ەشبىر حالىق ءدىنسىز ءومىر سۇرە المايدى. سەبەبى، ءدىن حالىقتىڭ ءومىرىن رەتتەپ، باستى باعىت بەرىپ وتىراتىن نەگىزگى كۇش. ءاربىر قوعامعا ءومىردى ۇيلەسىمگە كەلتىرىپ وتىراتىن قۋات كوزى كەرەك. بۇل تۇرعىدان العاندا، ءتىپتى، كوممۋنيستەردىڭ يدەياسى دا ءدىننىڭ ءبىر كورىنىسى دەۋگە بولادى.

ارينە، يسلامعا دەيىنگى بۇرىنعى كوشپەندى قازاق حالقىنىڭ دا ءدىنى بولعان. ول ءدىن – تاڭىرشىلدىك، ياعني، بولمىستىڭ ءوزى. بۇل بولمىستى كوشپەلى تۇركىلەر ءتاڭىر دەپ اتاپ، وعان تولىق بوي ۇسىنعان. بولىنبەيتىن ءبىرتۇتاس بولمىستىڭ ءبىر بولىگى بولىپ، ىقپالىنا تولىق بەرىلگەندىكتەن، ەلدىڭ تىرشىلىگى بۇكىل الەم ومىرىمەن بىرىگىپ، تولىق ۇيلەسىمدى بولعان. قازاق ۇعىمىنداعى تاڭىرشىلدىك دەگەنىمىز وسى. تاڭىرشىلدىك دەگەنىمىز بۇكىل بولمىستى تولىق مويىنداپ، ونىڭ ىقپالىنا تولىق بەرىلۋ. جاتىرداعى نارەستە ءوزىنىڭ اناسىنىڭ جاعدايىنا قانداي تاۋەلدى بولسا، كوشپەندىلەردىڭ ءومىرى دە قورشاعان تابيعات كورىنىستەرىنەن سونداي تاۋەلدى بولدى. ناعىز تاڭىرشىلدىك تابيعاتپەن ەتەنە جاقىن بولعان كوشپەندى حالىقتاردا عانا مۇمكىن ەدى.

تابيعات اياسىنداعى حالىققا قازىرگى قالىپتاسقان دىندەردەگىدەي پايعامبار، قاسيەتتى جازبالار، ءدىني راسىمدەر بولعان جوق. تاڭىرشىلدىك ءۇشىن ادامدى دۇرىس جولعا سالاتىن، وعان كەرەكتى ءبىلىم بەرەتىن، جانە ۇيلەسىمدى ءومىردى بۇزباۋدى ۇيرەتەتىن كۇش تابيعاتتىڭ ءوزى بولدى. كوشپەندى ءومىر – الەمدىك قوزعالىستىڭ ءبىر بولىگى. قازاق بولمىسىنىڭ باستاۋ دا وسى كوشپەندى ءومىر بولدى. كوشپەندى ءومىر تولىعىمەن تابيعات اياسىندا، جانە بولمىسپەن ۇيلەسىمدى بولعاندىقتان، قازاق حالقىنىڭ ءدىنى دە، بۇكىل ءومىر سالتى دا تاڭىرشىلدىك بولدى.

وسىلاي قازاق حالقىنىڭ باستاۋ الاتىن كوشپەندى ءومىرى تابيعات اياسىندا بولىپ، بولمىس ومىرىمەن ۇيلەسىمدى بولدى. كوشپەندىلەر تابيعاتتى تولىق سەزىنىپ، وعان مويىن ۇسىنىپ، وزگەرمەيتىن كوك اسپاندى ءتاڭىر رەتىندە قابىلدادى، وعان سيىندى. بولمىستىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ونىڭ بىرلىگىن بۇزباي، تولىق ۇيلەسىمدى، تابيعي ءومىر ءسۇردى. كوشپەندىلەردىڭ ءبىر بولىگى بولعاندىقتان، تۇرىك حالقى دا، ونىڭ ىشىندە قازاقتار، وسىلاي ءبىر تاڭىرگە باعىنىپ، ونى بۇكىل بولمىس كورىنىسى رەتىندە قابىلداعان. تاڭىرشىلدىك وسىلاي پايدا بولدى دەۋگە بولادى.

ءتاڭىردىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. بۇكىل بولمىستى ءتاڭىر دەپ قابىلداعاندىقتان، ءتاڭىردىڭ ءوزى بولمىس، ال بولمىس — ءتاڭىر بولىپ قابىلداندى. ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعى جوق. بۇل تۇسىنىك تاڭىرشىلدىكتىكتىڭ قانداي كەڭ ماعىناسى بارىن كورسەتەدى. تاڭىرشىلدىك شەكسىز بولعاندىقتان، بارلىق باسقا تۇسىنىكتەر مەن اعىمدار سودان شىعىپ، ونىڭ بولىكتەرى بولىپ تابىلادى. سەبەبى، تاڭىرشىلدىك بۇكىل بولمىس ومىرىنەن شىعادى. شىڭعىسحان يمپەرياسىندا ءتۇرلى دىندەردى شەتتەتىپ، بىرنەن ءبىرىن بولمەي، بارلىعىن بىردەي قابىلداۋى دا وسىنىڭ كورىنىسى. ءومىردىڭ بارلىق كورىنىستەرى بولمىستىڭ بولىكتەرى رەتىندە قابىلدانىپ، بارلىق حالىقتار مەن دىندەرگە بىردەي تەڭ كوزقاراس بولعان. سوندىقتان، يمپەريادا ولاردىڭ اراسىندا ەشقانداي قايشىلىقتار بولماعان.

قازاق حالقى بولمىستىڭ شەكسىزدىگىن اسپان ارقىلى سەزىنگەن. «كوك ءتاڭىرى» دەگەن اتاۋدىڭ شىعۋى دا وسىدان بولسا كەرەك. «كوك ءتاڭىرى» دەگەنىمىز اسپان، تابيعاتتى بىلدىرەدى. قازىرگى كەزگە دەيىن قازاقتاردىڭ ادام «ءولدى» دەمەي، «قايتتى» دەپ، بولمىسقا قايتقانىن، ياعني ونىمەن بىرىككەنىن بىلدىرەدى. جاننىڭ ماڭگىلىكتى جانە ولگەن سوڭ ول تابيعاتتىڭ كەلەسى دەڭگەيىنە وتەتىنىن ءبىلىپ، ارۋاقتاردى ۇمىتپاي، ولارمەن ۇنەمى بايلانىستا بولعان. ولار الەمدەر بايلانىسىن ساقتاپ، تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرگەن.

قازاقتار وسىلاي تاڭىرگە قۇلشىلىق ەتىپ، تابيعات ىقپالىمەن، وزدەرىن بولمىستىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە سەزىنگەن. سوندىقتان، حالىقتىڭ وزىندىك بولمىسى ەرتەدەن، كوشپەندى ءداۋىردىڭ العاشقى كەزەڭىنەن قالىپتاسىپ، بەكەم ورنىققان. ءوزىن تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ساناعان ادام قورشاعان ورتاعا زيان تيگىزبەيدى. كوشپەندىلەر تابيعاتتى بالاسىنداي ايالاپ قورعادى. تابيعات ىقپالىمەن سالت-ءداستۇر پايدا بولىپ، ولار وتە قاتاڭ ساقتالىپ وتىرعان. اققان سۋدى بىلعاماس ءۇشىن وعان شومىلۋعا، كىر جۋعا ءتىپتى ءولىم جازاسىمەن تيىم سالىنعان. وسىلاي تابيعي سۋدىڭ تازالىعى ساقتالىپ، تابيعات قورعالىپ وتىرعان. كوشپەندىلەر قورشاعان تابيعاتىن ايالاپ، قورشاعان ورتانى ساقتاي ءبىلدى. سالتىندا «اعىن سۋدى ۇلىقتاۋ»، «كوك ءشوپ جۇلماۋ»، «باستاۋ باسىنا اقتىق بايلاۋ»،  حايۋاناتتاردىڭ ءپىرى بولۋى، وسىلاردىڭ بارلىعى قازاق حالقىنىڭ تاڭىرشىلدىكپەن تىعىز بايلانىسىن كورسەتەدى.

بولمىس ءومىرى سىرتتان ەشتەڭەنى قاجەت ەتپەيدى. كوشپەندى ءومىر دە وزىنە ءوزى جەتكىلىكتى، وسى ءبىرتۇتاستىڭ ءبىر بولىگى. ادام بالاسى كوشپەندى ومىردە تولىق تابيعات اياسىندا بولعاندىقتان، ول ءوزىنىڭ قاراباس قامىن كوپ ويلامايدى. تابيعات كۇشتەرىنە، تاڭىرگە تولىق سەنىپ، ءومىر نە بەرسە – سوعان قاناعات. ونىڭ باقىتتى بولۋىنا كوپ دۇنيەنىڭ قاجەتى جوق. ول دۇنيە-مۇلىككە كوپ تاۋەلدى ەمەس. بۇل ونىڭ ومىرىنە تاۋەلسىزدىك بەرەدى. ەركىندىكتى بىلدىرەتىن  «قازاق» دەگەن اتاۋ پايدا بولدى. ولار دۇنيەگە كوپ بايلانبايتىن، تابيعات قۇبىلىستارىنا وتە ءتوزىمدى، قيىندىقتان تايسالمايتىن، وزىنە كەرەگىن ەركىن تاۋىپ الاتىن ەر مىنەزدى، قايراتتى بولعان. بىراق تابيعي اپاتتار بولسا، وندا وتىرعان جەرىن تەز اۋىستىرىپ، كوشىپ جۇرە بەرەدى. ەجەلگى عۇنداردىڭ التايدىڭ ارعى بەتىنەن كوشىپ، ەۋروپاعا دەيىن جەتكەندەرى وسىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك.

كوشپەندىلەر وتىرىقشى ەلدەردى وڭاي جاۋلاپ الىپ، ولاردىڭ ءىرىپ-شىرىگەن ورتاسىن جويىپ، جاڭا قوعام ورناتۋعا ماجبۇرلەپ وتىرعان. ادامزات ءومىرىنىڭ قۇلدىراۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي، وعان ۇنەمى وسىنداي سەرپىلىس، جاڭا تىنىس بەرىپ وتىرۋ وتە قاجەت ەدى.  ءحىى عاسىردا ۆيلگەلم رۋيسبرۋكسكي دەگەن ساياحاتشى كوشپەندىلەر تۋرالى «بۇل ءومىردىڭ دۇنيەسىنە از كوڭىل بولەدى، ولار جەر وڭدەمەيدى، ءۇي سالمايدى، ولاردىڭ وزىندىك ىشكى بولمىسى جەر كەزىپ، ۇزاق جول جۇرۋگە مۇمكىندىك جاسايدى» دەپ جازادى.

قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى، ەجەلدەن كەلە جاتقان كوپتەگەن ادەت-عۇرپى، مەيرامدارى، تابيعات پەن الەمگە قاتىستى تۇسىنىك-پايىمدارى مەن ۇلتتىق ويىندارى ادامزاتتىڭ وتكەن ءومىرىن ەسكە سالىپ، بۇگىنگى كۇندەرى ولاردىڭ تۇرمىس-سالتىن كورسەتكەندەي بولادى.

قازاق ءومىرىنىڭ بولمىسپەن ۇيلەسىمدىلىگىن تابيعات كورىنىستەرى ارقىلى اباي جاقسى كورسەتەدى. ول ءوزىنىڭ «جاز»، «كۇز»، «قىس»، «جازعىتۇرى» ءتارىزدى ولەڭدەرىندە حالىقتىڭ تابيعاتپەن بايلانىسىن سۋرەتتەيدى. جازعىتۇرىنىڭ جەر بەتىندەگى تىرشىلىككە ىقپالىن بايانداي كەلىپ،  ونىڭ ادامدارعا اسەرىن ءارى قاراي اباي بىلاي دەپ كورسەتەدى:

جازدىڭ كوركى ەنەدى جىل قۇسىمەن،
جايراڭداسىپ جاس كۇلەر قۇربىسىمەن.
كوردەن جاڭا تۇرعانداي كەمپىر مەن شال،
جالباڭداسار ءوزىنىڭ تۇرعىسىمەن.

قىرداعى ەل ويداعى ەلمەن ارالاسىپ،
كۇلىمدەسىپ، كورىسىپ، قۇشاقتاسىپ.
شارۋا قۋعان جاستاردىڭ مويىنى بوساپ،
سىبىرلاسىپ، سىرلاسىپ، ماۋقىن باسىپ –

دەپ تابيعات پەن ادام ءومىرىنىڭ، ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن كورسەتسە، «جازعا جاقسى كيىنەر قىز-كەلىنشەك، جەر جۇزىنە ءوڭ بەرەر گۇل-بايشەشەك» دەپ ءارى قاراي تابيعات پەن ادام ءومىرىنىڭ بىرىنە ءبىرىنىڭ اسەرىن، ۇقساستىعىن سۋرەتتەيدى.

بەزەندىرىپ جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر،
مەيىرماندىق دۇنيەگە نۇرىن توگەر.
انامىزداي جەر ءيىپ ەمىزگەندە،
بەينە اكەڭدەي ۇستىڭە اسپان تونەر، –

دەپ جەر بەتىندەگى بارلىق تىرشىلىكتى ءبىر ءتاڭىردىڭ جاراتقانىن، ادامزات ءۇشىن جەر انا بولسا، اسپان اكە بولاتىنىن بىلدىرەدى. اقىن ءبىر شەبەر ءتاڭىردىڭ شەكسىز مەيىرىمدىلىگىمەن ءومىردىڭ بەزەندىرىلگەنىن، ونىڭ شاپاعاتى اياسىنداعى ءومىردىڭ ۇيلەسىمدى ەكەنىن وسىلاي سۋرەتتەيدى. اباي بۇل ارادا جاراتۋشىنى اللا، قۇداي دەمەي، ءتاڭىرى دەپ اتاپ، قازاقتىڭ ەجەلگى ءومىرىن سۋرەتتەپ وتىر. «تاماشالاپ قاراساڭ ءتاڭىرى  ىسىنە، بويىڭ بالقىپ، ەريدى ىشتە جىگەر» دەپ ءارى قاراي اباي ءتاڭىرى مەن ادامنىڭ بايلانىسىن بەرەدى. كوشپەندى قازاق  حالقى ءتاڭىرى ارقىلى مەيىرىمدىلىك، سۇيىسپەنشىلىك، باۋىرمالدىق ءتارىزدى ادامي قاسيەتتەردىڭ وشپەس كوزىن تاۋىپ، رۋحاني بولمىسىن جوعارى دەڭگەيدە ۇستاي بىلگەن. سەبەبى، كوشپەندىلەردىڭ مىنەز-قۇلقى تابيعاتتىڭ مىنەزىمەن ۇيلەسكەن ءمىنسىز بولعان. ونداي حالىققا ەشۋاقىتتا رۋحاني جەتىلۋ ماسەلەسى تۋمايدى. رۋحاني بولمىسى تابيعي ءومىردىڭ ىقپالىندا بولعاندىقتان، ول ۇنەمى جوعارى دەڭگەيدە.

قازاق حالقى تابيعات زاڭدىلىقتارىن جاقسى ءبىلىپ، بارلىق تىرشىلىگىن سوعان باعىتتاعاندىقتان جاز جايلاۋعا، قىس قىستاۋعا قاشان كوشۋ كەرەك ەكەنىن جاقسى ءبىلىپ، ونى مۇقيات ەسكەرىپ وتىرعان. بۇعان تابيعات زاڭدىلىعى ءماجبۇر ەتتى. كوشپەندى قازاق ءومىرى تابيعات وزگەرىستەرىنە تاۋەلدى بولىپ، ءوز ءومىرىن ۇنەمى تابيعاتپەن ۇيلەستىرىپ وتىردى. بۇل وعان تابيعات زاڭدىلىقتارىن جاقسى بىلۋگە جانە ءومىرىن سوعان سايكەستەۋگە ۇيرەتتى. تابيعات وعان ءومىر مەكتەبى بولدى. ۇزاق كوشىپ-قونۋ، جاۋگەرشىلىك كەزدەرىندە ول كۇندىز اۋا رايىنىڭ وزگەرىستەرىنە كوڭىل ءبولىپ، قۇبىلىسىن بايقاپ، تۇندە جۇلدىزداردى مەجە ەتىپ، العان باعىتىنان اداسپايتىن بولعان. وزدەرىنىڭ كۇنتىزبەسى بولدى.

ءومىر قيىنشىلىقتارى قازاقتىڭ قايرات-جىگەرىن شىنىقتىرىپ، ءتوزىمدى، ەر مىنەزدى ەتىپ تاربيەلەگەن. قورشاعان ورتاعا سۇيىسپەنشىلىك جانە ۇزدىكسىز جورىقتار ادامدى ادالدىققا باۋلىپ، وي ءورىسىن كەڭىتىپ، ءجاۋانمارت مىنەز قالىپتاستىردى. قۋىس كەۋدە، ءوزىمشىل، تاياز ويلى ادام تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى بولا المايدى. ونى تابيعاتتىڭ ءوزى جازالاپ، دۇرىس باعىت بەرىپ وتىرادى. وسىلاي كوشپەندى ءومىر سالتى قازاق حالقىنىڭ ادالدىعى، كەڭپەيىلدىگى، جومارتتىعى جانە ەرلىگى ءتارىزدى قاسيەتتەرىن قالىپتاستىردى. كەڭەس داۋىرىندەگى قيىندىققا ۇشىراعان شەشەن، ينگۋش، كارىس ءتارىزدى كوپتەگەن حالىقتاردى جات كورمەي، باۋىرىنا باسىپ، مەكەن بەرگەنى وسىنىڭ كورىنىستەرى.

قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسى ۇيلەسىمدى تابيعي ومىردە قالىپتاسىپ، شىنىقتى. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قۇندىلىعى بولىپ تابىلاتىن ونىڭ ۇلتتىق بولمىسى تاڭىرشىلدىك اياسىندا وسىلاي قالىپتاسقان ەدى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz