رۋحاني جولدا، جالپى الەم زاڭدىلىقتارىن تۇسىنۋدە تانىمنىڭ ماڭىزى ۇلكەن ەكەنى بەلگىلى. تانىم ومىرگە قۇشتارلىق تۋدىراتىن نەگىزگى كۇشتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن تانىمنىڭ نە ەكەنىن، ونىڭ ومىردەگى كورىنىستەرىن جاقسى ءبىلۋىمىز كەرەك. 

تانىم دەگەنىمىز نە؟ فيلوسوفيادا تانىم گنوسەولوگيا دەپ اتالىپ، «تانىم دەگەنىمىز – ءبىلىم الۋداعى ىزدەنىس» دەپ تۇسىندىرىلەدى. ارينە، بۇل زاتتىق الەمدى تانۋعا ارنالعان تار تۇسىنىك. يسلام بويىنشا تانىم (اقيدا)—ادامنىڭ قورشاعان دۇنيە جونىندە سەنىمى ارقىلى قالىپتاسقان تانىمى، پىكىرى، ءدىني ۇستانىمدار جيىنتىعى. يسلام بويىنشا تانۋ ءۇشىن سەنىم، ياعني يمان دا كەرەك. رۋحاني دەڭگەيدەگى تانىمدا سەزىم مۇشەلەرى عانا ەمەس، جۇرەك تە ىسكە قوسىلادى. سوندىقتان، ءدىني تانىم فيلوسوفيالىق تانىمداعى ىزدەنىس قانا ەمەس، ونىڭ رۋحاني ماعىناسىن دا قامتيتىن وتە كەڭ اۋقىمدى بىلدىرەدى.

تانىمنىڭ قاينار كوزى ءبىلىم بولىپ تابىلادى. كىم بولسا دا بىلىمگە ۇمتىلادى. سەبەبى، ءبىلىم جان قاسيەتى. ءفاني الەمدە جان ماتەريانىڭ اسەرىنەن ءوزىنىڭ تولىق ءبىلىمىن ۇمىتقان، بىراق بىلىمگە دەگەن قۇمارلىعى ساقتالىپ قالادى. سوندىقتان جان قۇمارى بيلەپ، ادام بالاسى ۇنەمى بىلىمگە ۇمتىلادى. بىلىمگە ۇمتىلۋ جان قۇمارى ەكەنىن اباي جۇمباق رەتىندە بىلاي دەپ بەرەدى:

سىنالار، ەي، جىگىتتەر، كەلدى جەرىڭ،
ساۋلەڭ بولسا بەرمەن كەل، تالاپتى ەرىڭ،
جان قۇمارى دۇنيەدە نەمەنە ەكەن –
سونى بىلسەڭ، ارنەنى بىلگەندەرىڭ.

بۇل جۇمباقتىڭ شەشۋىن «بىلمەككە قۇمارلىق» دەپ ءوزى بەرەدى. سەبەبى، شىبىن جان ۇنەمى عازيز جانعا، ياعني اللاعا ۇمتىلادى. اللانىڭ ءبىر كورىنىسى ونىڭ جاراتقاندارى، ياعني الەم كورىنىستەرى. الەم كورىنىستەرىن تانۋ ارقىلى اللانى تانيمىز. سوندىقتان، بىلىمگە ۇمتىلامىز. ءبىلىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى دا وسى – اللا تاعالانى تانىتۋ.

ادام ءومىرى عانا ەمەس، بۇكىل بولمىس كورىنىستەرى دە ءبىلىم ارقىلى پايدا بولىپ، وزگەرىپ، قۇبىلىپ وتىرادى. بۇكىل بولمىستىڭ قاينار كوزى ءبىلىم بولعاندىقتان، ءبىلىمسىز ەشتەڭە پايدا بولمايدى. ءبىلىمدى عىلىم ارقىلى تابۋعا بولادى.  بۇل اراداعى «عىلىم» دەگەن ءسوز اراب تىلىنەن ەنگەن رۋحاني دەڭگەيدى ءبىلدىرىپ تۇر، سوندىقتان، ول زاتتىق جانە رۋحاني بولمىستى بىردەي قامتيدى. بۇكىل بولمىستى تانۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ بولىكتەرىن ءبىلۋ كەرەك. وسىلاي ءداستۇرلى تۇسىنىكتەگى زاتتىق عىلىم سالالارى پايدا بولادى.

عىلىمنىڭ ماقساتى بۇكىل بولمىستى تانىتۋ بولعاندىقتان، ونىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني بولىكتەرى بار. عىلىم تانىمنىڭ قۇرالى. تانىم دەگەنىمىز تەك قانا اقپاراتتى قابىلداۋ ەمەس، سەزىمدەرمەن قابىلدانعان اقپاراتتى اقىلعا سالىپ تارازىلاپ، ەس ارقىلى تۇيسىككە جىبەرىپ، جۇرەكتە بەكىتۋ بولىپ تابىلادى. جۇرەككە جەتكەن وسىنداي تانىم سەنىمگە اينالىپ، جەتىلۋ بارىسىندا ول قۇدايعا دەگەن يمانعا اينالادى.

اباي ءبىلىم ارقىلى تانۋدىڭ نەگىزگى شارتتارىن بىلاي دەپ بەرەدى:

كوڭىلدە وزگە ماحاببات تۇرعاندا، حاقلىقتى تاپپايدى. ادامنىڭ عىلىمى، ءبىلىمى حاقيقاتقا، راستىققا قۇمار بولىپ، ارنارسەنىڭ ءتۇبىن، حيكمەتىن بىلمەككە ىنتىقتىقپەنەن تابىلادى. ول - اللانىڭ عىلىمى ەمەس، ءھاممانى بىلەتۇعىن عىلىمعا ىنتىقتىق، ءوزى دە ادامعا وزىندىك عىلىم بەرەدى.

بولمىستى كورىنىستەرىن تانۋ ارقىلى اللانى تانىي الامىز. تانۋ ءبىر اللاعا باعىتتالۋى كەرەك. سول كەزدە قانداي ارەكەت بولسا دا، رۋحتانىپ، رۋحاني ارەكەتكە اينالادى. رۋحاني جولدىڭ دۇنيەلىك جولدان ايىرماشىلىعى وسىندا، بارلىق ارەكەتتى اللاعا باعىشتاۋدا جاتىر. اللاعا ماحاببات قىلىپ، جۇرەك كوزىن اشىپ، بىلىمگە قۇمار بولىپ،  ىنتىقتىقپەن  تالپىنعاندا عانا شىندىقتىڭ، ياعني حاقلىقتى تانۋعا بولادى.

ءارى قاراي دانىشپان ءسوزىن بىلاي دەپ جالعاستىرادى:

ونىڭ ءۇشىن ول اللانىڭ وزىنە عاشىقتىق. عىلىم - اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول - حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر. بولماسا مال تاپپاق، ماقتان تاپپاق، عيززات-قۇرمەت تاپپاق سەكىلدى نارسەلەردىڭ ماحابباتىمەن عىلىم-ءبىلىمنىڭ حاقيقاتى تابىلمايدى.

وسىلاي تانۋ ءۇشىن عىلىمنىڭ قانداي ۇلكەن ماڭىزى بارىن تۇسىنەمىز. سەبەبى، عىلىم اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ياعني بولمىستىڭ ءبىر كورىنىسى، سوندىقتان، ونىڭ اللانىڭ وزىنەن ايىرماشىلىعى جوق. بىراق، عىلىم اللانىڭ ءبىر سيپاتى بولۋ ءۇشىن ول جان قۇمارىنا ارنالۋى كەرەك.  ەگەر ول ءتان قۇمارى ءۇشىن بولسا، وندا  «عىلىم-ءبىلىمنىڭ حاقيقاتى تابىلمايدى»، ياعني تانىم يمانعا اينالماي، زاتتىق سەنىم دەڭگەيىندە قالادى.

بولمىستىڭ ءۇش دەڭگەيىنە بايلانىستى تانىمدى دا ءۇش دەڭگەيگە بولۋگە بولادى.

ءبىرىنشىسى, ءتان ارقىلى كورنەۋ الەمدى تانۋ. زاتتىق عىلىم دەگەنىمىز وسى. ادام ءوزىنىڭ زاتتىق بولمىسى بولىپ تابىلاتىن ءتانى، اقىلى. لوگيكاسى ارقىلى كورنەۋ الەمدى تانىپ، بىرىمەن ءبىرىن بايلانىستىرىپ، ولاردى وزگەرتىپ،    ءتۇرلى زاتتىق كورىنىستەرىن الادى. بۇلار ءتان قۇمارى باسقارعان بولمىستىڭ تازا زاتتىق دەڭگەيى. تەحنيكانىڭ نەشە ءتۇرلىسىن ويلاپ تاۋىپ، كوسموسقا ۇشىپ، ويىن-ساۋىقتى كوبەيتىپ ءتان قۇمارىنا باعىتتالعان بۇگىنگى كۇندەردەگى وركەنيەت وسىنىڭ كورىنىستەرى.

ەكىنشىسى, كورىنبەيتىن نازىك الەمدەردى تانۋ. سپيريتۋاليزم، گيپنوز، شاماندىق، باقسىلىق، مەديۋمدىق، ەكستراسەنسورلىق ءتارىزدى قاتار الەمدەردى زەرتتەيتىن عىلىم تۇرلەرى وسىعان جاتادى. بۇل دەڭگەي ءبىرىنشىسىن دە قامتىپ، ادام ءوزىنىڭ ءتانىن عانا ەمەس، نازىك بولمىسىن دا جەتىلدىرىپ، وي ءورىسىن كەڭىتىپ، الەمنىڭ جوعارى دەڭگەيلەرىمەن بايلانىسىپ، حابار الادى. ولار ادامداردى جوعارى الەمدەرمەن بايلانىستىرىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە مۇمكىندىك جاسايدى. قازىرگى كەزدە جەر بەتىندەگى رۋحاني احۋال تومەندەگەندىكتەن، ونى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جوعارى الەمدەرمەن بايلانىس جاسايتىن ادامدار سانى كوبەيىپ كەلەدى. مىسالى، رەسەيدە يرينا پودزوروۆا ۇيىمداستىرعان «كاسسيوپەيا» دەگەن، قازاقستاندا جانات باقىت ۇيىمداستىرعان نازىك الەمدەرمەن بايلانىس جاسايتىن اعىمدار پايدا بولدى.  الەمدە باسقا دا اعىمدار مەن ۇيىمدار بار. ولار جوعارعى نازىك الەمدەردى تانىپ، وي ءورىستى كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسىلاي بولمىستىڭ الەمدىك كورىنىسىن تانىپ، بايلانىس جاساۋعا بولادى.

ءۇشىنشىسى, رۋحاني تانۋ. رۋحاني تانۋ رۋحاني جەتىلۋ ارقىلى ادامنىڭ ءوز-ءوزىن، جانە قۇدايدى تانۋعا باعىتتالعان. بۇل جول ءۇش دەڭگەيدى تولىق قامتىپ، بولمىستىڭ رۋحاني جانە ماتريالدىق بولىگىن تۇگەلدەي تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. رۋحاني جولعا تولىق تۇسكەن «تولىق ادامدار» عانا بۇل دەڭگەيگە كوتەرىلە الادى. رۋحاني جولدا بولمىستى تانۋ ءۇشىن ءتاندى عانا ەمەس، اقىلدى، جانە جان دۇنيەنى تولىق پايدالانۋ كەرەك.

رۋحاني جول ادام بولمىسىن پايدالانۋ جاعدايىنا بايلانىستى كوپتەگەن تۇرلەرگە بولىنەدى. مەديتاتسيا، مۋزىكا تىڭداۋ، بيلەۋ ءتارىزدى كوپتەگەن ادىستەردى اتاۋعا بولادى. مىسالى، جالەل رۋمي قالىپتاستىرعان يسلام اعىمىندا ۇزاق اينالۋ، كاۆكاز شەشەندەرىندە توپ بولىپ سەكىرىپ بيلەپ اينالۋ ادىستەرى بار. بۇل ادىستەر جان دۇنيەنى جەتىلدىرۋ ءۇشىن ءتاندى، سەزىمدەردى، وي ءورىستى تولىق پايدالانۋعا ارنالعان. بىراق، كەيبىر ورتودوكسالدى مۇسىلماندار مۇنداي ادىستەردى تولىق قابىلداي الماي، ولارعا سىن كوزبەن قارايدى. ءدىني راسىمدەردى پايدالانۋدا وسىلاي ءتۇرلى الاۋىزدىقتار پايدا بولادى.

تانۋدىڭ قاندايى بولسا دا ارەكەت ارقىلى ورىندالادى. ارەكەت ءتان، وي، جانە رۋح ارقىلى بولادى. ولاردىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە، ءوزارا قاتىناسىنا بايلانىستى تانىم دا ءارتۇرلى دارەجەدە. ءومىردى تانۋ عانا ەمەس، اسىرەسە رۋحاني جولدا فاناتيزمگە بەرىلمەي، ادامنىڭ بولمىسىن تولىق پايدالانۋدىڭ ماڭىزى وتە ۇلكەن. رۋحاني جولدا تانىم ءتۇرلى ءدىني راسىمدەر ارقىلى بولادى. سوندىقتان، اباي رۋحاني جولداعى راسىمدەرگە باسا كوڭىل ءبولىپ، وتىز سەگىزىنشى سوزىندە ولاردىڭ ىشكى ءمانىن ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.

سەنىم تانىم ارقىلى پايدا بولىپ، يمانعا اينالادى. ادامنىڭ رۋحاني دەڭگەيى تانىم مەن سەنىم ۇيلەسىمدىلىگىنە بايلانىستى كۇشەيۋى، نە بولماسا السىرەۋى مۇمكىن. اباي سوزىمەن ايتقاندا «پايدانى قالايشا الۋدى بىلمەك كەرەك», ياعني، سەنىمدى دۇرىس پايدالانىپ، ونى جەتىلدىرۋ اقىلى  يمانعا اينالدىرا ءبىلۋ كەرەك. بۇل سەنىپ قانا قويماي، ول سەنىمنىڭ پايداسىن الا ءبىلۋدى، ياعني يماندى ءوسىرۋدى كەرەك قىلادى. سوندىقتان، سەنىمنىڭ، يماننىڭ، جانە تانىمنىڭ بىرىنە ءبىرىنىڭ اسەرىن، ءوزارا بايلانىسىن جاقسى ءبىلۋ كەرەك. بۇل تۋرالى كەلەسى ماقالالاردا ءسوز بولادى.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz