ءبىرىنشى ءبولىم: يسلام ايەلدەرىنىڭ حيدجاپ كيۋى نەلىكتەن؟

ەگەر ءسىز يسلام ەلدەرىندەگى ايەلدەر عانا پارانجى نەمەسە حيدجاپپەن جۇرەدى دەسەڭىز قاتەلەسەسىز. ويتكەنى كەيبىر يسلام ەلدەرىنىنىڭ ەركەكتەرى دە بەتپەردەمەن جۇرەدى.

باتىس ازيا مەن سولتۇستىك افريكاداعى يسلام مەملەكەتتەرىندە ەركەكتەر بەتپەردە (پارانجى) بۇركەنەدى. بىراق سولتۇستىك افريكادا يسلام ءدىنىن ۇستانعان ءبىر ۇلت بار، ولاردىڭ ايەلدەرى بەتپەردە بۇركەنبەيدى، ال ەرلەرى قالىڭ بەتپەردە جامىلىپ، باستارىن بۇركەپ جۇرەدى. ونىمەن بىرگە ۇستىنە ارابشا ۇزىن شاپان كيەدى، بەينە ايەلگە ۇقسايدى. ولار - دۋالىجىلار، ياعني دۇنيەدەگى ەرلەرى بەتپەردە بۇركەنەتىن بىردەن-ءبىر جالعىز ۇلت.

دۋالىجى ەرلەرىنىڭ بۇركەنگەن بەتپەردەسى، شىنىن ايتقاندا، ءبىرتۇرلى وزگەشە. مۇنداي بەتپەردە كەي جەردە اق نە قارا، كەي جەردە شىمقاي كوك ماتادان سالادى. مۇنىڭ جوعارعى جاعى شاش پەن ماڭدايدى جاۋىپ تۇرادى، بەت الدىن كورۋ ءۇشىن كوزىنىڭ تۇسىنان ەكى ساڭىلاۋ قالدىرادى. سىرتقا شىققاندىعىن بىلاي قويىپ، ۇيدە دە، اۋەل دەسەڭىز ۇيىقتاعاندا دا ونى المايدى.

تاماقتانار كەزدە اس ىشۋگە قولايلى بولۋ ءۇشىن جيەگىنىڭ تومەنگى جاعىن از عانا قايىرىپ قويادى، وندا دا اۋزى-مۇرنىن قولىمەن قالقالاپ وتىرادى. تۋىس-تۋعان، دوس-جاراندارىنىڭ ۇيىنە قوناققا بارسا دا نەمەسە تۋىسشىلاي بارىپ بىرەر كۇن قونىپ قالسا دا، ءوزارا بەت كورىسۋگە بولمايدى. ءبىر تاڭعالارلىلىعى بۇلاردىڭ تۇلابويى تۇتاس وراۋلى بولا تۇرسا دا، ولار بەينە بەتپەردە بۇركەنبەگەندەي كەزدەسكەن ادامىن وپ-وڭاي تانيدى. مۇمكىن ادامنىڭ سويلەگەن سوزىنەن نەمەسە قيمىل-ارەكەتىنەن بىلەتىن بولار.

ۇل ەسەيىپ 16 جاسقا تولعاندا دۋالىجىلاردىڭ سالتى بويىنشا اكەسى توي جاساپ، ۇلىنا بەتپەردە بەرەدى، سونىمەن قوسا ەركىن دۋالىجىلاردىڭ ءداستۇرلى قارۋى بولعان قوس ءجۇزدى قىلىش ۇسىنادى. بالا وسى ەكى تارتۋدى العان سوڭ، ەسەيىپ-ەرجەتكەن ەرجىگىت ساناتىنا قوسىلادى. بىراق بەتپەردەنى بىردەن بۇركەنبەيدى. 25 جاسقا تولعانعا دەيىن قاستەرلەپ ساقتاپ، ونان سوڭ بۇركەنەدى، سونان باستاپ ونى باسىنان المايدى.

دۋالىجى ەركەكتەرىنىڭ بەتىن بۇركەنۋ سالتىنىڭ قالاي شىققانى جونىندە ناقتى دەرەك جوق. جاماندىقتان اۋلاق بولۋ ءۇشىن بەتپەردە ۇستايدى دەيتىن ءسوز ەل اۋزىندا كوپ ايتىلادى. ويتكەنى كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ ءدىني سەنىمدەرىندە باستىڭ بەت مۇشەسى، مىسالى، مۇرىن، قۇلاق، وتە-موتە اۋىز ءتۇرلى كەساپاتتاردىڭ كىرىپ-شىعاتىن جولى، ەگەر بۇل كەسەپاتتار سىرتقى بەس مۇشەدەن ءوتىپ ىشكە ەنسە زاقىمدايدى، كەزدەيسوق بەس مۇشەدەن سىرتقا شىقسا، وندا باسقالاردى زياندايدى، سوندىقتان باستى بۇركەنىپ ءجۇرۋ كەرەك دەيتىن ءتامسىل ءسوز بار. ولاي بولسا دۋالىجىلاردىڭ ءسابي بالالار، جاسوسپىرىمدەر مەن قىزدار بەتتەرىن اشىپ جۇرسە بولادى دەيتىنى قالاي ەكەن؟ دەمەك، بارلىق جاماندىقتار بالالارعا ەمەس، ەرەسەكتەرگە اۋەس بولاتىن بولدى عوي.

كەيىنگى كەزدە ۇلتتاردىڭ ءناسىلىن، تۇرمىس-سالتىن زەرتتەۋشىلەردىڭ تەكسەرۋىنە قاراعاندا، تۇرمىسقا شىققان ايەلدەردىڭ بەتىن بۇركەنىپ ءجۇرۋ ءداستۇرى اتالىق قوعامنىڭ بەلگىسى ەكەن. اراب ايەلدەرىنىڭ بەتپەردە (حيدجاپ) بۇركەۋىن ەسەپكە الماعاندا، دۇنيەدەگى كوپتەگەن ۇلتتاردا قىزدار توي كەزىندە نەمەسە تۇرمىسقا شىعاردىڭ الدى-ارتىنداعى ءبىر قاۋىم ۋاقىت ىشىندە بەتپەردە بۇركەنەتىن
سالت بار. ال، انالىق قوعامدا ايەلدەر بەتپەردە بۇركەنبەيدى، كەرىسىنشە باسقا رۋلاردان ۇزاتىلىپ كەلەتىن ەركەكتەر بەتپەردە جامىلادى ەكەن.

دۋالىجىلار جالپى العاندا سولتۇستىك افريكالىقتارعا ۇقسامايدى. ولار ەداۋىر كەش ۇيلەنەدى. جىگىت 23 جاستار شاماسىنان باستاپ بەتپەردە بۇركەنەدى. ونىڭ ۇستىنە ۇيلەنگەننەن كەيىن ۇزاق ۋاقىت (از دەگەندە ءبىر جىلدان ارتىق) قىزدىڭ ەلىندە تۇرۋى كەرەك. سوندىقتان وسى سياقتى ەلدەردىڭ بەتپەردە بۇركەنۋ ادەتى، شىنىندا دا، انالىق قوعامنان قالعان سالت سەكىلدى مە دەپ تە ويلايسىڭ.

دۋالىجىلار بەتپەردە بۇركەنۋدى مارتەبە سانايدى. بۇل باس بوستاندىعى بار ەرىكتى ەركەكتەرگە ءتان بولسا قۇلداردىڭ بەتپەردە بۇركەنۋىنە رۇقسات ەتىلمەيدى. دۋالىجى قىزدارى قۇلدارعا تۇرمىسقا شىعىپ بالالى بولسا، بالاسى "ەرىكتىلەر" (تاۋەلسىز) دەپ تانىلىپ، بەتپەردە بۇركەنۋ قۇقىعىنا يە بولادى. ال، كۇڭدەر دۋالىجى ەركەكتەرىمەن تۇرمىستانسا، ودان تۋعان بالا ەرىكتىلەر ەسەپتەلەدى. سوندىقتان ولاردىڭ ۇلدارىنا بەتپەردە بۇركەنۋ قۇقىعى بەرىلمەيدى. مىنە بۇل انالىق قوعامنان قالعان سالت سەكىلدى.

بۇدان تىس، ەرلەردىڭ بەتپەردە بۇركەنۋى سىندى، مۇنداي ءداستۇرلى سالتتىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى ساقتالىپ كەلۋى، تاعى ءبىر جاعىنان دۋالىجىلاردىڭ
جاراتىلىستىق ەرەكشەلىگىنە جانە ولاردىڭ شۇعىلداناتىن كەرۋەنشىدىك كاسىبىنە بايلانىستى بولسا كەرەك. ولار اتا-بابالارىنا تارتىپ ۇشى-قيىرسىز ساحارا ءشولىنىڭ قۇمدارىندا كەرۋەن تارتىپ شاقىرايعان ىستىقتا كۇن استىندا جۇرەدى. ولاردىڭ باستارىنا بەتپەردە بۇركەنىپ، ۇستىلەرىنە ۇزىن شاپان كيۋى قۇمدى بوراننان ساقتانۋى ءۇشىن قولدانىلعان شارا (امال) سياقتى.

وزگە ەل باسىلىمىنان اۋدارعان ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz