بەيجىڭدەگى قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىنداعى «اسكەري باسقارماعا جولدانعان ۇلىقتاردىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى مالىمدەمەلەرىنىڭ كوشىرمەسى» اتتى چيڭ (تسين) پاتشالىعىنىڭ مۇراعات قۇجاتتارى قورىنان، ونداعى قۇجاتتاردىڭ ميكروفيلمدەرى اراسىنان ساقتالۋ ءنومىرى 1736-03 جانە ميكروفيلم بويىنشا 051-001761 ءنومىرلى شاعاتاي جازبا تىلىندە حاتتالعان تاريحي قۇجات تابىلدى.

بەيجىڭدەگى قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىنداعى «اسكەري باسقارماعا جولدانعان ۇلىقتاردىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى مالىمدەمەلەرىنىڭ كوشىرمەسى» اتتى چيڭ (تسين) پاتشالىعىنىڭ مۇراعات قۇجاتتارى قورىنان، ونداعى قۇجاتتاردىڭ ميكروفيلمدەرى اراسىنان ساقتالۋ ءنومىرى 1736-03 جانە ميكروفيلم بويىنشا 051-001761 ءنومىرلى شاعاتاي جازبا تىلىندە حاتتالعان تاريحي قۇجات تابىلدى.

قۇجاتتا قىتاي مۇراعاتشىلارى تاراپىنان ميكروفيلمدە 2 بەت بولىپ كورسەتىلگەن، ونىڭ ءبىر بەتىندە حاتتىڭ ءماتىنى، ەكىنشىسىندە حات جولداعان ادامداردىڭ 2 ءمورى باسىلعان اتالمىش قۇجات تۋرالى ەشقانداي تۇسىندىرمە جازىلماعان، وندا تەك قۇجاتتىڭ فوتوكوشىرمەسى مەن ونىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارماسى بەرىلگەن. حاتتاعى شاعاتايشا ءتىل-جازۋ وسىعان دەيىن ءبىز كەزدەستىرگەن وسى تىلدە حاتتالعان قازاق جازبالارىنىڭ نەمەسە قاشقاريالىق ۇيعىر، قوقاندىق وزبەكتەردىڭ حاتتارىنداعى ءتىل جازۋلارىنان ەرەكشەلەۋ. ال ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارماسىندا حاتتىڭ تۇپنۇسقاسىنان قىسقالاۋ ەكەندىگى بايقالادى. ءبىر قىزىعى – حاتقا باسىلعان ەكى ءموردىڭ ءاربىرىنىڭ سول جاق جانىندا ءمور ءماتىنىنىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارماسى بەرىلگەن، وندا بىلاي دەلىنگەن:
1. «kucuk hojo i temgetu»، ياعني «كۇشىكقوجانىڭ ءمورى» (سول جاقتاعى موردەگى جازۋ);
2. «Habambai i temgetu»، ياعني «قابانبايدىڭ ءمورى» (وڭ جاقتاعى موردەگى جازۋ).
وڭ جاقتاعى ءمور ءبىزدىڭ نازارىمىزعا بىردەن ىلىكتى. ويتكەنى، وسىعان دەيىن ءبىز كەزدەستىرگەن ءمانجۋ ءتىلدى مۇراعات قۇجاتتارىندا قاراكەرەي قابانبايدىڭ ەسىمى وسىلاي «Habambai» دەپ حاتتالعان. دەمەك، بۇل حاتتىڭ قازاقتىڭ ايگىلى باتىرى قابانبايعا قاتىسى بار ەكەنى ابدەن ىقتيمال. دەگەنمەن، قابانباي باتىردىڭ ءمورى قالايشا بۇل حاتقا باسىلعان؟ ونىڭ قاسىنداعى موردە كورسەتىلگەن كۇشىكقوجا كىم؟ جالپى، ەلەۋسىز بولىپ كەلگەن وسى تاريحي قۇجات قانداي جاعدايدا قالىپتاسقان؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ ءۇشىن، ءبىز اۋەلى حاتتىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىن قازاق تىلىنە قايتا اۋدارىپ شىعۋدى ءجون كوردىك.
حاتتىڭ قازىرگى قازاق تىلىنە اۋدارماسى:
«ابقاي-ۆەحيەحە («چيانلۋن» ءسوزىنىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى بالاماسى) ۇلى حانعا كۇشىكقوجا باستاعان، سۇلتان-بەكەي بي، ەسىم بي، قارا بي، قارامەندى بي، قۇلمامەت بي، الدانازار بي باستاعان ۇلكەندى-كىشىلى بارشامىز ءبىراۋىزدان ۇلى ەجەن حانعا قۇلشىلىق ەتىپ باس ۇرامىز. ءبىز دە ۇلى ەجەن حانعا ەڭبەك كورسەتىپ، قاشقىندارىڭىز بولعان جاعدايدا اسكەري لاگەرلەرىڭىزگە حابار جەتكىزىپ نەمەسە سول قاشقىندى تۇتقىنداپ اپارىپ بەرسەك. قاراقالپاق جۇرتىنان ەلشى بولىپ كەلىپ [ەدىك]، قابانباي كەدەرگى جاساپ جىبەرمەي جاتىر. وسى حات باتىر جياڭ ءجۇننىڭ ەلشىسى باتۇرۇعا تاپسىرىلدى. باتۇرۇ جياڭ ءجۇن ءارى قاراي ابكاي-ۆەحيەحە ۇلى حانعا جەتكىزگەي...».
جوعارىداعى حاتتىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارماسىن وقي كەلە، ءبىزدىڭ ەسىمىزگە وزگە ءبىر چيڭ  پاتشالىعىنىڭ مۇراعات قۇجاتى ءتۇستى. چيڭ پاتشالىعى ءچيانلۇن جىلناماسىنىڭ 23 جىلى 9-ايدىڭ 1-كۇنى  1 قىركۇيەك), ياعني 1758 جىلى 2 قازان كۇنى ءمانجۋ تىلىندە حاتتالعان، قىتاي مۇراعاتشىلارى تاراپىنان «شەت ايماقتى تىنىشتاندىرۋ ارمياسىنىڭ وڭ قول ورىنباسار جياڭ ءجۇنى چەبدەنجابتىڭ «قازاق كۇشىكقوجا ءوز ەلىن باستاپ بىزگە باعىنىپ كەلدى، ونىڭ وسىعان بايلانىستى كوتەرگەن حاتناماسى پاتشا اعزامنىڭ نازارىنا جىبەرىلدى» دەگەن مازمۇنداعى مالىمدەمەسى» دەپ تاقىرىپ قويىلعان وسى قۇجاتتىڭ فاكستىق جازباسى بىزبەن قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتى بىرلەسىپ شىعارعان «قىتاي-قازاقستان قارىم-قاتىناستارىنا بايلانىستى تسين داۋىرىندەگى مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ جيناعى ء(ى توم)» اتتى فاكستىق قۇجاتتار جيناعىنا ەنگىزىلگەن. قىتاي مۇراعاتشىلارى تاراپىنان بەرىلگەن مالىمەت بويىنشا، قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىنداعى بۇل قۇجاتتىڭ ساقتالۋ ءنومىرى مىناداي: قۇجاتتىڭ تۇپنۇسقاسى بويىنشا – 1712-038; ميكروفيلم بويىنشا – 0500564.
قۇجاتتىڭ ترانسكريپتسياسى مەن ونىڭ قازىرگى قازاق تىلىندەگى اۋدارماسىن ءبىز ءوزىمىزدىڭ «قازاق حاندىعى مەن چيڭ پاتشالىعىنىڭ ساياسي-ديپلوماتيالىق قاتىناستارى تۋرالى قىتاي مۇراعات قۇجاتتارى ء(ى توم)» اتتى ەڭبەگىمىزگە ەنگىزگەنبىز. وندا قۇجات اۆتورى چەبدەنجاب ءوز پاتشاسىنا (تسيانلۋنعا) بىلاي دەگەن ەكەن: «پاقىرىڭىزدىڭ باتۇرۇ ەسىمدى قورعاۋشىسى قازاق جەرىنەن قايتىپ كەلىپ بىلاي دەپ مالىمدەمە جاسادى: «مەن قازاق قابانبايدىڭ اۋىلىندا قاراقالپاقتىڭ كۇشىكقوجا ەسىمدى ادامىنا كەزىگىپ قالدىم. سوندا كۇشىكقوجا ماعان بىلاي دەدى: «مەن قاراقالپاقتاردىڭ اۋىلىنان 10 ادام باستاپ كەلىپ، قابانبايعا «قازىرگى تاڭدا سىزدەر بارلىقتارىڭىز ۇلى حانمەن قارىم-قاتىناستا بولىپ جاتىر ەكەنسىزدەر. ءوز كەزىندە ءبىز ءوزارا ساۋدا قاتىناستا بولعان ەدىك، ال ءبىز دە بارشا ەلىمىزدىڭ «وسىلايشا ۇلى حان مەن قارىم-قاتىناستا بولىپ، ولارمەن بىرگە بەيبىت ءارى تىنىش ءومىر سۇرسەك» دەگەن ءوتىنىشىن بىلدىرۋگە كەلگەنبىز. باقىتىمىزعا وراي باتىر جياڭ ءجۇننىڭ جىبەرگەن ەلشىسى سىزبەن كەزدەسىپ وتىرمىز. ەندەشە، ءبىز [وسى ورايدى پايدالانىپ] قاراقالپاق ەلىنىڭ بارلىق بۇقاراسى اتىنان ءوزىمىزدىڭ ۇلى حانمەن قارىم-قاتىناس ورناتقىمىز كەلەتىندىگىمىزدى ءبىلدىرىپ، حاتناما كوتەرىپ وتىرمىز، باتىر جياڭ ءجۇن  ونى ءبىز ءۇشىن ۇلى پاتشاعا جەتكىزىپ بەرگەي. بۇرىن بولسا قازاقتار ءبىزدى تولاسسىز توناپ كەلگەن، ال ەندى، مىنە، وسىدان بىلاي ءبىز ۇلى پاتشامەن قارىم-قاتىناستا بولىپ تىنىش ءومىر سۇرە الاتىن بولدىق»، – دەدى دە دەرەۋ حات جازىپ، ونىڭ ۇستىنە ءمور باسىپ، ماعان تاپسىردى. مەن حاتتاعى جازۋدى تانىماعاندىقتان، ءتىلماشتان ونى ماعان وقىپ بەرۋدى تالاپ ەتتىم. حاتتا بىلاي دەلىنگەن ەكەن: «60 000 وتباسى قاراقالپاقتى باسقاراتىن كۇشىكقوجا، سۇلتانبەك بي، ەسىمباي، قارا بي، قوربوتا بي، حالاحمات بي جانە الدانازار قاتارلى ۇلكەندى-كىشىلى ادامدارىنان دات: ابكاي-ۆەحيەحە حانعا باسىمىزدى يەمىز. ەگەر [سىزدەر تاراپتان] قاشقان قاشقىندار ءبىز جاققا كەلسە، وندا ءبىز حابارىن جەتكىزەمىز. قاراقالپاق ەلشىلەرى ءبىز وسىندا كەلىپ ەدىك، قابانباي ابكاي-ۆەحيەحە حانعا ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدى جەتكىزبەي وتىر. ەندى، مىنە، ءبىز ءوز حاتىمىزدى باتىر جياڭ ءجۇننىڭ [ەلشىسى بولىپ كەلگەن] قورعاۋشى ەلشىسىنە تاپسىرىپ، باتىر جياڭ جۇننەن سول حاتتى ابقاي-ۆەحيەحە حانعا جەتكىزىپ بەرۋدى وتىنەمىز». سونان سوڭ مەن، باتۇرۇ، كۇشىكقوجانىڭ ماعان تاپسىرعان وسى حاتىن قابانبايعا كورسەتىپ ەدىم، قابانباي: «ولاردىڭ سىزدەرمەن قارىم-قاتىناستا بولعىسى كەلەتىندىگى شىن. الايدا ولاردىڭ تۇراتىن جەرى تىم الىستا بولعاندىقتان، ءارى-بەرى ەلشى جىبەرۋ ءىسى وتە قيىن بولار»، – دەدى دە، كۇشىكقوجانىڭ الگى حاتىنىڭ ۇستىنە ءوز ءمورىن دە باستى»… مەن ءوزىمنىڭ مالىمدەمەممەن بىرگە قاراقالپاق كۇشىكقوجانىڭ حاتىنىڭ تۇپنۇسقاسىن دا پاتشانىڭ نازارىنا جىبەرىپ وتىرمىن…». ء[چيانلۇن جىلناماسىنىڭ 23 جىلعى 9-ايدىڭ 1-كۇنى [وسى مالىمدەمە جىبەرىلدى].
چيڭ ۇلىعى چەبدەنجابتىڭ بۇل مالىمدەمەسىن وقي كەلە، ءبىز ونىڭ جوعارىداعى جاڭادان تابىلعان بەلگىسىز حاتپەن تىكەلەي قاتىسى بار ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتەدى: جوعارىداعى بەلگىسىز حاتتىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىندا ايتىلعان اڭگىمە مەن چەبدەنجابتىڭ قاراقالپاق كۇشىكقوجا جازعان حات مازمۇنى تۋرالى بەرگەن مالىمەتى نەگىزىنەن سايكەسەدى، ەكى قۇجاتتىڭ اراسىندا تەك مىنا تۇستارعا بايلانىستى ءبىر-بىرىمەن ۇقساڭقىرامايتىن جايتتار بايقالادى:
ا) چەبدەنجابتىڭ مالىمدەمەسىندە «60 000 وتباسى قاراقالپاقتى باسقاراتىن كۇشىكقوجا» دەگەن سوزدەر جوعارىداعى بەلگىسىز حاتتىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىندا كەزدەسپەيدى;
ءا) ەكى قۇجاتتاعى كۇشىكقوجانىكىنەن تىس باسقا 6 ادامنىڭ ەسىمى ءسال وزگەشەلەۋ بولىپ جازىلىپ، ءبىرىنشى قۇجاتتا ولار «soltun bekei bi»، «esim bi»، «hara bi»، «hara minde bi»، «holmamat bi» جانە «ala najar bi» دەپ كەلسە، ەكىنشىسىندە تيىسىنشە «soltobekbei»، «esembai»، «harabei»، «horbotabei»، «halahmatbei» جانە «aldanajar». دەگەنمەن، بۇل ايىر-ماشىلىقتاردىڭ بارلىعىن تۇسىندىرۋگە بولادى: چەبدەنجابتىڭ مالىمدەمەسىندە «60000 وتباسى قاراقالپاقتى باسقاراتىن كۇشىكقوجا» دەگەن سوزدەر جوعارىداعى بەلگىسىز حاتتىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىندا كەزدەسپەگەنىمەن، حاتتىڭ شاعاتاي تىلىندەگى نۇسقاسىندا كەزدەسەدى (تەك وندا «60 000 وتباسى قاراقالپاق» دەگەن ءسوز تىركەسى «6 شاھارلى قاراقالپاق» دەپ جازىلعان. ال ەسىمدەردىڭ وزگەشەلەۋ بولىپ قالىپتاسقاندىعى – قۇجات اۆتورلارىنىڭ جات ءتىلدى ەستۋ قابىلەتتەرىنىڭ ايىرماشىلىعى نەمەسە قۇجاتتاردىڭ حاتتالعان كەزدەرىندەگى ورفوگرافيالىق اقاۋلىقتاردان تۋىنداعان.
قورىتىندى بىرەۋ: ءبىزدىڭ قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىنان جاڭادان تاپقان بەلگىسىز حاتىمىز ءدال چيڭ ۇلىعى چەبدەنجابتىڭ ءوز پاتشاسىنا جولداعان مالىمدەمەسىندە ايتاتىن «قاراقالپاق كۇشىكقوجانىڭ حاتىنىڭ تۇپنۇسقاسى»، ال حاتتاعى ەكى ءموردىڭ يەسى دە انىق بولدى: ونىڭ ءبىرىنشىسى اتالمىش حاتتى جازعان قاراقالپاقتىڭ ءبيى كۇشىكقوجا بولسا، ەكىنشىسى سول داۋىردەگى قازاق حالقىنىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى – قاراكەرەي قابانباي باتىر. اتالعان حات پەن ونىڭ ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسى كەيىن كەلە بەلگىلى سەبەپتەرمەن سول حاتتى جولداعان چەبدەنجابتىڭ مالىمدەمەسىنەن اجىراتىلىپ تاستالعان (شاعاتاي نەمەسە توت-موڭعول تىلىندە حاتتالعان مۇنداي ورتاازيالىق حاتناما ادەتتە چيڭ ۇلىعى جازعان مالىمدەمەنىڭ «قوسىمشا قۇجاتى» رەتىندە سول مالىمدەمەمەن بىرگە ساقتالادى), ال ول وزگە قۇجاتتار توپتاماسى اراسىنا قوسىلىپ «بەلگىسىز قۇجاتقا» اينالىپ شىعا كەلگەن. چيڭ ۇلىعى چەبدەنجاب ءوز مالىمدەمەسىن ء«چيانلۇن جىلناماسىنىڭ 23 جىلعى 9-ايدىڭ 1-كۇنى»، ياعني 1758 جىلى 2 قازان كۇنى جازعان، دەمەك، قابانباي باتىردىڭ ءمورى باسىلعان قاراقالپاق كۇشىكقوجا ءبيدىڭ حاتى وسى 1758 جىلى تامىزدىڭ سوڭى مەن قىركۇيەكتىڭ باسى ارالىعىندا حاتتالعان بولسا كەرەك. كۇشىكقوجا حاتىنىڭ شاعاتاي تىلىندەگى تۇپنۇسقاسىنان قازىرگى قازاق تىلىنە اۋدارماسى:
«پاقىرىڭىز، كۇشىكقوجا ۇلى ابقاي ءتاڭىرىنىڭ ۇلىنا سالەم! التى شاھارلى قاراقالپاق قازاقپەن ءبىر بولدى. سۇلتانبەكەي بي، ەسىم بي، قارا بي، قارامەندى بي، قۇلماحمەت بي سىندى ۇلكەندى-كىشىلى بارشالارى بىلاي دەدى: ء«تاڭىر حانىنا باس ۇرايىق، ولاردىڭ شالعايداعىلارى (قاشقىندارى) بولسا ءبىز دە حاباردار بولساق، ءبىز دە قىزمەت كورسەتۋگە دايىنبىز». سول سەبەپتەن ءبىز قاراقالپاق جۇرتىنان ەلشى بولىپ كەلگەنبىز، الايدا ءتاڭىردىڭ (ۇلىنا جانە سىزگە بەرمەك بولعان) سىباعامىزدى قابانباي جىبەرمەدى. جياڭ ءجۇن باتىردىڭ ەلشىسى باتۇرۇعا بۇل حاتىمىزدى تاپسىردىق. جياڭ ءجۇن  باتىرعا تاپسىرىپ بەرگەن وسى حاتىمىزدى جياڭ ءجۇن باتىر ء[ارى قاراي] ءتاڭىردىڭ حانىنا تاپسىرىپ بەرگەي...»
ەندى «قاراقالپاق كۇشىكقوجا بي نە ماقساتتا وسى حاتتى جازعان؟» دەگەن سۇراققا كەلسەك. جوعارىداعى كورسەتىلگەن كۇشىكقوجا حاتىنىڭ شاعاتاي تىلىندەگى تۇپنۇسقاسى، ءمانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسى جانە وسى حاتپەن بايلانىستى چيڭ ۇلىعى چەبدەنجابتىڭ جولداعان مالىمدەمەسى قاتارلى تاريحي قۇجاتتاردان بىلگەنىمىز: بىرىنشىدەن، كۇشىكقوجا باستاعان قاراقالپاق جۇرتى چيڭ پاتشالىعىمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ ماقساتىندا بولعان; ەكىنشىدەن، قاراقالپاقتار چيڭ پاتشالىعىنا كومەك كورسەتىپ، چيڭ پاتشالىعىنىڭ «قاشقىندارىن» تۇتقىنداپ بەرۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن بىلدىرگەن; ۇشىنشىدەن، كۇشىكقوجا قاراقالپاقتاردىڭ «قازاقتارمەن ءبىر بولدىق» جانە «قازاقتار سياقتى چيڭ پاتشالىعىمەن بىرگە بەيبىت ءارى تىنىش ءومىر سۇرسەك» دەگەن نيەتتە ەكەندىكتەرىن ايتقان. دەمەك، كۇشىكقوجا بي باستاعان قاراقالپاق كوسەمدەرى ەلدەرىن قازاقتارعا جاقىن جەرگە كوشىرۋدى كوزدەگەن. مۇنىڭ باستى سەبەبى تۋرالى ءبىز ءدال سول كەزدە ساۋدانىڭ جايىن باقىلاۋ ماقساتىندا ۇرىمجىگە بارا جاتقان قابانباي باتىردىڭ ۇلى ەدىگەنىڭ چەبدەنجابقا ايتىپ بەرگەن اڭگىمەسىنەن بىلە الامىز. جوعارىداعى اتالعان چەبدەنجابتىڭ مالىمدەمەسىندە بۇل تۋرالى بىلاي دەلىنەدى:
«مەن، پاتشانىڭ قۇلى، [باتۇرۇ ايتقان] وسى تۋرالى قابانبايدىڭ ۇلى ەدىگە قاتارلىلاردان سۇراپ ەدىم، ولار: «بۇرىن قاراقالپاقتار ءبىزدىڭ ەلدەگى ابىلقايىردىڭ ءىنىسى بۇلعارىنى ءولتىرىپ تاستاعان، سول سەبەپتەن بىزدەگى ابىلاي، ابىلقايىر قاتارلىلار اسكەر باستاپ ولاردىڭ جۇرتىن شاپقان، سوندا وسى ەل ءارى  [وڭتۇستىككە قاراي] كوشىپ كەتكەن. وندا بارعان سوڭ بۇلاردى تاعى بۇقارلىقتار توناپ، ەل-جۇرتتارى جان-جاققا شاشىلىپ كەتكەن. ولار ءبىزدىڭ ۇلى حانمەن قارىم-قاتىناس ورناتقاندىعىمىزدى ەستىپ، وزدەرى دە وسىلاي ىستەسەك دەپ كەلىپ وتىر. ولار ءوز قونىستارىن وسى جاققا قاراي كوشىرىپ، بۇرىنعى كونە جۇرتتارىنا كەلىپ وتىرماقشى. ءبىز ولاردىڭ وسى تالابىن قۇپتاپ، ولاردىڭ كونە جۇرتىنا ورالۋىنا رۇقسات بەرىپ وتىرمىز» دەپ جاۋاپ قايتاردى...».
ەدىگەنىڭ ءسوزى سايىپ كەلگەندە، مىنانى مەڭزەپ تۇر: قاراقالپاقتار قازاقتار سياقتى كونە جۇرتتارىنا ورالماقشى، وعان قازاقتار رۇقسات بەرگەن (دەمەك، جەردىڭ قازىرگى يەسى – قازاقتار). ال ول ءۇشىن قاراقالپاقتار چيڭ پاتشالىعىمەن دە جاقسى بايلانىستا بولعىلارى كەلەدى. مۇندا ەدىگە ماڭىزدى ءبىر ماسەلەنى، ياعني جوڭعار حاندىعى جويىلعاننان سوڭ ءوز كەزىندە جوڭعارلاردىڭ باسىپ العان جەرلەرىنە ء«بىز قازاقتار يە بولامىز» دەگەن اڭگىمەنى چيڭ ۇلىقتارىنا استارلاپ قوزعاپ وتىر.
جالپى، XVIII-XIX عاسىرلار ارالىعىنداعى قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ ەڭ ءبىر كۇردەلى قىرى نەمەسە ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىنا وزىندىك ىقپالىن تيگىزگەن ماسەلە − قازاق حالقىنىڭ شىعىسقا قاراي وزدەرىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە ايىرىلىپ قالعان كونە جۇرتىنا ورالۋى جانە سول تاريحي ۇدەرىستە تۋعان «جەرگە كىم يە بولۋعا ءتيىس؟» دەگەن ەكى ەل اراسىنداعى ۇعىمدىق كەلىسپەۋشىلىك پەن ءار ەلدىڭ جۇرگىزگەن ساياساتى بولدى. مۇنداي ماسەلەلەردىڭ پايدا بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى − چيڭ  پاتشالىق بيلەۋشىلەرىنىڭ يمپەريالىق پيعىلىنان تۋعان ىرگە كەڭەيتۋ ساياساتىنىڭ جۇرگىزىلۋى. چيڭ پاتشاسى ءچيانلۇننىڭ جانە ونىڭ ورتالىق ازياداعى ۇلىقتارىنىڭ ۇعىمى بويىنشا، بۇرىنعى جوڭعار حاندىعىنىڭ يەلىگىندە بولعان جەرلەردىڭ بارلىعى چيڭ پاتشالىعىنا ءتان بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى جوڭعار حاندىعىن قيراتقان – چيڭ پاتشالىعى. ال قازاق حالقى بولسا، شىعىستاعى جوڭعارلار باسىپ العان وزدەرىنىڭ اتاجۇرتىن ەشقاشان ەستەرىنەن شىعارماعان جانە سول اتاجۇرتىنا ورالۋدى ءاۋ باستان ماقسات ەتكەن. مۇنى ءبىز ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ەندى ورناي باستاعان كەزدەگى قازاق كوسەمدەرىنىڭ ءسوز ارەكەتتەرى تۋرالى چيڭ  پاتشالىق مالىمەتتەرىنىڭ وزىنەن-اق وقىپ بىلە الامىز. بىرىنشىدەن، ابىلاي حان تۇڭعىش رەت چيڭ  پاتشالىعىنا ەلشىلەرىن جىبەرگەندە-اق چيڭ  پاتشاسىنان تارباعاتاي سىندى جەرلەردى قازاقتارعا قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتكەن. ەكىنشىدەن، 1755 جىلى 17 قىركۇيەك كۇنى ءمانجۋ تىلىندە حاتتالعان ءبىر قۇجاتتا مىناداي مالىمەت ساقتالعان: تولە بي قاتارلى قازاق كوسەمدەرى چيڭ  ۇلىقتارىنا: «قازىر، مىنە، سىزدەر ءبىزدىڭ كونە جۇرتىمىزعا كەلىپ وتىرسىزدار… ء(بىزدىڭ) ەلدەگىلەر جەكە-جەكە ءوز جۇرتتارىمىزعا ورالساق دەپ تىلەك بىلدىرۋدە» دەگەن سوزدەر ايتقان. ۇشىنشىدەن، 1758 جىلى 27 قاڭتاردا ءمانجۋ تىلىندە حاتتالعان ءبىر قۇجاتتا (سونداي-اق «چيڭ گاوتسزۋن شيلۋ» مەن «پيندين چجۋنگەەر فانليۋە» سىندى ءداستۇرلى قىتاي دەرەككوزدەرىندە) نايمان قۇتتىباي باتىردىڭ چيڭ ۇلىقتارىنا ايتىپ بەرگەن ءبىر اڭگىمەسى ساقتالعان، وندا قۇتتىباي باتىر: ء«بىزدىڭ قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى باسقوسىپ، قالماقتاردى قاشقارعا، يەركەندكە جانە قىرعىزداردىڭ جەرىنە دەيىن قۋىپ جىبەرمەك»، – دەگەندى جەتكىزگەن. ال، مىنە، ءوز كەزەگىندە قابانباي باتىردىڭ ۇلى ەدىگە دە ورايدى پايدالانىپ، وسى اڭگىمەنى قوزعاپ وتىر.
قازاقتار وسى ءبىر ۇلى ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن تەك بىلەكتىڭ كۇشى عانا ەمەس، مۇددەسى تۇيىسكەن، قۇداي ايداپ اكەلىپ جاڭا كورشى بولعان چيڭ  ەلىنىڭ تامىرىن باسىپ، ونىمەن نەعۇرلىم ءتىل تابىسىپ، ءارتۇرلى ءادىس-امالدار ارقىلى ونىمەن بەيبىت بايلانىستا بولۋ كەرەك ەكەندىگىن دە تۇسىنگەن. سول سەبەپتەن دە، ەكى ەل اراسىندا «جىلقىعا جىبەك» ساۋدا قاتىناسى ورناتىلا باستالعان. ال قازاقتاردىڭ چيڭ  پاتشالىعىمەن تاتۋ-ءتاتتى قارىم-قاتىناس ورناتۋىنىڭ تاعى ءبىر ءتاسىلى – ولار العاشىنداعى ءامىرسانا باستاعان جوڭعار قالماقتارىمەن وداقتاسىپ، چيڭ پاتشالىعىنا قارسى تۇرۋ ساياساتىن وزگەرتىپ، كەرىسىنشە، چيڭ پاتشالىعىنا كومەك قولىن سوزىپ، ولارعا جوڭعار قولباسشىلارىن تۇتقىنداپ بەرە باستاعان. قابانباي باتىردىڭ ۇلى ەدىگە مەن ءىنىسى تومەتايدى ۇرىمجىگە جىبەرۋىنىڭ سەبەبى دە وسى بولاتىن. 1758 جىلى 9 قازان كۇنى ءمانجۋ تىلىندە حاتتالعان «تۇي-جاڭگين نۇساننىڭ قازاق قابانبايدىڭ ۇلىمەن جىلقى ساۋداسىن جاساعاندارى تۋرالى مالىمدەمەسى» تاقىرىبىنداعى ءبىر چيڭ پاتشالىق مۇراعات قۇجاتىندا بىلاي دەلىنەدى: «قابانباي ءوز ۇلى ەدىگە مەن ءىنىسى تومەتايعا 50-دەن استام ادامىن ەرتiپ، ەلشىمەن بىرگە بۋكۋچاعاننىڭ ۇلىن ۇرىمجىگە ايداپ اپارىپ، ول جەردىڭ قانشالىقتى الشاق ەكەندىگىن جانە سونداعى ساۋداگەرلەر سانىنىڭ قانشالىقتى ەكەندىگىن ءبىلۋ ءۇشىن كەلە جاتىر. ولار وزدەرىمەن بىرگە 500-دەي جىلقى ايداپ كەلە جاتىر».
كۇشىكقوجا ءبيدىڭ چيڭ پاتشالىعىنا حات جازۋىنىڭ تاريحي استارى وسىنداي. كۇشىكقوجا بي قاتارلى قاراقالپاق كوسەمدەرى قازاقتاردان ۇلگى الا وتىرىپ، شىعىستاعى كوكجيەككە كوز تىگىپ، ءوز ەلدەرىنىڭ تىنىسىن كەڭەيتۋگە، وزدەرىن شارشاتقان ورتادان قۇتىلىپ، ەلدەرىن ەركىندەۋ ءارى كەڭىرەك ەتەك جايۋعا مۇمكىندىگى بار كەڭىستىككە باستاپ اپارۋعا تالپىنعىلارى كەلگەن. الايدا ولاردىڭ بۇل نيەتى مەن جوسپارى اقىرى ىسكە اسپاي قالعان. مۇنىڭ سەبەبى تۋرالى بىزگە ەشقانداي تاريحي دەرەك جەتپەگەن. دەگەنمەن، بۇعان كەدەرگى بولعان سىرتقى سەبەپتەردىڭ قاتارىندا چيڭ پاتشالى­عىنىڭ ورتالىق ازيا وڭىرىنە ساياساتىنىڭ قالىپتاسۋى، اسىرەسە شەكارا ساياساتىنىڭ قالىپتاسۋى سەبەبى بار ەكەندىگى داۋسىز.

باقىت ەجەنحانۇلى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

"جاس قازاق" گازەتى