وسىدان ءبىراز بۇرىن كوتەرىلگەن «ەلتاڭبانى وزگەرتۋ» تۋرالى اڭگىمە كوپ قازاقتىڭ جۇرەگىنە سالماق سالدى. سونىڭ ءبىرى بولىپ، ءوزىم دە ەلتاڭبا قۇندىلىعى تۋرالى پىكىر جازدىم: «قازىرگى ەلتاڭبادا وتە تەرەڭ ۇلتتىق-فيلوسوفيالىق، دانالىق ماعىنا بار. ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن دە ادام قازاق بولىپ تۋىلۋى كەرەك. ول سونىسىمەن قۇندى. ونى جاساعان جانە كوميسسيادا بەكىتكەن قازاقتىڭ مايتالمان ونەر يەلەرى ءھام قايراتكەرلەرى. قولدانىستاعى ەلتاڭبادا  يدەياسى ونىڭ كوركەمدىك فورماسىمەن ءابسوليۋتتى ۇيلەسىمدىكتە تۇر. مۇنداي ماعىنالى ەلتاڭبا ەشكىمدە جوق. ول ءبىزدىڭ حالىقتىڭ رۋحاني الەمى دەڭگەيىن كوتەرىپ تۇرعان دۇنيە. ونى الماستىرۋ - قاتەلىك. وعان وزگە ءدىني نە باسقا يديومالارىن ءسىڭدىرۋ دە قاتەلىك. ءبىزدىڭ گەرب - ۇلتتىڭ تەرەڭ تاريحىنىڭ سيمۆولى!»، ‑ دەپ. 

بۇگىن جەلىدە بەلگىلى قالامگەر نۇرلىبەك ساماتۇلى ەلتاڭبا تۋرالى توسىن پىكىر ءبىلدىرىپتى. وسىنى وقىرماندارەن ءبولىسۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز:

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

نۇرلىبەك ساماتۇلى:

تاۋتەكە ءمۇيىزدى قاناتتى تۇلپاردان قىمبات نە بار؟

«مەملەكەتتiك ەلتاڭبانى اۋىستىرۋ تۋرالى اڭگىمەنى كىم ەكەن بىقسىتقان؟» دەپ قولىم تيگەندە اقپارات اقتارسام، ونى دابىرا قىپ جۇرگەن «جاڭا ادامدار» دەگەن جاستار قوزعالىسى ەكەن. استانالىق جاستاردان قۇرىلعان سول قوزعالىس بەلسەندىلەرى 500 ادامعا ەلتاڭبا تۋرالى ساۋال قويىپتى-مىس. سوندا جاۋاپ بەرگەندەردىڭ 70%-ى ەلتاڭباداعى جەكەلەگەن كەسكىندەردىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيتىنىن ايتقان دەيدى. وسى ەسەپكە سۇيەنگەن «جاڭا ادامدار» ەلتاڭبانى اۋىستىرۋ ۇسىنىسىن: «...ءبىز بىلەتىن ەلتاڭبا قۇندىلىقتارىمىز جايلى سىر شەرتپەيدى ءارى بولاشاققا جول سىلتەر ءرامىز ەمەس» دەپ تۇسىندىرمەك بولىپتى.

ماسساعان! سوندا بۇلارعا قانداي قۇندىلىق كەرەك؟!

باق-تا قوزعالىس تۋرالى ءبىرسىپىرا ماقالا جاريالانعان ەكەن. بىراق ول ماقالالاردان قوزعالىس قۇرىپ، شاپقىلاپ جۇرگەن بالداردىڭ ورنىقتى ويىن وقي المادىم. كەرىسىنشە بۇلار تۋرالى كوڭىلىمە كۇمان ۇيالاعانى.

ەلتاڭباداعى كوك اسپان، شاڭىراق، ۋىق، كەرەگە، تاۋتەكە ءمۇيىزدى قاناتتى تۇلپار – بۇلاردىڭ بارلىعى قازاقتىڭ تاريحىن بەينەلەيدى. بەرگى ەمەس، تىم ارىدەگى تاريحىمىزدى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، ول ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 4 مىڭىنشى جىلدارعا كەتەدى. بۇل تۋرالى اڭگىمە تىم ۇزاق، ءارى وتە قىزىق. ول تاريحتى ايتساق، وسى بۇيىمداردى جاساعان ەجەلگى اتا-بابالارىمىزعا، ولاردىڭ دۇنيەتانىمىنا سوقپاي كەتە المايمىز. ولاردىڭ ەلدەن ەرەك نانىم-سەنىمى جادىمىزدا ەرىكسىز جاڭعىرادى. ول نانىم-سەنىم ءارى تىرشىلىكتەن باستاۋ الادى، ويعا قيسىندى. قازىرگى ءبىز ۇستانىپ جۇرگەن نانىم-سەنىمدەي ويدان قۇرالعان ميفتەر ەمەس. مەنىڭ ويىمشا، وسى عاجايىپ تاريحىمىزدى پاش ەتىپ تۇرعان ەلتاڭبامىزداعى كيەلى كەسكىندەردىڭ ماعىناسىن كوشەدە كەزدەيسوق ۇشىراسقاندار ەمەس، «جاڭا ادامداردىڭ» وزدەرى تۇسىنبەگەن.

الدە ولارعا اقىل ايتىپ وتىرعان بىرەۋ بار ما؟ سولاي سياقتى. بۇلارعا «ەكسپو» قالاشىعىنان 100 شارشى مەتردەن اساتىن كەڭسەنى جالداپ الىپ بەرىپ وتىرعان دەمەۋشى بار كورىنەدى. بىراق ول دەمەۋشىنىڭ كىم ەكەنىن «جاڭا ادامدار» ايتقىسى كەلمەيدى. سونىمەن بىرگە بىلتىر قاراشادا الماتىدا وتكىزگەن ميتىڭگىسىنە قاتىسقان 500-دەي ادامنىڭ دەنى قوزعالىس مۇشەلەرى ەكەنىن، ولاردىڭ استانادان كەلگەنىن، الماتىعا دەيىنگى جولاقىسىن «جاڭا ادامدار» ۇيىمى تولەگەنىن «ازاتتىق» راديوسى جازدى.

دەمەك جاستاردى قولداپ، قولپاشتاپ وتىرعان بىرەۋ بار. ءارى ول بەلگىلى ءبىر ماقساتقا اقشانى ايامايتىن بىرەۋ. ول بىرەۋگە قازاقتىڭ ەجەلگى تاريحى، سول تاريحپەن بىرگە ورىلەتىن ۇلت دۇنيەتانىمى ۇنامايتىن سياقتى. ول تاريح ونسىز دا يسلام جورىقشىلارى تاراپىنان جويىلۋعا اينالعان. تاسقا قاشالعان جازۋلارىمىز، سالت-ءداستۇرىمىز حالىق جادىنان وشىرىلگەن. تەك اراپ جىلقىلارىنىڭ تۇياعى جەتپەگەن ورحون-ەنيسەي بويىنداعى جازبا ەسكەرتكىشتەر مەن جەر استىندا مىڭداعان جىل بويى جاسىرىنىپ جاتقان تاۋتەكە ءمۇيىزدى قاناتتى تۇلپار باسقىنشىلىقتان امان قالعان. سول ارقىلى تىرىلگەن تاريحتى تاعى بىرەۋلەر جويعىسى  كەلە مە، قالاي؟ سوندا ولار تۇركىگە قىمبات، قاستەرلى بەينەلەردى اۋىستىرعاندا، ونىڭ ورنىنا نە قويماقشى ەكەن. كوگىلدىر ءتۇستى جاسىلمەن اۋىتىرماقشى ما؟

سوندىقتان ەلتاڭبانى اۋىستىرۋ دەگەن ساندىراقتى قويۋ كەرەك. ونىڭ ورنىنا جاس ۇرپاققا ەلتاڭبانىڭ جەكەلەگەن بولىكتەرىن تالماي تۇسىندىرگەن ءجون. ول ءۇشىن وتاندىق ارحەولوگيانىڭ جەتىستىكتەرىن قاتىستىرا وتىرىپ، اۋىز ادەبيەتىمىزدەگى كەيىنگى ءدىني جاپسىرمالاردى ايقانداپ، ونىڭ تاساسىندا تانىلماي قالعان تۇركىلىك ۇعىمداردى، ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى جاس ۇرپاققا تۇسىنىكتى ەتىپ وقىتقان دۇرىس. بۇل جۇمىس ادەبيەتشى عالىمداردىڭ ءىسى.  الايدا قازىر ورازا تۇتىپ، ناماز وقيتىن، يسلامي قاعيداتتار ساناسىنا ءسىڭىپ كەتكەن «فولكلورتانۋشى» عالىمدار ءدال وسىنى كوكتەتە قويۋى ەكىتالاي-اۋ!

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

پۋبليتسيست

Abai.kz