جۋىردا تىلگە قاتىستى ەرەكشە وتىرىس بولدى. بۇل وتىرىستىڭ ادەتتەگىدەي تاقىرىپتى تالعاجاۋ ەتىپ، ماسەلەنى مىلجالاپ جۇرتتىڭ كوپسوزدىلىگىن قوزدىرعان جوق. ءبىر توپ ءتىل جاناشىرلارىنىڭ وتىنىشىمەن استانا قالالىق ءتىل باسقارماسى كەزەكتەن تىس وتكىزگەن دوڭگەلەك ۇستەل «قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن تاڭبالارىمەن بەرىلۋىنىڭ قاجەتتىلىگى مەن مۇمكىندىكتەرى» دەگەن تاقىرىپقا ارنالدى.

وتىرىستى اشقان باسقارما باسشىسى ەربول تىلەشوۆ: «بۇگىن ءبىز ءبىر جىل بۇرىن باستالعان لاتىن ءالىپبيى تۋرالى ماسەلەنى قورىتۋدان دا، ودان ءارى سوزۋدان دا اۋلاقپىز. لاتىن ءالىپبي ماسەلەسى توقتاپ قالعان جوق،بۇيىرتسا الداعى 2014 جىلى تىڭعىلىقتى قولعا الىنباق. قازىر ەشبىر ءالىپبي جوباسىن تالقىلاۋعا جينالعان جوقپىز. بۇگىنگى وتىرىس قازاق ءتىلى ءۇشىن ەلەكتروندىق كەڭىستىكتەگى تۋىنداپ وتىرعان قاجەتتىلىك پەن مۇمكىندىك جايىنا ارنالماق».

جۋىردا تىلگە قاتىستى ەرەكشە وتىرىس بولدى. بۇل وتىرىستىڭ ادەتتەگىدەي تاقىرىپتى تالعاجاۋ ەتىپ، ماسەلەنى مىلجالاپ جۇرتتىڭ كوپسوزدىلىگىن قوزدىرعان جوق. ءبىر توپ ءتىل جاناشىرلارىنىڭ وتىنىشىمەن استانا قالالىق ءتىل باسقارماسى كەزەكتەن تىس وتكىزگەن دوڭگەلەك ۇستەل «قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن تاڭبالارىمەن بەرىلۋىنىڭ قاجەتتىلىگى مەن مۇمكىندىكتەرى» دەگەن تاقىرىپقا ارنالدى.

وتىرىستى اشقان باسقارما باسشىسى ەربول تىلەشوۆ: «بۇگىن ءبىز ءبىر جىل بۇرىن باستالعان لاتىن ءالىپبيى تۋرالى ماسەلەنى قورىتۋدان دا، ودان ءارى سوزۋدان دا اۋلاقپىز. لاتىن ءالىپبي ماسەلەسى توقتاپ قالعان جوق،بۇيىرتسا الداعى 2014 جىلى تىڭعىلىقتى قولعا الىنباق. قازىر ەشبىر ءالىپبي جوباسىن تالقىلاۋعا جينالعان جوقپىز. بۇگىنگى وتىرىس قازاق ءتىلى ءۇشىن ەلەكتروندىق كەڭىستىكتەگى تۋىنداپ وتىرعان قاجەتتىلىك پەن مۇمكىندىك جايىنا ارنالماق».

ە.تىلەشوۆ مىرزا ودان ءارى ISO9 حالىقارالىق ستاندارتىندا قابىلدانعان ۇلتتىق تىلدەر مەن حالىقارالىق 26 قارىپتەن تۇراتىن لاتىن ءالىپبيىنىڭ اراسىنداعى ترانسليتەراتسيالىق ء(سوزدى ءبىر ءتىلدىڭ الىپبيىنەن ەكىنشى ءتىلدىڭ الىپبيىنە اۋدارۋ) مۇمكىندىككە توقتالدى. بۇگىندە تالاي الپاۋىت ەلدەر مەن دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ءبارى دەرلىك وزدەرىنىڭ ءتول ءالىپبيى بولا تۇرا، ءتىپتى دياكريتتىك لاتىن ءالىپبيى بولسا دا ا-26 فورماتىنداعى اعىلشىن الىپبيىمەن كوپىر جاساپ العاندىعىن كەلتىردى. مۇنداعى ماسەلە الەمگە ورتاق پايدالانىلاتىن شيفرلار بولسىن، تەحنيكالىق سوزدەر ا-26 ارقىلى جازىلىپ، ەشبىر كەدەرگىسىز تانىلۋى ءۇشىن امالسىز حالىقارالىق ۇردىسكە تۇسكەندىگى ايتىلدى. 

باتىس پەن شىعىس ەلدەرىن بىلاي قويعاندا، رەسەيدىڭ ءوزى «ۆولاپيۋك» (الەۋمەتتەنگەن جاساندى ءتىل) اتالاتىن ا-26 ءالىپبيىن بەكىتكەن.  ال ISO9 ستاندارتى ەشكىمدى ءماجبۇر ەتكەن قۇجات ەمەس، ءار ەل وزىنشە ەرەجە تۋدىرماس ءۇشىن بىرىگىپ، بىرىڭعاي ۆولاپيۋك جۇيەسىن جاساقتاۋعا كەلىسكەن حالىقارالىق قاعيدا. بۇل ستاندارتتىڭ نەگىزىندە بۇگىندە الەمدە بارلىق تىلدەردەن ءبىر-بىرىنە جازۋدى ۇلتتىق الىپبيگە اۋىستىرۋدىڭ اۆتوماتتى مۇمكىندىكتەرى جاسالۋدا ەكەن. ماسەلەن، قازاقشا جازىلعان «قازاق» ءسوزىن پروگراممالىق قامتىما ارقىلى الگى ستاندارتى بار ەلدەردىڭ تىلىنە اۋدارىپ كومپيۋتەرمەن جازا سالۋعا بولادى. سوندا ءبىر ءتىلدىڭ ءسوزىن بىرنەشە نۇسقامەن ەمەس، بىرىڭعاي جازۋ مۇمكىن بولماق. ال، قازاق تىلىندە ۆولاپيۋك ءالى كۇنگە جوق، اركىم ا-26 قارىپتەرىمەن ءوز بەتتەرىنشە تەرىپ ءجۇر...

وتىرىستا باس بايانداما جاساعان ءتىلتانۋشى، زاڭگەر سەرىك ەرعالي «ۆولاپيۋك» ۇعىمىن جۇرتقا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن «كولەڭكە ءالىپبي» اتاي وتىرىپ، ونىڭ ترانسليتەراتسيالىق، تەحنيكالىق، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك جايىنا «لاتىن قارىپتى تەحنيكالىق-ليتەراتسيالىق ءالىپبيدىڭ قاجەتتىگى: قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەر» اتتى بايانداماسىندا توقتالدى. بايانداماشىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستانداعى قازاق ءتىلدى قازاقتار  3 الىپبيمەن كۇن كورۋدە: قازاق،ورىس جانە اعىلشىنشا. «بۇلاردىڭ سوڭعى ەكەۋى زاڭسىز قولدانىستا، سەبەبى بۇلاردىڭ قولدانىمىن رەتتەيتىن ەلدە قۇقىقتىق-نورماتيۆتىك قۇجات تا، رەتتەيتىن لينگۆيستيكالىق ەرەجە دە جوق. قازاقتىلدى قازاقتار مۇنداي زاڭسىزدىققا امالسىز ماجبۇرلىكتتەن بارىپ وتىر» دەدى س.ەرعالي. وعان كۇندەلىكتى قولدانىستاعى ەلەكتروندىق سايمانداردان باستاپ، اۋا-رايىنىڭ قولايسىزدىعى مەن ازاماتتىق قورعانىس، توتەنشە جاعدايلار جانە ءبىلىم بەرۋ سالالارى مەن تاعى باسقا دا ۇيىمداردىڭ جۇرتشىلىقتى موبيلدىك بايلانىس ارقىلى قۇلاقتاندىراتىن حابارلامالارى جاتادى.

«بۇلاي حابارلاما تاراتۋ – زاڭسىز. ەگەر دە قاتە كەتىپ تۇتىنۋشى ونى دۇرىس ۇقپاسا كىم جاۋاپ بەرەدى؟ كەز كەلگەن ازامات بۇل ءۇشىن الگى مەكەمەلەردى جاۋاپقا تارتۋعا مول مۇمكىندىگى بار» دەي كەلىپ، سەرىك مىرزا: «بىراق ءبىر جاعىنان الگى ۇيىمدار وگەي الىپبيمەن قازاقتىلدى ازاماتتارعا قىزمەت ەتۋگە ءماجبۇر، ولاردىڭ بۇل شاراسىزدىعىن كىنالاۋ قيىن. ولاردى بۇعان يتەرمەلەپ وتىرعان ءتىل ساياساتىن ۇيلەستىرۋشى جانە ەلدەگى ەلەكتروندىق تەحنيكالاردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە سايكەستىگىن قاداعالاماي، وڭدى-سولدى ساتۋعا رۇقسات بەرىپ، سايماندار بازارىن بەتىمەن جىبەرگەن  مەملەكەتتىك ورگاندار كىنالى! ول مينيسترلىكتەردى كەز كەلگەن قازاقتىلدى ازامات سوتقا بەرە الادى» دەپ اتاپ ءوتتى.  وسى جەردە بايانداماشى بەكىتىلگەن ۆولاپيۋگى بار ورىس ءتىلى مەن «كولەڭكەسى» جوق قازاق ءتىلىن بىلايشا سالىستىرىپ ءوتتى:

1. ورىس ءتىلى ءۇشىن اعىلشىن قارىپتى ۆولاپيۋك رەسمي تۇردە بەكىتىلگەن:

• بىرىزدىلىك بار;
• رەسميلىك بار.

2. قازاق ءتىلى ءۇشىن اعىلشىن قارىپتى ۆولوپيۋك رەسمي بەكىتىلمەگەن:

• قارىپتەر تۇرلىشە قولدانىلادى;
• ەرەجەسىزدىك جايلاعان – اركىمنىڭ ءوز لاتىنشا ءالىپبيى بار...

بۇدان كەيىن بايانداماشى بانك قىزمەتتەرىندەگى ءالىپبي بىلىعىنا توقتالا كەلىپ، جۋىردا عانا كازكومنىڭ كليەنتى مۇستافا اڭساعان قۇرمانعازىقىزىنىڭ اتى-ءجونى الىپبيلىك مازاققا قالاي ۇشىراعانىن كورسەتتى. اقىرى بانك كليەنتتەن جازباشا كەشىرىم سۇراۋعا ءماجبۇر بولعان. ال قانشاما قازاق ءوز تىلىندە قىزمەت الۋدىڭ ورنىنا قۇقىعى اياققا تاپتالىپ جاتىر!..

بايانداماشى ودان ارى ءتىپتى سوراقى ماسەلەنى اشتى. قر ادىلەت مينيسترلىگى ازاماتتارعا بەرەتىن شەتەلدىك تولقۇجاتتاردا اعىلشىن تىلىنە ترانسليتەراتسيالانعان اتى-جوندەر قانشالىقتى زاڭدى؟ بۇل ساۋال بۇعان دەيىن قويىلماپتى. مۇنى ادەتتە ءبىزدىڭ اتى-ءجونىمىزدىڭ اعىلشىنشاعا جاسالعان اۋدارماسى دەپ ءجۇرمىز، ال اتى-ءجون باسقا تىلگە اۋدارىلمايدى، بار بولعانى اعىلشىن الىپبيىنە ءارىپ-دىبىستار اۋىستىرىلادى – ترانسليتەراتسيالانادى.

باقساق، ادىلەت مينيسترلىگى قازاقشا اتى-جوندەر مەن ەلدىڭ اتاۋىن مەملەكەتتىك تىلدەن اعىلشىنشاعا اۋدارعاندا ورىس ءتىلىنىڭ ترانسليتەراتسيالىق زاڭدىلىعىنا باعىندىرادى ەكەن. قازاق ءتىلىنىڭ سوزدەرىن شەت تىلدەرگە اۋىستىراتىنداي ترانسليتەراتسيالىق زاڭدىلىعى مەن ەرەجەسى ءالى جوق! سونىڭ كەسىرىنەن «قازاقستان» ورىسشا «كازاحستان» سوزىنەن اعىلشىنشا ترانسليتەراتسيالانعان! بۇل جايتتاردى قورىتقان زاڭگەر مىناداي تۇجىرىمدى تاعى العا تارتتى:

قازاق ءتىلىنىڭ وزگە تىلدىك ورتامەن اراقاتىناسى لينگۆيستيكالىق جانە زاڭدامالىق جاعىنان قامتىلماعان:

• حالىقارالىق تىلدەردە جازىلاتىن قازاق سوزدەرىنىڭ ترانسليتەراتسيالىق قاعيداسى قالىپتاسپاعان، سوزدىك جوق، ەرەجە جوق،ۇلگى جوق;
• قازاقتىلدى سوزدەردى شەت تىلدەرگە اۋدارىپ جازۋدا رەتتەيتىن نورماتيۆتىك اكت جوق، سونىڭ سالدارىنان قازاق سوزدەرى ورىس ءتىلىنىڭ ترانسليتەراتسياسىنا باعىندىرىلعان.

سونىمەن استانالىق ءتىل جاناشىرلارى س.ەرعالي بايانداعان مىنا قورىتىندى قابىلدادى:

1.قازاق ءالىپبيىنىڭ تەحنيكاعا بەيىمدەلمەگەنىنەن جانە ەلدەگى تەحنيكالىق ورتا مەملەكەتتىك ءتىل ءالىپبيىن مويىنداۋعا ءماجبۇر ەتىلمەگەن، سالدارىنان - قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي ءالىپبيىنىڭ قولدانىسىن وگەي قارىپتەر اتقارۋدا، تەحنيكالىق-ترانسليتەراتسيالىق ءالىپبيدىڭ قاجەتتىگى ەسكەرىلمەۋدە – ازاماتتىق جانە تۇتىنۋ قۇقىعى اياققا باسىلۋدا;

2. قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق تىلدەرمەن اراداعى ترانسليتەراتسيالىق زاڭدىلىعى جۇيەلەنبەگەندىكتەن، قازاقتىلدى سوزدەر ورىس تىلىنەن حالىقارالىق تىلدەرگە ترانسليتەراتسيالانىپ، قازاقتىلدى سوزدەر ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىمەن تارالۋدا: KAZAKHSTAN – تىلدىك قۇقىق پەن مەملەكەتتىك زاڭدىلىق تاپتالۋدا.

3. الەمدىك كوپتەگەن تىلدەردىڭ اعىلشىن قارىپتى ۆولاپيۋگى – تەحنيكالىق ءالىپبيى بار، ول بىرەۋلەردە ۇكىمەت نە مينيسترلىك بەكىتسە، كەيبىرىندە تىلدىك ورگاندار بەكىتكەن، ەندى بىرەۋىندە لينگۆيستيكالىق ورتالىقتار ۇسىنعان. ال بىزدەگى اقۋال: موبيلدىك وپەراتورلار، بانكتەر، توتەنشە قىزمەت سالاسى ت.ب. تاراپتار امالسىزدان ءوز بەتتەرىنشە جاساندى الىپبيمەن قىزمەت ەتۋگە ءماجبۇر – تىلدىك مارتەبە اياقاستى بولۋدا.

سايىپ كەلگەندە، قازاق  تىلىنە ەڭ بولماسا بەيرەسمي تەحنيكالىق ا-26 ءالىپبيى بەكىتىلسە، كوپتەگەن زاڭسىزدىقتار مەن قۇقىق تاپتالۋ جايى بولماس ەدى. بۇعان ەشبىر ساياساتتىڭ دا، ەلباسى جارلىعىنىڭ دا قاجەتى شامالى، ويتكەنى بۇل الەۋمەتتىك ورتادا تەحنيكالىق تۇردە قولدانىلاتىن  قوسالقى «كولەڭكە» ءالىپبي ەكەنىن بىرەۋ ۇقسا، بىرەۋ ۇعىپ بولعان جوق. بالەنباي مىڭ يەورگليفپەن جازىپ جۇرگەن قىتايدىڭ دا اعىلشىندىق ۆولاپيۋگى بارى ەسكەرىلمەي وتىر. 

بەيسەن بۇحارباي

Abai.kz