىكتەستىك ورناتۋعا مۇددەلى ەكەنىن مالىمدەدى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، شيكىزاتتىڭ اسا ماڭىزدى تۇرلەرىن ءوندىرۋ ىنتىماقتاستىقتىڭ تاعى ءبىر پەرسپەكتيۆتى باعىتى سانالادى

– سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار كوپتەگەن تەحنولوگيا ءۇشىن اسا ماڭىزدى كومپونەنتكە اينالدى. ولار ونەركاسىپ، تسيفرلىق تەحنولوگيالار، عارىش جانە قورعانىس سياقتى ستراتەگيالىق سالالاردا مۇلدەم قالدىق بولمايتىن دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن قاجەت. ءبىز ۋران، ليتي، تيتان جانە باسقا دا سيرەك كەزدەسەتىن ەلەمەنتتەردىڭ ءىرى كەن ورىندارىن يگەرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن قولدانۋ ماقساتىندا حالىقارالىق سەرىكتەستەرمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋدى جالعاستىرا بەرەمىز, – دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.

مەملەكەت باسشىسى ءسوزىن قورىتىندىلاي كەلە، ازيا ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق، تەحنولوگيالىق جانە مادەني ارتىقشىلىقتارىن پايدالانۋ ارقىلى الەمنىڭ كەلەشەك دامۋ باعىتىن ايقىنداۋدا شەشۋشى ءرول اتقارا الاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى. بۇل رەتتە پرەزيدەنت بواو ازيا فورۋمى جانە استانا حالىقارالىق فورۋمى (AIF) سياقتى ماڭىزدى حالىقارالىق ديالوگ الاڭدارىنىڭ پراكتيكالىق پەرسپەكتيۆاسى زور ەكەنىن اتاپ ءوتتى. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ، قاسىم-جومارت توقاەۆ باف قوناقتارىن 2024 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا وتەتىن استانا حالىقارالىق فورۋمىنا شاقىردى. جيىندا باف ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى پان گي مۋن، بۇكىلقىتايلىق حالىق وكىلدەرى جينالىسى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ توراعاسى چجاو لەتسزي، ناۋرۋ پرەزيدەنتى دەۆيد ادانگ، شري-لانكا پرەمەر-ءمينيسترى دينەش گۋناۆاردەنا، دومينيكا دوستاستىعىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى رۋزۆەلت سكەرريت، «اقساقالدار كەڭەسى» حالىقارالىق ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمىنىڭ توراعاسى مەري روبينسون، ەىدۇ باس حاتشىسى ماتياس كورمانن، دۇنيەجۇزىلىك زياتكەرلىك مەنشىك ۇيىمىنىڭ باس ديرەكتورى دارەن تانگ جانە كامبودجا كورولدىگى حالىقتىق پارتياسىنىڭ توراعاسى حۋن سەن ءسوز سويلەدى.

Abai.kz