كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى – «Baikadam Holding» كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى ارمان بايقادام وقىرمانداردان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جالعاستى جاۋاپ بەرىپ وتىر.  ارمان مىرزا لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ ماسەلەسىندە كەزدەسۋى ىقتيمال كەدەرگىلەر جايلى سۇراققا جاۋاپ بەرە كەلىپ: «ورىسشا ويلاپ، ورىسشا سويلەيتىندەردىڭ كوپشىلىگى اعىلشىن ءتىلىن جاقسى بىلەدى. ولارعا لاتىن قارپى قيىندىق تۋدىرمايدى. ويلاۋ جۇيەسى ارتتا قالىپ قويعان ادامدار بولماسا، ولارعا پالەڭدەي ماسەلە ەمەس. كەرىسىنشە، ورىس تىلدىلەر ءۇشىن لاتىن قارپى قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە كوپ مۇمكىندىك بەرەدى.» دەيدى.

- ءسىزدى زامانداستارىڭىز سىرتىڭىزدان قازاقتىڭ ستيۆ دجوبسى دەپ اتايدى. نەگە بۇلاي اتايدى. الدە، دجوبستىڭ پرينتسيپتەرىن ءجيى ايتاتىندىقتان با، الدە، سوعان ۇقساۋعا تىرىساسىز با؟

– Think different – وزگەشە ويلا. ستيۆ دجوبس وسى ءپرينتسيپىن ۇستانا وتىرىپ، دامۋدىڭ ۇلگىسىن، بۇكىل الەمگە كورسەتىپ كەتتى. اتالعان پرينتسيپ بىزگە دە كادەگە جاراپ قالار. زامانداستارىمنىڭ مەنى ستيۆ دجوبسقا ۇقساتاتىنىن بىلمەپپىن.

- قايىرىلىمدىلىق شارالار ىستەپ تۇراسىز با؟ قانداي سپونسورلىق قىزمەتتەرىڭىز بار؟

– قازاقتا «وڭ قولىڭنىڭ بەرگەنىڭ، سول قولىڭ بىلمەسىڭ» دەگەن اتالى ءسوز بار. قولدان كەلسە، رياسىز كومەك كورسەتكەنگە نە جەتسىن؟!

كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى – «Baikadam Holding» كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى ارمان بايقادام وقىرمانداردان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جالعاستى جاۋاپ بەرىپ وتىر.  ارمان مىرزا لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ ماسەلەسىندە كەزدەسۋى ىقتيمال كەدەرگىلەر جايلى سۇراققا جاۋاپ بەرە كەلىپ: «ورىسشا ويلاپ، ورىسشا سويلەيتىندەردىڭ كوپشىلىگى اعىلشىن ءتىلىن جاقسى بىلەدى. ولارعا لاتىن قارپى قيىندىق تۋدىرمايدى. ويلاۋ جۇيەسى ارتتا قالىپ قويعان ادامدار بولماسا، ولارعا پالەڭدەي ماسەلە ەمەس. كەرىسىنشە، ورىس تىلدىلەر ءۇشىن لاتىن قارپى قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە كوپ مۇمكىندىك بەرەدى.» دەيدى.

- ءسىزدى زامانداستارىڭىز سىرتىڭىزدان قازاقتىڭ ستيۆ دجوبسى دەپ اتايدى. نەگە بۇلاي اتايدى. الدە، دجوبستىڭ پرينتسيپتەرىن ءجيى ايتاتىندىقتان با، الدە، سوعان ۇقساۋعا تىرىساسىز با؟

– Think different – وزگەشە ويلا. ستيۆ دجوبس وسى ءپرينتسيپىن ۇستانا وتىرىپ، دامۋدىڭ ۇلگىسىن، بۇكىل الەمگە كورسەتىپ كەتتى. اتالعان پرينتسيپ بىزگە دە كادەگە جاراپ قالار. زامانداستارىمنىڭ مەنى ستيۆ دجوبسقا ۇقساتاتىنىن بىلمەپپىن.

- قايىرىلىمدىلىق شارالار ىستەپ تۇراسىز با؟ قانداي سپونسورلىق قىزمەتتەرىڭىز بار؟

– قازاقتا «وڭ قولىڭنىڭ بەرگەنىڭ، سول قولىڭ بىلمەسىڭ» دەگەن اتالى ءسوز بار. قولدان كەلسە، رياسىز كومەك كورسەتكەنگە نە جەتسىن؟!

–ەلباسىنىڭ قازىرگى ساياساتىنا قالاي قارايسىز. وپپوزيتسيونەر ەمەسسىز بە؟

– اجەم ايتۋشى ەدى، حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى جانە بيلىكتىڭ كيەسى بار دەپ. وپپوزيتسيونەر ەمەسپىن.

- ناماز وقىڭىز باۋىرىم. ناماز وقىساڭ اللا ءالفاۆيتىڭدى وتكىزۋگە جاردەم ەتەدى.

– مۇنىڭىز ۇگىت پە؟ دەگەنمەن پەيىلىڭىزگە كوپ راحمەت!

- بەكبولات تىلەۋحان اعاعا ءالفاۆيتىڭدى كورسەتشى. قاراسىن. ول كىسى دۇرىس دەسە، ءالفاۆيتىڭ دۇرىس بولعانى.

- بەكبولات تىلەۋحان اعامىز اقتامبەردى جىراۋدىڭ تولعاۋىن جىرلاعاندا ارقامىز قوزىپ كەتەتىن. ول كىسىنىڭ لاتىن الىپبيىنە قاتىسىن بىلمەپپىن.

– وببا، مىناۋ نەدەگەن سۇراقتار، زور ەكەن... ستەبين جوبىس دەگەن كىم؟ ارمان تۋمانى دا جەتە بىلمەيدى ەكەم. سۇراقتاردىڭ اراسىندا ءبىلىم سالاسى بويىنشا دا بار ەكەن، سودان مەن دە سۇراق قويسام - داريعا نازارباەۆا: "وت رەفورم سيستەمى وبرازوۆانيا ۋجە توشنيت" - دەدى دەپ جازىپ جاتىر. بۇل نە دەگەن، سەنىڭ جۇرەگىڭ اينىمايدى ما، باۋىرىم، ءبىرتۇرلى بولمايسىڭ با بىزدەگى تىرلىكتەرگە، تىتىركەنىپ ؟ تەك بىلەيىن دەپ ەدىم عوي، ءوزىمدى تەكسەرۋ ءۇشىن.

– بۇل ساۋالدى ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگانعا قويعانىڭىز ءجون.

–لاتىن ءالىپبيىڭىز جاستاردىڭ اراسىندا قولداۋ تاپتى. بايقاعانىم، قازاق تىلىندە ءشريفتى جوق جاستار اعىلشىننىڭ 26 تاڭباسىن پايدالانىپ جازادى. ءسىزدىڭ 26 تاڭباعا بەيىمدەلگەن ءالىپبيىڭىز ولاردىڭ ويىنان شىققان سياقتى. سوعان قاراعاندا ءسىزدىڭ ءالىپبيىڭىز وزىڭىزگە قاجەتتىلىكتەن تۋىندادى ما، الدە قوعامدىق سۇرانىستان تۋىندادى ما؟

–زامان تالابى دەپ ۇعىڭىز.

- ارمان اعا مەن كەلەر جىلى مەكتەپ بىتەرەتىن ەدىم. قانداي ماماندىققا بەيىمدەلسەم بولادى. بولاشاقتا قازاق قانداي ماماندىقتى يگەرۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

– ءوزىڭ نەنى ءسۇيىپ قالايسىڭ؟ ءوزىڭ ۇناتقان كاسىپتىڭ حاس شەبەرى بولعانعا نە جەتسىن!

– ۋكرايناداعى ەۆرومايداندى قالاي باعالايسىز؟

- بۇل مەنىڭ پايىمىمداعى ماسەلە ەمەس. قىزىقتىرسا، ءتيىستى مامانداردان سۇراعانىڭىز ءجون.

– گازەت، جۋرنال شىعارۋ ويىڭىز جوق پا؟ ەگەر گازەت شىعارىپ جاتساڭ باس رەداكتور ەتىپ كىمدى الار ەدىڭ؟ ساۋىتبەكتى المايتىن شىعارسىن ايتەۋىر.

– گازەت اشسام دا تەك ەكونوميكا سالاسىنا ارنالماق. سەبەبى، قازاق تىلىندە ەكونوميكا سالاسىندا پراكتيكا جۇزىندە زەرتتەلگەن، ساپالى، ساراپتامالىق گازەتتەر جوقتىڭ قاسى.

– ەلىمىزدە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ورىس اۋديتورياسى بار. ولاردى ەسكەرۋ كەرەك مەنىڭشە. ءبىز ۇنەمى ۇلتتىق، مەملەكەتتىك ماسەلە كوتەرگەندە ولاردى "شالا قازاق"، "مارگينال"، "ماڭگۇرت" دەپ ەلەپ-ەسكەرە بەرمەيمىز. ولار لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋدى قولدايدى دەپ ويلايسىز با؟

 – ورىسشا ويلاپ، ورىسشا سويلەيتىندەردىڭ كوپشىلىگى اعىلشىن ءتىلىن جاقسى بىلەدى. ولارعا لاتىن قارپى قيىندىق تۋدىرمايدى. ويلاۋ جۇيەسى ارتتا قالىپ قويعان ادامدار بولماسا، ولارعا پالەڭدەي ماسەلە ەمەس. كەرىسىنشە، ورىس تىلدىلەر ءۇشىن لاتىن قارپى قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە كوپ مۇمكىندىك بەرەدى.

– قازىر كەدەن وداعى، ەۋرازيالىق وداق دەگەن تاقىرىپتار باق بەتتەرىندە كوپتەپ جازىلۋدا. اركىمنىڭ ءتۇسىندىرۋى ارقالاي: بىرەۋلەر قازاقستان ءۇشىن ءتيىمسىز دەسە، كەيبىرەۋلەر بۇل ۇيىمداردىڭ ءبىز ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك ەكەنىن جازىپ ءجۇر. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قالاي؟ كەدەن وداعىنداعى قر-نىڭ باستى تابىسى نە نارسە بولماق؟ ءسىز كىسىپكەر رەتىندە كەدەن وداعىنىڭ پايداسىن كورىپ ءجۇرسىز بە؟ ەربولات، الماتى.

– ەربولات، ءسىزدىڭ ساۋالىڭىزعا مەن «دسۇ، كەدەن وداعى جانە باسەكە» اتتى  ماقالامدا تولىق جاۋاپ بەرگەن ەدىم. وسى سايتتان سىلتەمەمەن كىرىپ، وقىپ قارارسىز http://old.abai.kz/node/40832.

– ڭ دىبىسىن قالاي بەلگىلەيمىز سوندا مىسالعا؟ ميراس.

– ڭ دىبىسى ng بولىپ تاڭبالانادى.

– سەرىكجان ءبىراز ۇسىنىستار ايتىپ ەدى، وسى سايتتا، ەسكەرىلدى مە؟ ن.م.م.

– قازاقتا سەرىكجان ەسىمدى ادام كوپ. ءسىز كىمدى مەڭزەپ وتىرعانىڭىزدى بىلمەدىم.

– بىزدە ارنايى ءتىل ينستيتۋتى بار ەمەس پە تىلمەن اينالىساتىن. نەگە اركىم ءبىر اينالىسا بەرەدى. قازىر ء"تىلجاناشىرى"، "قازاق ءتىلىنىڭ قامقورشىسى" دەگەندەر پايدا بولدى. ءتىل ينستيتۋتى اينالىسۋى كەرەك مۇنىڭ بارىمەن. سەندەر ايقايلاپ ايقايلاپ قوياسىڭدار. ءبارىبىر ناتيجە بەرمەيدى. قازاق ءتىلىنىڭ قامقورشىسى تەك ءتىل ينستيتۋتى وسىنى ۇعىڭدار!

- ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى اينالىسسا، ەشكىم قولىن قاعىپ وتىرعان جوق، جاساي بەرسىن. سول سەكىلدى، قولىنان كەلگەن كەز-كەلگەن ازامات ءوز نۇسقاسىن جاساپ ۇسىنسىن. ونى ەشكىم شەكتەي المايدى. ناتيجەسىن ۋاقىت كورسەتەر.

– قازاققا ح-تiڭ نە قاجەتى بار. باس ال دەسە شاش الاسىڭدار-اۋ.

– بۇل سۇراققا دا جاۋاپ بەرگەم. قايتالايىن. ح، V, F تاڭبالارى بىزگە بىرىنشىدەن، ماتەماتيكالىق، گەومەتريالىق جانە فيزيكالىق سىندى ناقتى عىلىمداردىڭ فورمۋلالارىن، ولشەم بىرلىكتەرىن تاڭبالاعاندا قاجەت. ەكىنشىدەن، Lexus, Texaco, Volvo, Ferrari سەكىلدى حالىقارالىق برەندتەردى جازعاندا قولدانامىز.

– الەۋمەتتىك جەلىلەردى كەيبىر كىسىلەر 26 تاڭبالى ءالىپبيدى تەك تەحنيكا سالاسىندا پايدالانايىق، ال، 34 تاڭبالى ءالىپبيدى گۋمانتيتارلىق سالادا پايدالانساق دەپ ۇسىنىس كوتەردى. وعان قالاي قارايسىز. جالپى ەكى ءالىپبي جاساعان ءتيىمدى مە؟

– وسىعان وراي، «ەكى سيىر – ايران، ەكى قاتىن - ويران» دەگەن ءبىر قىزىق ماقال ويعا ورالادى. مۇنى «ەكى سيىر – ايران، ەكى ءالىپبي – ويران» دەپ وزگەرتكىم كەلىپ تۇر. سەبەبى، ءبىر ءالىپبيدى قالاي ۇيرەتەمىز دەپ، سوعان باس قاتىرىپ وتىرعاندا، ەكىنشى ءالىپبيدى ۇيرەتۋ – ناعىز حالىقتىڭ باسىن قاتىرۋ دەپ بىلەم. تەحنيكالىق ءالىپبي بويىنشا – بىلاي، گۋمانيتارلىق ءالىپبي بويىنشا – بىلاي دەپ شاتاسۋدىڭ كوكەسى سوندا بولادى.

– "ڭ" تاڭباسىن "h" تۇرىندە بەرسەك بولماي ما؟

– مەن بۇعان ەشقانداي قاجەتتىلىك كورىپ تۇرعان جوقپىن. ءارى لوگيكالىق تۇرعىدان – قيسىنسىز.

– كيريلل ءالىپبيىن كەيبىر عالىمدار ساۋاتسىز شىققان الفاۆيت دەيدى. وسى پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟ مۇمكىندىك بولسا تارقاتىپ ايتساڭىز.

– مەن ءبىر عانا نارسە ايتايىن. كيريلل ءالىپبيى – زاماناۋي باعدارمالاۋ تىلىنە قاۋقارسىز. ال، ءححى عاسىر – باعدارلاماۋ ءتىلىنىڭ عاسىرى.

– ارمان اعاي، فەيسبۋكتان ءسىز ۇسىنعان الىپبيمەن تانىستىم. لاتىنعا كوشۋدى قولداۋشىلار 26 ارىپكە سىيدىرۋعا تىرىسۋ قاجەتتىگىن كوپ ايتادى. مەنىڭشە، دۇرىس. بىراق 26 عا سىيدىرام دەپ، قازاقتىڭ ءتول توعىز دىبىسىنا قيانات (رەنجىمەڭىزشى، باسقا ءسينونيمىن تاپپادىم. امالسىز اۋىرلاۋ ءسوز قولدانىپ وتىرمىن) جاساپ المادىڭىز با؟ ماعان ڭ دىبىسىن بەلگىلەگەنىڭىز ۇنادى. دۇرىس شەشىم. ال ق -نى "ك " مەن بەلگىلەۋ كوڭىلگە قونبادى. بىرەۋلەر بىلمەستىكپەن، ەندى ءبىرى ادەيى ەرتەڭ ءبىزدى قازاق اتىمىزدان ايىرىپ، كازاك اتاپ كەتپەي مە؟ Q ارپىنق دەپ العان دۇرىس سياقتى. ال، ۇ مەن ءۇ، ى مەن ءى دىبىستارىن بىردەي ەتىپ تاڭبالاۋ ۇنامادى. باسقا باسقا، بىراق ءتول توعىز دىبىسقا بولەك توعىز تاڭبا بەرەيىكشى. تىم بولماسا، ءا -ءنى ae,ia; ءۇ -ءنى iu (ت.ب) ەكى - ءۇش تاڭبامەن بەلگىلەسەك تە، جەكە جەكە ءارىپ بەرەيىكشى. مەن مامان ەمەسپىن، ۇتىمدى پىكىر ايتا المايم، بىراق ق، ءۇ، ۇ، ءى، ع دەگەندى ايتا المايتىنداردى كۇندە كورەم. باسقا ەمەس، قازاقتىڭ اراسىنان. ەرتەڭ جەكە ءارىپ بولۋدان قالسا، بۇل دىبىستاردان ايىرىلىپ قالمايمىز با. ۇندەستىك زاڭىن جاقسى بىلەم، بىراق مەن ايتقاندار بىلمەيدى. بار ماسەلە ۇندەستىكتى بىلەتىندەرلە ەمەس، بىلمەيتىندەردە بولىپ تۇر عوي. كوپ جازدى دەپ سوكپەڭىز.

– بۇل سۇراققا دا جوعارىدا تولىق جاۋاپ بەرگەن بولاتىنمىن.

– قازاق دىبىستارىن 26 تاڭباعا سىيدىرۋعا بولا ما؟ كوپ جەرلەردە تەك 28 تاڭباعا عانا سيادى دەپ جاتىر. ءسىز قالاي سىيدىردىڭىز؟

– بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن جوعارىدان وقي الاسىز.

– بىزدە ۇندەستىك زاڭىن قاتەلەسپەسەم 5-6 كلاستان باستاپ وقىتادى. ال، 1 كلاستىڭ بالاسى ۇندەستىك زاڭىن قالاي تۇسىنەدى. ادىستەمە قۇرال بار ما؟ ماسەلەن، قازىر اعىلشىن ءتىلىن مەكتەپتە 1 كلاستان باستاپ وقىتىپ جاتىر. ال، اعىلشىن ءتىلىنىڭ وقىلۋىن ۇيرەنۋ ءۇشىن الدىمەن وقۋشى بۋىنعا ءبولۋدى ۇيرەنۋ كەرەك. ال، ول ءوز كەزەگىندە 1 سىنىپ وقۋشىسىنا اۋىرلىق ەتىپ جاتىر.

– بۇل سۇراققا دا جاۋاپ بەرىلگەن. قوساتىنىم – گرافيكا ماسەلەسى شەشىلسە، بولاشاقتا وقىتۋ ادىستەمەسى جاسالادى.

– لاتىن تىلىنە زيالى قاۋىم اعالارىمىز قارسى شىعىپ جاتىر. نەگە؟ ولار نەدەن قاۋىپتەنەدى؟

– اعا بۋىننىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋگە قارسىلىعى – بۇعان دەيىن جيىپ-تەرگەن دۇنيەدەن ايىرىلىپ قالامىز با دەگەن قاۋىپتەن تۋعان. بىراق، ولار زاماناۋي تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، كيريللدە جازىلعان دۇنيەلەردى لاتىن قارپىنە ەش قيىندىقسىز اۋدارۋعا بولاتىنىن ەسكەرمەي وتىرعان سياقتى.

– لاتىن ءالىپبيىن دايارلاۋ بويىنشا قانشا ادام جۇمىس ىستەپ جاتسىزدار. مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاي جوبالار بار ما؟

– لاتىن ءالىپبيىن دايارلاۋ ءىسى بويىنشا مەملەكەت تاراپىنىڭ قارجىلاي كومەگىنسىز 4 جىگىت جۇمىس جاساپ جاتىرمىز.

– مەملەكەتتىك ءىس-قاعازدار تولىق قازاق تىلىنە كوشپەي جاتقاندا سىزدەردىڭ لاتىن گرافيكاسىنا وتەمىز دەگەن قادامدارىڭ اسىعىستىق ەمەس پە؟ لاتىنعا وتكەن كۇننىڭ وزىندە ەلىمىزدە لاتىنشا جازاتىن، ورىسشا جازاتىن، كيريلل (قازاقشا) جازاتىن، توتە (ورالماندار) جازاتىن، اعىلشىنشا جازاتىن ادامدار پايدا بولىپ جىككە جارىلىپ كەتەمىز. مەن لاتىنعا ءوتۋدى قولدامايمىن.

– بۇل سۇراققا دا جاۋاپ بەرگەم. قولداۋ – قولداماۋ ءوز ەركىڭىزدە.

– بىزدە تىلمەن اينالىساتىن ارنايى مەكەمە بار. ول ءتىل ينستيتۋتى. سەندەر ولارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەمەيسىزدەر مە؟ مۇمكىن نۇسقالارىڭدى تۇسىندىرسەڭدەر قولداپ كەتەر. بىزدە ءبارىبىر ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبارىن ءتىل ينستيتۋتى شەشەدى. قازىر ۇرانداپ-جالاڭداپ ءتۇرلى ءالىپبي ۇسىنىپ جۇرگەندىڭ جۇمىسى بەكەرشىلىك.

– ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى اينالىسسا، ەشكىم قولىن قاعىپ وتىرعان جوق، جاساي بەرسىن. سول سەكىلدى، قولىنان كەلگەن كەز-كەلگەن ازامات ءوز نۇسقاسىن جاساپ ۇسىنسىن. ونى ەشكىم شەكتەي المايدى. ناتيجەسىن ۋاقىت كورسەتەر.

– ڭ - تاڭباسىن نەگە ng دەپ بەرگەنسىز. h نەمەسە ح پەن بەلگىلەسەك بولمادى ما؟ ەرتەڭ ڭ دىبىسىن جوعالتىپ الىپ "ەرتەڭ" دەگەن ءسوزدى "ەرتەن" دەپ وقىپ جۇرمەيىك.

– بۇل سۇراقتىڭ دا جاۋابىن جوعارىدان تاباسىز.

– يا مەن يۋ دىيۋىستارىن قالاي بەلگىلەدىڭىز؟ ويۋ، قويۋ، قويان، ايالا دەگەن سوزدەردى قالاي جازامىز؟

– «يا» - ia, «يۋ» - iu دەپ تاڭبالانادى. Oiu, Koiu, Koian, Aiala دەپ جازىلادى.

– لاتىن ءالفاۆيتى نە ءۇشىن قايتا جاسالىپ جاتىر. بۇرىن، الاشتىقتار قولدانعان نۇسكاسى بار ەمەس پە؟ سونى نەگە قايتىپ بەيىمدەمەيمىز؟

– حح عاسىر باسىندا اينالىمدا بولعان ءنازىر تورەقۇلوۆ جاساعان لاتىن ءالىپبيىنىڭ نۇسقاسىندا دياكريتيكالىق بەلگىلەر مەن قازىرگى كيريلل ءالىپبيىنىڭ ارىپتەرى ارالاس. سوندىقتان،  بۇل قازىرگى ستاندارتتارعا ساي كەلمەيدى.

سوڭى

اbai.kz