2.

سونىمەن، جالپىلاما اشكەرەلەۋدىڭ دابىلى داڭعاراعا ۇلاستى. «جاۋ مەن داۋدىڭ» اتويىن باستاپ بەرگەن بۇل جىل (1951) 26-جەلتوقسانداعى «قازاقستان ك(ب)پ ءۋىىى پلەنۋمىنىڭ قارالارىنىڭ ورىندالۋ بارىسى جانە قازاقستان ك(ب)پ سەزىنىڭ كوركەم ادەبيەت سالاسىنداعى قاۋلىلارىن جۇزەگە اسىرۋ شارالارى» اتتى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءۇ پلەنۋمىمەن اياقتالدى. باس باياندامانى، ارينە، تاعى دا قاينەكەي جارماعامبەتوۆ جاسادى. ول ءبىر جارىم ساعاتقا سوزىلدى. بۇدان كەيىن تاقىستانعان ءتاسىل بويىنشا كەزەك-كەزەگىمەن شىققان شەشەندەر كەزەكتى «ورەسكەل ساياسي-يدەولوگيالىق قاتەلىكتەر مەن ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىلاردى» اشكەرەلەۋگە كىرىستى. ءبىز وسى ءبىر كەزەڭدەگى زيالى قاۋىمنىڭ ساناسىن بيلەگەن پسيحولوگيالىق ۇرەي مەن توبىرلىق جانتالاستى كورسەتۋ ءۇشىن ءماجىلىسحاتتىڭ مازمۇنىن قىسقاشا ۇزىندىلەرمەن بايانداپ بەرۋدى ورىندى سانادىق.

سونىمەن، ق.جارماعامبەتوۆتىڭ بايانداماسى قازاق ادەبيەتىندەگى جارىق كورگەن شىعارمالاردى اتاپ وتۋدەن باستالادى دا، ساياسي-يدەولوگيالىق قاتەلىكتەر مەن ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىلارعا، رەاكتسيالىق يدەيالار مەنەن ورىس حالقىنا قارسى جاۋلىققا قاراي ويىسادى. ارينە، ونىڭ ء«بىسمىللاسى» م.اۋەزوۆتىڭ «يدەولوگيالىق-ساياسي قىلمىستارىن» ساناپ بەرۋدەن باستالدى.

2.

سونىمەن، جالپىلاما اشكەرەلەۋدىڭ دابىلى داڭعاراعا ۇلاستى. «جاۋ مەن داۋدىڭ» اتويىن باستاپ بەرگەن بۇل جىل (1951) 26-جەلتوقسانداعى «قازاقستان ك(ب)پ ءۋىىى پلەنۋمىنىڭ قارالارىنىڭ ورىندالۋ بارىسى جانە قازاقستان ك(ب)پ سەزىنىڭ كوركەم ادەبيەت سالاسىنداعى قاۋلىلارىن جۇزەگە اسىرۋ شارالارى» اتتى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءۇ پلەنۋمىمەن اياقتالدى. باس باياندامانى، ارينە، تاعى دا قاينەكەي جارماعامبەتوۆ جاسادى. ول ءبىر جارىم ساعاتقا سوزىلدى. بۇدان كەيىن تاقىستانعان ءتاسىل بويىنشا كەزەك-كەزەگىمەن شىققان شەشەندەر كەزەكتى «ورەسكەل ساياسي-يدەولوگيالىق قاتەلىكتەر مەن ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىلاردى» اشكەرەلەۋگە كىرىستى. ءبىز وسى ءبىر كەزەڭدەگى زيالى قاۋىمنىڭ ساناسىن بيلەگەن پسيحولوگيالىق ۇرەي مەن توبىرلىق جانتالاستى كورسەتۋ ءۇشىن ءماجىلىسحاتتىڭ مازمۇنىن قىسقاشا ۇزىندىلەرمەن بايانداپ بەرۋدى ورىندى سانادىق.

سونىمەن، ق.جارماعامبەتوۆتىڭ بايانداماسى قازاق ادەبيەتىندەگى جارىق كورگەن شىعارمالاردى اتاپ وتۋدەن باستالادى دا، ساياسي-يدەولوگيالىق قاتەلىكتەر مەن ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىلارعا، رەاكتسيالىق يدەيالار مەنەن ورىس حالقىنا قارسى جاۋلىققا قاراي ويىسادى. ارينە، ونىڭ ء«بىسمىللاسى» م.اۋەزوۆتىڭ «يدەولوگيالىق-ساياسي قىلمىستارىن» ساناپ بەرۋدەن باستالدى.

ق.جارماعامبەتوۆ: «م.اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى ۇلتشىل قەتەلىكتەرى كەڭەستىك قازاقستاننىڭ بارلىق جۇرتشىلىعىنا ءمالىم. ول ماسەلە جازۋشىلاردىڭ ءوزاراسىندا 1932 جىلى تالقىلانعان بولاتىن، سونداي-اق م.اۋەزوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە سوڭعى جىلدارى جىبەرگەن ۇلتشىلدىق قاتەلىكتەرى شاياحمەتوۆ جولداستىڭ 1947 جىلعى الماتى قالاسىنىڭ زيالىلارىنىڭ جينالىسىنداعى جانە قازاقستان ك(ب)پ ءۋىىى پلەنۋمىندا سويلەگەن سوزدەرىندە بىرنەشە رەت اتاپ كورسەتىلدى. ابايدىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ونىڭ 1934, 1940, 1945 جىلدارى جاريالانعان ماقالالارىندا م.اۋەزوۆ ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى بولدى-مىس دەگەن جالعان عىلىمي تەوريا ۇسىندى، ونىمەن قويماي، ابايدىڭ شاكىرتتەرىنىڭ قاتارىنا شاكەرىم قۇدايبەرديەۆ، تۇراش قۇنانباەۆ، ءپانيسلاميسشىل كوكباي جاناتاەۆ، اسەت نايمانباەۆ سياقتى كونتررەۆوليۋتسياشىل-ۇلتشىلداردى قوستى. اۋەزوۆتىڭ عىلىمعا قارسى، لەنيندىك ىلىمگە قارسى بۇل تۇجىرىمدارى ونىڭ رەداكتسيالىق جەتەكشىلىگىمەن 1948 جىلى شىققان «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومىنان ورىن الدى. كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، ءاۋزوۆتىڭ الاشورداداعى قايراتكەرلىگىمەن تىكەلەي تەرەڭ تامىرلاسىپ جاتقان ونىڭ عىلىمعا قارسى ۇلتشىل تۇجىرىمدارى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە جۇيەلى كوزقاراس رەتىندە جۇزەگە استى».

مۇنى تەرگەۋ تىلىندە «ايىپتاۋ ايعاقتارى» دەپ اتايدى. وعان س.مۇقانوۆتىڭ، ق.جۇماليەۆتىڭ، ق.جارماعامبەتوۆتىڭ ءوزىنىڭ جانە س.نۇرىشەۆتىڭ پىكىرلەرى، ال تەرگەۋ ىسىندەگى باپ-بابىمەن سانامالاپ بەرىلەتىن ۇكىمدىك شەشىمگە س.نۇرىشەۆتىڭ تاققان ايىبى نەگىز ەتىپ الىندى.

ق.جارماعامبەتوۆ (جالعاسى): ء«وزىنىڭ ۇلتشىل تۇجىرىمدارىمەن ونداعان عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ ساناسىن ۋلاعانى ءۇشىن دە اۋەزوۆتىڭ كىناسى بۇرىنعىدان دا اۋىرلاي تۇسەدى. اۋەزوۆتىڭ قولىنان وتكەن ونداعان ديسسەرتاتسيالىق جانە ديپلومدىق جۇمىستاردىڭ تاعدىرى سىزدەرگە بەلگىلى. تاپتىشتەپ جاتپاي-اق، دالەلگە جۇگىنەيىن:

1.1934 جىلى «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ №11-12 ساندارىندا جاريالانعان «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» اتتى ماقالاسىندا ابايدى ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى پۋشكينگە، لەرمونتوۆقا قارسى قويدى، كوپتەگەن ءپرينتسيپتى ماسەلەلەردى بۇرمالادى. سول ماقالادا 1951 جىلعا دەيىن ۇستانىپ كەلگەن اباي مەكتەبى تۋرالى ماسەلەنى كوتەردى.

2.1944 جىلى حالىق مۇددەسىن قورعاعان ء«ادىل بيلەر» تۋرالى ۇلتشىل يدەيانى كوتەرگەن مامەتوۆانىڭ ديسسەرتاتسياسىن ماقتاپ پىكىر ءبىلدىردى.

3.1940 جىلى اۋەزوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1930 (نەگىزىندە 1931) جىلى كۋلاكتاردىڭ كوتەرىلىسى كەزىندە اتىلعان حالىق جاۋى شاكارىم قۇدايبەرديننىڭ شىعارمالارى باسپاعا دايىندالدى. 1939 جىلى وسى ءبانديتتىڭ «قالقامان – مامىر» داستانى بويىنشا بالەتتىڭ ليبرەتتوسىن جازدى.

4.1946 جىلى اۋەزوۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن كرىلوۆتىڭ مىسالدار جيناعى باسىلدى، ول بۇل جيناققا الاشورداشىلاردىڭ اتامانى بايتۇرسىنوۆتىڭ اۋدارمالارىن قاساقانا سانالى تۇردە كىرگىزىپ جىبەردى.

5. سونداي-اق اۋەزوۆتىڭ كەنجەباەۆ پەن قوڭىراتباەۆتىڭ، حالىق جاۋلارى ءسامانچيننىڭ (قىرعىز عالىمى – ت.ج.), يسمايىلوۆتىڭ، مۇحامەدحانوۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ ءشىرىندى، ۇلتشىل ديسسەرتاتسيالارىنا ماقتاۋ پىكىر بىلدىرگەنى بارىمىزگە ايان»,– دەپ سانامالاپ شىعادى دا وزگە ادەبيەتشىلەرگە كوشەدى.

وسى باياندامادا قامتىلعان جانە سانامالاپ بەرىلگەن ءار ءبىر «ساياسي-يدەولوگيالىق قاتەلىكتەر مەن ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىلار بۇرمالاۋشىلىقتار» كەلەسى جىلدىڭ دا «ازىعىنا اينالدى». ال ونداي «ىرىزدىقتى» ق.جارماعامبەتوۆ تاعى دا جومارتتىقپەن داستارحانعا سانامالاپ تۇرىپ سالىپ بەردى. كوكەك ايىندا جاساعان بايانداماسىنداعى دەرەكتەرىن وزگەشە قىرىنان تولىقتىرىپ، ەندى جازالاۋ ۇكىمىنىڭ باپتارىنا قاراي بەيىمدەدى. ءسويتىپ ادەبيەتىمىزدىڭ تۇلعالارى تاۋقىمەتتى تاعدىردى باسىنان كەشىردى، يدەيالىق جانە شىعارماشىلىق تۇرعىدان يمپەريالىق قىسىمعا ۇشىرادى.

مۇنىڭ بارلىعى – م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆ ارقىلى ۇلتتىق تۇلعالاردى تۇنشىقتىرۋدىڭ تۇزاعى ەدى.

سوندىقتان دا تاقىرىپتان تىسقارى كورىنسە دە، تىكەلەي قاتىسى بار – دەگەن ۋاجبەن، ەندى كىم مۇنىڭ بارلىعىن جيناقتاپ، جۇيەلەپ، ءبىر ىزگە گە قاشان تۇسىرەدى – دەگەن الاڭمەن، مىسالداردى تولىق مازمۇنداپ وتەمىز. م.اۋەزوۆپەن قاسارىسا قاقتىعىسۋى ق.جۇماليەۆتى قازاق ادەبيەتى مەن عىلىمىنداعى ەكىنشى ءبىر سۋىت تىزىمگە ىلىكتىردى.

ق.جارماعامبەتوۆ (جالعاسى): «كەلەسى ءبىر ادەبيەتتانۋشى ق.جۇماليەۆ ءوزىنىڭ 1940-1950 جىلدارى ارالىعىندا ورتا مەكتەپتىڭ وقۋلىعىنا ارناپ شىعارعان وقۋلىقتارىندا جانە «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومىنداعى «باتىرلار جىرىنىڭ» تاراۋىندا، ماحامبەت وتەمىسوۆتىڭ شىعارماشىلىعى جانە اباي شىعارمالارىنىڭ ءتىلى تۋرالى ەڭبەكتەرىندە، قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ بارىسىندا ءوزىنىڭ جۇيەگە تۇسىرىلگەن ۇلتشىلدىق تۇجىرىمدارىن وتكىزىپ وتىردى.

بىرىنشىدەن، جۇماليەۆ تاريحي شىندىقتى بۇرمالاپ، كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى ۇلتتىق قاھارمان دارەجەسىنە كوتەردى، ال ساراي اقىندارى نىسانباي مەن دوسقوجانى حالىق مۇددەسىن جوقتاۋشى جىراۋ دەڭگەيىنە كوتەردى.

ەكىنشىدەن، بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل جۇماليەۆ ەڭبەكشى بۇقاراسىنىڭ زۇلىم دۇشپانى، قازاق فەودالدارىنىڭ ساراي اقىندارى تۋدىرعان رەاكتسيالىق-فەودالدىق «ەدىگە»، «قوبىلاندى»، «وراق»، «قاراساي-قازي»، «تارعىن» ەپوستارىن سانداعان عاسىرلار بويىندا حالىقتىڭ ءوزى تۋدىرعان حالىق شىعارماشىلىعى، حالىق قاھارماندارىنىڭ مۇراسى رەتىندە كەڭەستىك مەكتەپتىڭ وقۋلىعىنا ەنگىزدى.

ۇشىنشىدەن: ءوزىنىڭ وقۋلىقتارى مەن وزگە دە ماقالالارىندا، ينستيتۋتقا ارنالعان ادەبيەت باعدارلاماسىندا جۇماليەۆ قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1947 جىلعى 21-قاڭتارداعى قاۋلىسىنا قاراماستان، بۇقاردىڭ، شورتانبايدىڭ، مۇراتتىڭ، دۋلاتتىڭ، نىسانبايدىڭ ولەڭدەرىن كىرگىزۋ ارقىلى، ولاردىڭ حالىققا قارسى تۋىندىلارىنا جول اشتى. ودان دا زورعىسى، سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن كونتررەۆوليۋتسيالىق «الاش» پارتياسىنىڭ بوكەي ورداسىنداعى مۇشەسى شاڭگەرەي بوكەەۆتى اشىق ناسيحاتتادى.

تورتىنشىدەن، ارنايى ماقالا جازۋ ارقىلى («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو»، 1940, №3) «ەدىگە» ەپوسىن ناسيحاتتاپ قانا قويماي، 1944 جىلى «ەدىگە باتىر» اتتى پەسا جازىپ، ورىس جەرىن قانعا بوياپ، ءورت جىبەرگەن التىن وردانىڭ حانى ەدىگەنىڭ بەينەسىن سومدادى.

قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءۇىىى پلەنۋمىنىڭ قارارىندا اتالىپ وتكەنىندەي، جۇماليەۆتىڭ وسىنداي ۇلتشىلدىق بۇرمالاۋشىلىقتارى كەزدەيسوق قاتە بولۋدان الدەقاشان قالعان، كەرىسىنشە، ونىڭ كوزقاسىنىڭ جۇيەلى ۇستانىمى بولىپ تابىلادى».

سوندا، اۋەزوۆكە قاراتا تۋرا وسىنداي ايىپ تاققان جۇماليەۆ قانداي ۇستانىمدى ماقسات ەتكەن؟ ەكى تۇلعانىڭ كوزقاراستارى اراسىندا قانداي كوركەمدىك، نە يدەيالىق قايشىلىقتار بار؟ ماسەلە، كوزقاراستا ەمەس، ەكەۋىن اڭدىستىرىپ قويعان «كۇشتى وكىمەتتە» سياقتى. ويتكەنى، ق.جۇماليەۆتىڭ 1940 – 1951 جىلدارى اراسىندا ورتالىق كوميتەتتىڭ پارتيالىق باقىلاۋ ءبولىمى مەن قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا م.اۋەزوۆتىڭ تىكەلەي «قۇپيا ساراشىسى» بولعانى جوعارىدا اتالىپ ءوتتى. سول «اڭدىسۋ» ەندى مىنبەدە اشىق تايتالاسقا تۇسكەن سياقتى. بۇل دا اباي ايتقان «عىلىمي باقاستىقتىڭ» ءبىر ءتۇرى بولسا كەرەك. ەندىگى كەزەك ب.كەنجەباەۆقا كەلدى.

ق.جارماعامبەتوۆ (جالعاسى): «ادەبيەتتانۋشى كەنجەباەۆ تا ءوزىنىڭ مەرزىمدى باسپاسوزدەگى ماقالالارى ارقىلى جاستاردىڭ ساناسىن ودان كەم ۋلاعان جوق. قازبالاپ جاتپاي، بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىن:

1. 1940 جىلى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ №7-8 سانىندا كەنجەباەۆ «ەدىگە باتىر» جىرىن دارىپتەپ ماقالا شىعاردى.

2. سول 1940 جىلى سول «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ №12 سانىندا كەنجەباەۆ «قوبىلاندى باتىر» ەپوسى تۋرالى ماقالا جاريالاپ، قوبىلاندى تۇرىكمەن جۇرتىنا شاپقىنشىلىق جاساعان دەگەن جالعان قيسىن كەلتىرىپ، سول ەرلىگى ءۇشىن قوبىلاندىنى قازاق حالقىنىڭ داڭقتى باتىرلارىنىڭ قاتارىنا قوسادى، سول ارقىلى كەڭەستىك تۋىسقان حالىقتاردىڭ اراسىنا ۇلتتىق وشپەندىلىكتىڭ ۋىن سەپكەن.

3. 1941 جىلى تاعى دا سول جۋرنالدىڭ №5 سانىندا بارىپ تۇرعان تۇرىكشىل اقمولدا عۇبايدۋللين تۋرالى ماقالاسىندا: «اقمولدانىڭ ەسىمى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە شوقانمەن، ىبىرايمەن، ابايمەن قاتار ورىن الۋعا ءتيىستى دەموكرات-اعارتۋشى»،– دەپ قورىتىندى جاساعان.

4. 1940 جىلى شىلدە ايىندا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «قازاق ادەبيەتىنىڭ حرەستوماتياسى تۋرالى» ماقالاسىندا رەاكتسياشىل اقىندار: «شورتانباي مەن مۇرات حالىقتى قارۋلى كوتەرىلىسكە شاقىرعان ناعىز ەرجۇرەكتەر»،– دەپ شەكتەن تىس اسىرا باعالايدى.

5. 1942 جىلى قاڭتاردا، كەڭەس حالقى نەمىس-فاشيست باسقىنشىلارىنا قارسى قاھارماندىقپەن سوعىسىپ جاتقاندا، كەنجەباەۆ «ابىلاي حان» اتتى كىتاپشا شىعارىپ، ابىلايدىڭ رەسەيگە، ورىس حالقىنا قارسى جۇرگىزگەن ساتقىندىق ساياساتىن اشكەرلەيتىن دەرەكتەرگە قاراماستان ونى پروگرەسسيۆتى قايراتكەر دەپ باعالادى. كىتاپشاسىندا، سونىمەن قاتار، كەنەسارى قاسىموۆتىڭ رەاكتسيالىق قوزعالىسىن دا ماداقتاۋمەن سىپاتتاعان.

6. اقىرى، ءوزىنىڭ «قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىنان» اتتى كىتاپشاسىندا جانە «سۇلتانماحمۇتتىڭ پوەزياسى» اتتى كىتابىندا (1949) الاشورداشىلاردىڭ ءباسپاسوزى «قازاق» جانە «سارىارقا» گازەتتەرى مەن «اباي» جۋرنالىن اشىق ناسيحاتتاپ، تورىايعىروۆتىڭ ۇلتشىل تۋىندىلارىن بۇرمالاپ پايدالانعان. ول ءوزىنىڭ پايىمداۋلارىندا: تورىايعىروۆ 1918 جىلى عانا الاشورداشىلاردىڭ جولىنا ءتۇستى، ال ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىق قاتەلىكتەرىن 1917 جىلى جازىلعان «جۇرەك» اتتى ولەڭىندە سىناعان بولاتىن – دەگەن كوزبوياۋشىلىققا دەيىن بارادى.

ال ناقتى شىندىققا توقتالايىق. 1917 جىلدىڭ باسىندا جازىلعان «جۇرەك» ولەڭىندە تورىايعىروۆ الاشورداشىلاردىڭ ۇستانىمىنا نەمكەتتى قاراعانى ءۇشىن ءوزىن كىنالايدى. 1917 جىلدىڭ سوڭىندا «الاش ۇرانىن» جازدى، ال 1918 جىلى الاشتىڭ بارلىق اتاماندارى مەن كوسەمدەرىن ماداقتاعان «تانىستىرۋ» اتتى داستانىن جازدى. سول، 1918 جىلى ۇلتشىل «الاش» پارتياسىنىڭ سول قاناتىنا اۋىسادى ء(«ۇش ءجۇز») دا، ء«ۇش ءجۇز» پارتياسىنىڭ اتىنان قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتىققا تۇسەدى. تاعى دا سول 1918 جىلى «اباي» جۋرنالىنا (№3) «سوتسياليزم» اتتى ماقالا جازىپ، ء«ۇش ءجۇزدىڭ» سولشىلدار قاناتىن ۋاعىزدايدى. 1919 جىلى تورىايعىروۆ «كەدەي» داستانىندا قازاق ۇلتشىلدارى اۆستروۆەنگەرلەر مەن بۋندەستەردەن العان ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميانىڭ باعدارلاماسىن باياندايدى، سوڭى «الاش» پارتياسىنىڭ كۇيرەگەنىنەن تۇڭىلگەن پەسسيميزممەن اياقتالادى. ول:

جول قايسى قۇداي سالعان، شايتان سالعان،

بىلمەيمىن وسى اراسى ماعان ارمان...»،–

دەپ كەدەيلەردى ازات ەتۋدىڭ جولىن ۇلى قازان توڭكەرىسى ورناعاننان كەيىن ءۇش جىلدان سوڭ ىزدەيدى جانە ونى تابا المايدى.

كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، تورىايعىروۆتىڭ شىعارماشىلىعىندا كوپتەگەن قايشىلىقتار بار، مەنىڭ ويىمشا، تورىايعىروۆتىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى تالقىلاۋ وتكىزۋ ماسەلەسى ءپىسىپ-جەتىلگەن سياقتى. ادەبيەتتانۋشى كەنجەباەۆ جولداس پارتيالىق سىننان قورىتىندى شىعارمادى، ەش جەردە ءوزىنىڭ ورەسكەل قاتەلىگىن مويىنداپ سويلەمەدى، ۇندەمەي قۇتىلىپ، ءوزىنىڭ ۇلتشىل كوزقاراستارىن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اۋديتورياسىنا تاراتىپ ءجۇر».

ءيا، ۇلى ۇستاز سول ءۇنسىز قارسىلىعىنىڭ ارقاسىندا بارلىق كەدەرگىنى جەڭىپ، تۇپكى ماقساتىنا جەتتى. ادەبيەتتانۋدا ءوزىنىڭ مەكتەبىن قالىپتاستىردى. ءسويتىپ، الاشتىڭ ءبىرتۇتاس يدەياسىنىڭ قازىعىنا اينالدى. ونى ناسيحاتتاۋدان تانعان جوق. سونداي ۇگىت ءوتىپ كەتكەن شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى وسى جولداردى جازىپ وتىر. كەزەك – ءسابيت مۇقانوۆتىڭ وزىنە كەلدى. بۇل كىسىنىڭ دە كىناسى مۇحتار اۋەزوۆتەن كەم ەمەس ەكەن.

ق.جارماعامبەتوۆ (جالعاسى): ء«بىر ماسەلەنى ءار ۋاقىتتاعى ەڭبەكتەرىندە ءار ءتۇرلى ۇستانىممەن جازعان ءسابيت مۇقانوۆ تا قازاق ادەبيەتتانۋىن ابدەن جاڭىلىستىردى.

1. 1923 جىلى «قارا تاقتاعا جازىلىپ قالماڭدار، شەشەندەر» اتتى ماقالاسىندا مۇقانوۆ كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىن رەاكتسيالىق قوزعالىس دەپ باعا بەردى، تۋرا سول 1923 جىلعى «جايلاۋدا» اتتى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ № 22 سانىندا جاريالانعان ولەڭىندە مۇقانوۆ:

كەشەگى ەر ناۋرىزباي، كەنەسارى،

قازاقتىڭ ەركە، ارداقتى باتىرلارى،–

دەپ جىرلادى».

تاپتىق-يدەيالىق تۇرعىدا جازىلعان شىعارمالارىن م.اۋەزوۆتىڭ تاريحي تۋىندىلارىمەن سالىستىرۋدى ۇناتاتىن. س.مۇقانوۆتىڭ ءوز تاسىلىنە سالىپ، ءبىز دە سالىستىرايىقشى. مىسالى وسى ەكى جول ولەڭ م.اۋەزوۆتىڭ «حان كەنەسى» مەن م.جۇماباەۆتىڭ «باتىر بايانىنا» تاتىماي ما؟ تاتيدى.

ق.جارماعامبەتوۆ (جالعاسى): «1930 «قازاق ادەبيەتىنىڭ داۋىرلەرى» تۋرالى «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىنىڭ №10 سانىندا مۇقانوۆ كەنەسارىنى تاعى دا رەاكتسيونەر ەتىپ كورسەتتى. ال 1942 ء«حۋىىى–حىح عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ وچەركتەرىندە» ءوزىنىڭ كەنەسارى قوزعالىسى جونىندەگى بۇرىنعى پىكىرلەرىنىڭ قاتە ەكەندىگىن مويىنداپ، «قازاق ادەبيەتىندەگى كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ بەينەسى» دەگەن تۇتاس تاراۋ ەنگىزىپ، قاراقشى كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى ماداقتايدى، ولار ۇيىمداستىرعان رەاكتسيالىق-مونارحيالىق قوزعالىستى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى ەدى – دەپ باعالايدى. ونىڭ بۇل پايىمداۋلارى ۇلتشىل بەكحوجيننىڭ «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ 1941 جىلعى №5 سانىندا جاريالانعان «كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ بەينەسى» اتتى ماقالاسىمەن مازمۇنداس. ەكەۋى جارىسا جازعان. بۇل ۇستانىم وسىنداي ناقتى ماسەلە تۋرالى ايتىلعان مۇقانوۆتىڭ سوڭعى ۇستانىمى، سوندىقتان دا ونى: كەنەسارى قاسىموۆتىڭ رەاكتسيالىق قوزعالىسىنىڭ ناسيحاتشىسى جانە جاقتاۋشىسى – دەپ ايتۋعا تولىق قاقىمىز بار».

«كەنەسارى-ناۋرىزبايدىڭ ادەبيەتتەگى بەينەسى» تۋرالى م.اۋەزوۆ ارنايى زەرتتەۋ جازعان جوق. الايدا بۇل تاراۋداعى پىكىرلەردى اۋەزوۆتىڭ كوپشىلىككە تارالماعان ادەبيەت تاريحىنداعى باتىرلار جىرى تۋرالى ويى مەن ويلاستىرا قارىمتالاستىرۋعا بولادى جانە سابەڭ مۇندا «تاپتىق تۇرعىدان» بارىنشا سارالاي، باتىل تالداعان. ال، اۋەزوۆ استارلى مەكزەۋمەن شەكتەلگەن.

ق.جارماعامبەتوۆ (جالعاسى): «2. 1932 جىلى مۇقانوۆ «حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتى» اتتى كىتاپ شىعاردى، بۇل شىن مانىندەگى بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدىق پەن حالىق جاۋلارىنىڭ شىعارمالارىنىڭ باعدارلاماسى جانە وقۋلىعى بولدى. حالىق جاۋلارىننىڭ زياندى تۋىندىلارىن ماقتايدى، يدەيالىق جاعىنان جۇماباەۆتى سىناي وتىرىپ: «ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ «ورەسى بيىك» ەدى، دۋلاتوۆتىڭ داستاندارىنىڭ «كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمى شيراق ەدى» «بايتۇرسىنوۆتىڭ اۋدارمالارى شەبەر ەدى» – دەپ تاڭدانادى».

و، مۇنداي اشىق پىكىردى اۋەزوۆ ايتا الماعان. بۇل رەتتە س.مۇقانوۆ شىندىعىندا دا اۋەزوۆتەن وزعان.

ق.جارماعامبەتوۆ (جالعاسى): «3. مۇقانوۆتىڭ ءوزى قۇراستىرىپ، رەداكتورى بولىپ، العى ءسوزى مەن تۇسىنىكتەمەسىن جازعان، 1939 جىلى باسپادان جارىق كورگەن «باتىرلار جىرىنىڭ» كولەمدى باسىلىمىندا جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنىڭ استارى ونىڭ كىناسىن بۇرىنعىدان دا تەرەڭدەتە تۇسەدى. بىرىنشىدەن، ءوزىنىڭ العىسوزى مەن تۇسىنىكتەمەسىندە التىن وردانىڭ پاتشالارى مەن مىرزالارىنىڭ اتىن اتاعاندا ەدىگەدەن باستاپ، قاراساي-قازيعا دەيىن حالىق قاھارماندارىنىڭ قاتارىنا جاتقىزادى. ەكىنشىدەن، تومدى «ەدىگە» ەپوسىنان باستاۋى جانە سول سياقتى زياندى تۋىندىلاردى شىعارعان ساراي اقىندارىنىڭ شىعارمالارىنا ورىن بەرۋى ارقىلى، بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلداردىڭ يدەولوگى رەتىندە كورىنگەن».

بۇل پىكىرلەردى م.اۋەزوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى» باتىرلار جىرى تۋرالى ق.جۇماليەۆ جازعان تاراۋداعى «قاتەلىكتەرىمەن» قاتار قاراستىرساق ەش ولقى سوقپايدى. ەكەۋىنىڭ دە تاريحي-كوركەم ويلاۋ جۇيەسى ءبىر ارناعا توعىسقان.

ق.جارماعامبەتوۆ (جالعاسى): «4. جۇماليەۆپەن، بەكحوجينمەن بىرىگىپ جازعان 9-كلاسقا ارنالعان وقۋلىقتا جانە 8-كلاستىڭ حرەستوماتياسىندا بىرنەشە جىل بويى مۇقانوۆ اسان، بۇقار، دۋلات، مۇرات، دوسقوجا سياقتى ورىسقا قارسى اقىنداردىڭ، تۇرىكتىڭ رەاكتسياشىل بۋرجۋازيالىق ادەبيەتىنەن ەنگەن قورقىت تۋرالى اڭىزدى، حيۋا حاندىعىمەن اۋىز جالاسا وتىرىپ قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىن رەسەيدەن ءبولىپ اكەتۋگە تىرىسقان قاراقشى جانقوجا نۇرماعامبەتوۆ تۋرالى بەلگىسىز اۆتوردىڭ ولەڭىن كىرگىزىپ، ولاردى ناسيحاتتادى».

ال ەندى س.مۇقانوۆتىڭ وسىنداعى اسان، بۇقار، دۋلات، مۇرات، دوسقوجا، قورقىت جونىندەگى پىكىرلەرى – م.اۋەزوۆتىڭ نىسانباي، كوكباي، ءارىپ، اسەت، سۇلتانماحمۇت تۋرالى پايىمداۋىمەن قارايلاس.

ق.جارماعامبەتوۆ (جالعاسى): «سوعان قاراماستان، مۇقانوۆ بۇل قاتەلىكتەرىن تولىق مويىنداۋدان جالتارادى، ءتىپتى قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءۇىىى پلەنۋمىندا ايتىلعان سىننان كەيىن دە ول پارتيالىق سىنعا قارسى شىقتى. وسى پلەنۋمدا جولداس شاياحمەتوۆ تاريحي تاقىرىپقا ارنالعان كەيبىر پەسالار مەن وپەرا ليبرەتتولارىن قايتادان قاراۋدى بىزگە مىندەت ەتىپ قويعان بولاتىن. ءبىز مۇنداي ماڭىزدى ماسەلەنى ءالى تالقىلاعامىز جوق، «قىز جىبەك»، «ەر تارعىن» وپەرالارى مەن «قوبىلاندى» جانە باسقادا پەسالارداعى قاتەلەردى ءالى انىقتاي الماي كەلەمىز. وسى نۇسقاۋعا سايكەس «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى قازاق ەپوسى تۋرالى ورىندى ماسەلە كوتەردى. وسى ۋاقىتقا دەيىن حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ قاتارىنا جاتقىزىلىپ كەلگەن ەپيكالىق جانە ليريكالىق ەپوستار تەرەڭ تالداۋدى جانە شىنايى عىلىمي تۇرعىدان دۇرىس باعالاۋدى تالاپ ەتەدى. بىزگە، اۋەزوۆ، جۇماليەۆ، مارعۇلان، مۇقانوۆ، كەنجەباەۆ جانە باسقالار سياقتى فەودالدىق ەپوستاردىڭ فالسيفيكاتورلارى مەن اپولوگەتتەرىن باتىل اشكەرەلەپ، ايىپ تاعاتىن كەز كەلگەن سياقتى».

مىنە، شىندىق ەندى ايتىلدى. م.اۋەزوۆ تە، س.مۇقانوۆ تا، ق.جۇماليەۆ تە «ناعىز فالسيفيكاتورلار» ەدى. دەمەك، ولاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى اشكەرەلەيتىندەي ءجونى جوق ەكەن. ال ق.جارماعامبەتوۆ «فالسيفيكاتورلار مەن اپلوگەتتەردى» اشكەرەلەۋ باعىتىنداعى ماقساتىنا جەتتى. ەپوس پەن فولكلور تۋرالى ارنايى تالقىلاۋلار ءوتىپ، «قامباردان» باسقا ەپوستاردىڭ بارلىعى دا وقۋلىقتاردان الىنىپ تاستالدى. ءسويتىپ، جەتى جىلعا جۋىق جاس ۇرپاقتار ەپوسسىز تاربيەلەندى.

الداعى بولاتىن جان الىپ، جان بەرگەن اشكەرەلەۋلەردىڭ قاي باعىتتا ورشيتىندىگىن اڭعارتا كەتۋ ءۇشىن ق.جارماعامبەتوۆتىڭ «قوبىلاندى جىرى» تۋرالى پىكىرىن نازارعا ۇسىنا كەتەمىز.

ق.جارماعامبەتوۆ (جالعاسى): «وسىعان بايلانىستى ەكى ەپوسقا توقتالا كەتەمىن. «كازاحستانسكايا پراۆدا» وزگە دە نۇسقالارىنىڭ بار ەكەنىن ەسكەرتە كەلە «قوبىلاندىنىڭ» ماراباي نۇسقاسىنىڭ بارلىعىنا سەنىمسىزدىك تانىتادى. وقيعالارى ورتاق، بىراق كەيبىر وقيعالار مەن كىسى اتتارىنا وزگەرىس ەنگىزگەن، ءوز بەتىنشە دەربەس شىعارما بولىپ تابىلاتىن جىردىڭ بەس نۇسقاسى بار. ماراباي نۇسقاسىندا – قازىناعا يە بولۋ ءۇشىن قوبىلاندى قازاندى باسىپ الادى. مەرگەنبايدىڭ نۇسقاسىندا – ماراباي نۇسقاسى تولىق قايتالاندى، تەك قوبىلاندىنىڭ قۇرتقاعا ۇيلەنۋى كەڭىنەن باياندالادى. ايسا بايتابىنوۆتىڭ نۇسقاسىندا قوبىلاندى قالماق حانى الشاعىر مەن ونىڭ باۋىرى قازانعا قارسى سوعىسادى. مۇندا دا ماراباي نۇسقاسىنىڭ كوپ جەرى قايتالانادى. ال سول ايسا بايتابىنوۆتىڭ ەكىنشى نۇسقاسىندا قوبىلاندىنىڭ تۇرمىستىق ءومىرى، ۇيلەنۋى، جانكىسى اتتى ۇلىنىڭ تۋى باياندالادى. نۇرپەيىس بايعانيننىڭ نۇسقاسىندا قوبىلاندى قىرىمنىڭ مىرزاسى قارتقوجامەن وداقتاسىپ، قالماق حانى الشاعىرمەن، بارىسپەن سوعىسادى. كورىپ وتىرعانىمىزداي «قوبىلاندى باتىر» ەپوسىنىڭ وزگە نۇسقالارى ماراباي نۇسقاسىن قايتالايدى. وسىنىڭ بارلىعى قوبىلاندىنىڭ التىن وردانىڭ مىرزاسىنىڭ قاتارىنا جاتاتىندىعىن كورسەتەدى.

ماراباي مەن مەرگەنبايدىڭ نۇسقاسىندا قوبىلاندى وراق باتىرمەن بىرگە ونىڭ اعاسى مامايعا قارسى سوعىسادى. ايسا بايتابىنوۆتىڭ ەكى نۇسقاسىندا دا قوبىلاندى وراقتىڭ ۇلدارى قاراساي، قازيمەن دوستاسادى. بايعانيننىڭ نۇسقاسىندا التىن وردانىڭ قول استىنداعى قىرىم حاندىعىمەن وداقتاسادى. اكادەميك رادلوۆ جازىپ الىپ، ءوزىنىڭ 1896 جىلى شىعارعان «تۇركى تايپالارىنىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى» اتتى كوپتومدىق ەڭبەگىنىڭ 3-كىتابىنا ەنگىزگەن «قوبىلاندىنىڭ» ەڭ سوڭعى التىنشى نۇسقاسىندا، التىن وردانىڭ حانى مامايدىڭ دوسى ساراي باتىرى، قاراساي مەن قازيدىڭ دوسى رەتىندە باياندالادى. دەمەك، قوبىلاندى التىن وردانى قورعاۋشى، قازاق جانە ورىس حالقىنىڭ جاۋى بولعاندىعىنا ەش كۇمان تۋماۋى ءتيىس.

كەنجەباەۆتىڭ 1940 جىلعى ماقالاسىنداعى، اۋەزوۆتىڭ «قوبىلاندى» پەساسىنداعى، مارعۇلاننىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنداعى، عابدۋلليننىڭ «قوبىلاندى» ەپوسىن عىلىمي زەرتتەۋ ماسەلەلەرى» جانە جۇماليەۆتىڭ «قازاق ادەبيەتى» تاريحىنىڭ ءبىرىنشى تومىنداعى ەپوس تارالى تاراۋىنداعى: قوبىلاندى پارسى حانى عازانمەن سوعىستى – دەگەنى تاريحي دەرەكتەردى تۇپ-تۋرا فالسيفيكاتسيالاۋدىڭ ءوزى بولىپ شىعادى. بىرىنشىدەن، التى نۇسقادا دا التىنوردانىڭ قاراقشىلارى مامايمەن، وراقپەن، قاراساي، قازيمەن بىرىگىپ «كاپىرلەرگە»، ياعني، ورىستارعا جانە باسقا دا حالىقتارعا قارسى سوعىسادى. مامايدىڭ 1380 جىلى 8-قىركۇيەكتە كۇليكوۆ شايقاسىندا جەڭىلگەنى بەلگىلى. وراق، قاراساي مەن قازي رەسەيگە قارسى ءحىۇ عاسىردىڭ سوڭىندا، ءحۇ عاسىردىڭ باسىندا سوعىستى. ال پارسى حانى عازان وراق پەن ماماي قوعامدىق ساقناعا شىقپاس بۇرىن 1295-1304 جىلدارى تاقتا وتىردى. ەكىنشىدەن، «قوبىلاندىدا» قىزىلباس دەگەن كاپىرلەر، ياعني، يسلامنان باس تارتقاندار ءجيى كەزدەسەدى. يسلامنىڭ سوفىلىق، شەيىتتىك جانە وزگە دە اعىمدارى بولعانى بەلگىلى. ارابتاردىڭ بيلىگىنە قارسى شەيىتتەردىڭ شارۋلار قوزعالىسى ءۇىىى- ءىح عاسىرلاردا ورىن الدى. قىزىلباستار دەپ وسى شەيىتتەردى اتاعان. التىن وردانىڭ تاراۋىنىڭ قارساڭىندا شەيىتتىك اعىم كاۆكازداعى ءازىربايجان مەن داعىستانعا تارادى. التىنوردالىقتار بۇل ايماقتى بىرنەشە رەت شاپقىنشىلىققا ۇشىراتتى. دەمەك، «قوبىلاندى» ەپوسىنداعى قىزىل باستار – وزگە ەمەس، قاپ تاۋىنداعى باۋىرلارىمىز»,– دەپ ەندى «ەر تارعىنعا» اۋىز سالدى.

قانشاما ەرۋديت، العىر، شەشەن بولسا دا ق.جارماعامبەتوۆتىڭ ەپوس تۋرالى ءبىلىمى تۋرا وسى تاقىرىپتى ونداعان جىلدار بويى ارنايى زەرتتەپ كەلە جاتقان م.اۋەزوۆتىڭ، ءا.مارعۇلاننىڭ، ق.جۇماليەۆتىڭ، ب.كەنجەباەۆتىڭ، م.عابدۋلليننىڭ دەڭگەيىنەن بيىك ءارى تەرەڭ بولماسا كەرەك. ەت قىزۋىمەن ايتىلسا دا تۇيسىكتەن تىس تۇجىرىمدار بۇل.

ەندىگى كەزەكتى الىسىمەن ت.جاروكوۆ ءوزىنىڭ تۋرا كوكتەمدەگى اشكەرەلەۋشى ەكپىنىمەن:

«قاليجان بەكحوجيننىڭ ولەڭسىماق شيمايلارى مەن كەيبىر تۋىندىلارى باياعىدان بەرى ۇلتشىلدىقتىڭ ۋىمەن سۋارىلىپ كەلە جاتقانى انىق. وعان ەڭ الدىمەن 1940 جىلى جازىلعان «باتىر ناۋان» داستانى كۋا. بۇل داستاندا ول قازاق پەن قىرعىز حالقىن، وزگە دە حالىقتاردى تۇنشىقتىرۋشى، قانقۇيلى قاراقشى – ادام ەتىن جەيتىن ناعىز رەاكتسيونەر حان كەنەسارى قاسىموۆتى جانە ونىڭ باۋىرى ناۋاندى، ولاردىڭ توناۋشى، قانقۇيلى جورىقتارىن سۇيسىنە جىرلايدى»,– دەپ لەپىرە اشكەرەلەدى.

مۇنداي دا جەكورۋشىلىك بولادى ەكەن! كەنەسارى ناعىز مۇسىلمان رەتىندە «ادام ەتىن» حارام ساناسا كەرەك-ءتى جانە قۇزعىندىق ماجبۇرلىككە باراتىنداي اشتىق تا كورگەن جوق. زادى، پالەنى نەعۇرلىم وزىنەن اۋلاقتاتۋ ءۇشىن «ايتتاققا ەرگەن» ت.جاروكوۆتىڭ مىنبەشىل اقىن ەكەنىن زامانداستارىنىڭ بارلىعى دا باسا ايتادى. ول سول قاسيەتتى ۋاقىت پەن يدەولوگيانىڭ ازانشىسىنا اينالدىرىپ العان ادەتى، ونىڭ تۇلعالىق سيپاتىنا ۇناسپايتىن ارەكەت ەدى. وكىنىشكە وراي، سول تۇستاعى ماجىلىستەردىڭ بارىندە دە وسىنداي پىكىرلەرىمەن سىناشا قاعىلىپ وتىرعان.

ارۋاقتاردىڭ ءوزى كەشىرسىن، بۇل پىكىردى جالعاستىرمايمىز دا، تۇسىنىك تە بەرمەيمىز. قازاقتاردىڭ تىم قاتتى كەتكەنىنە تاڭ قالعان دم.سنەگين

«كەشە ءوزىنىڭ بايانداماسىندا، ق.جارماعامبەتوۆ، قازاقستان كەڭەستىك جازۋشىلار وداعىنا ءوزى كەلىپ، اسا جاۋاپتى – جاۋاپتى حاتشىلىقتىڭ مىندەتىن تاپسىرىپ العان كەزدەگى كورىنىستەردى سونشاما كورگىسىز ەتىپ بايانداپ بەردى. جارماعامبەتوۆ جولداستىڭ بايانداماسىن تىڭداپ وتىرىپ، ول كەلگەنشە جازۋشىلار وداعىندا كەڭەس ادامدارى ىستەمەگەن سياقتى، جازۋشىلار وداعى جۋىندىدا قالعان مەكەمە سياقتى اسەردە قالاسىڭ»,– دەپ باسۋ ايتىپتى.

مىنبەگە عابيت مۇسىرەپوۆ شىعىپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى پىكىرلەرىن جاڭا ورامدارمەن ەمەۋىرىن تانىتا ايتىپ، م.اۋەزوۆتى شىمشىپ ءوتتى، س.مۇقانوۆتىڭ اتىن اتاماي، وداقتىڭ باسشىلىعىنىڭ ءىسىن مۇلدەم جوققا شىعاردى. ءبىز تەك ساياسي باعالاۋىن عانا اۋدارىپ بەرەمىز.

ع.مۇسىرەپوۆ: «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتىڭ جەكە جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ شىعارمالارىنان كورىنىس بەرگەنىنە داۋ ايتۋعا بولمايدى، ويتكەنى جازۋشى-ۇلتشىلداردىڭ جاس كەڭەس ادەبيەتىمەن بەلسەندى كۇرەسى تۇسىندا ونىڭ تاريحي-تەوريالىق تۇرعىدان تەرەڭدەپ كەتكەن تامىرى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزىنىڭ ۋلى جەمىسىن بەرۋدى جالعاستىرىپ كەلەدى. كىم دە كىم ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىعىن تۇزەتكىسى كەلسە، وندا ول مۇنى ەرتەدە وتكەندىگىن سىلتاۋراتىپ بەتىن جىلتىراتىپ مايلاپ قويماي، ەڭ الدىمەن وسى تامىردى ارشىپ الىپ، وتاپ تاستاۋى كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، بولشەۆيكتىك سىن مەن ءوزارا سىننىڭ ەڭ باستى جانە باعىتتاۋشى ماڭىزى وسىندا. سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ كەڭەستىك جازۋشىلار وداعى جانە ونىڭ تورالقاسى مەن باسقارما مۇشەلەرى، بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىققا قارسى كۇرەستە، سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ نەگىزگى باعىتىنان اۋىتقۋشىلىقپەن كۇرەستە، جاۋاپسىزدىقپەن جانە حالتۋرامەن، دەمەك، جازىلعان شىعارمانىڭ بيىك يدەياسى مەن كوركەمدىك ساپاسى جولىنداعى كۇرەستە قاتاڭ دا تالاپشىل پارتيالىق ۇستانىمدى كورسەتە المادى. سوڭعى ۋاقىتتا، باياعى ادەتىمىزشە، شىنايى شىعارماشىلىقتان كورى ماعىناسىز ىشكى قىرقىلجىڭ مەن پايداسىز ۇساق-تۇيەككە كوپ كوڭىل ءبولىندى. قايران ۋاقىت بوسقا كەتتى. جوعارىداعى پارتيا ۇيىمدارى دا جازۋشىلار وداعىندا نە بولىپ جاتقانىن جاقسى بىلە تۇرا، وعان نەمقۇرايلى، كەيبىر جاعدايلارعا ىمىراشىلدىقپەن قارادى. مىنە، ءبىزدىڭ اششى شىندىعىمىز»,– دەپ ءوزىنىڭ ەكى ءجۇزدى قانجار ەكەنىن تانىتىپ ءوتتى.

ويتكەنى، «تامىرى تەرەڭگە كەتىپ، ءوز تامىرىن ءوزى ارشىماي، ءوز تامىرىن ءوزى وتاپ تاستاماي، قۇر بەتىن جاسىرىپ» جۇرگەن ادام جالعىز، ول – مۇحتار اۋەزوۆ بولاتىن. ال «ىشكى قىرقىلجىڭعا» جول بەرگەن ادام، ارينە، ءسابيت مۇقانوۆ. بۇل كەزدە ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ءى.وماروۆ اۋىسىپ، ونىڭ ورىنىنا قازاقستاندىق «سۇر كاردينال» سۋجيكوۆ كەلگەن. دەمەك ورتالىق كوميتەتتى دە سىناۋعا بولاتىن. ەڭ باستىسى، وسى جولى ۇيىمدىق ماسەلە قارالاتىن. ع.مۇسىرەپوۆ ءبىر اۋىز سوزبەن ءۇش جولبارىستى ءبىر وقپەن اتىپ، ۇشەۋىنە دە تيگىزىپ وتىر.

سول ارادا قاسىم امانجولوۆ سوزگە ارالاسىپ:

«ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىندا جانە ءۇىىى پلەنۋمنىڭ قارارىندا مەنىڭ قاتەلىكتەرىم كورسەتىلدى، مەن ونى مويىندادىم، ەڭ باستىسى سىنالىپ تا جاتىر، بىراق كەنەسارىعا قاتىستى اتى اتالعانداردىڭ ىشىندە تاعى دا مەن ءجۇرمىن. بۇل دۇرىس ەمەس قوي. العاشىندا بەكحوجيننىڭ ۇسىنىسىمەن ءبىر ناشار داستانسىماق جازعانىم راس، ول ادامداردىڭ ساناسىن ۋلاپ ۇلگەرگەن جوق (جاريالانباعان – ت.ج.), ونى ءوزىم دە ۇمىتىپ قالدىم. سوندىقتان دا مەنى كەنەسارىشىلاردىڭ تىزىمىنە قوسقانى دۇرىس بولا قويا ما ەكەن؟»،– دەگەن ۇسىنىس ايتتى.

توراعا: بۇل ۇسىنىسقا قالاي قارايسىزدار؟ كەنەسارىشىلاردىڭ قاتارىنان سىزىلسىن با؟ كەنەسارىشىلاردىڭ تىزىمىنەن سىزىپ تاستاۋ تۋرالى ۇسىنىستى مەن دە قولدايمىن.

داۋىستار: دۇرىس.

توراعا: دەمەك، پلەنۋمنىڭ شەشىمدەرىنىڭ جوباسىنان ونىڭ اتىن سىزىپ تاستاۋعا قارسىلىق جوق قوي؟

داۋىستار: جوق.

ءبىر اۋىزدان قوستاپ داۋىس بەرىلدى».

جارىسسوزدە م.اقىنجانوۆ، ا.ءشارىپوۆا، س.وماروۆ، ع.سلانوۆ، ت.الىمقۇلوۆ سويلەپ، ق.جارماعامبەتوۆتىڭ بايانداماسىن جانە جوعارىداعى اتالعان ادامداردى، سونىڭ ىشىندە ق.بەكحوجيندى باتىرا سىنادى. پلەنۋم ۇيىمدىق ماسەلە قارادى، جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعالىعىنا سول كەزدەگى گۋرەۆ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ءا.جايمۋرزين سايلاندى.

وداق ءۇشىن دە، ونىڭ جاڭا حاتشىسى ءۇشىن دە ەڭ ءبىر اۋىر جىلدار كۇتىپ تۇردى. ويتكەنى ساياسي جازالاۋ ناۋقانى ەندى عانا كورىگىن قىزدىرىپ، تىكەلەي جازالاۋعا كوشكەن ەدى.

جوعارىدا «اشكەرەلەنگەن ساياي-يدەولوگيالىق، ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل بۇرمالاۋشىلىقتار مەن قاتەلىكتەردى» جىبەرگەن اكادەميك م.اۋەزوۆ عىلىم اكادەمياسى پرەزيديۋمىنىڭ 1951 جىلعى 14-قىركۇيەكتەگى № 577 قارارىمەن جالپى جينالىستىڭ شەشىمىنە وراي پرەزيديۋم مۇشەلىگىنەن بوساتىلدى. بۇل سۇركىلدىڭ باسى ەدى. ەندى ونى ەشكىم دە قورعاپ قالا المايتىن. ويتكەنى سول كۇندەرى وسىندا سىلتەمە جاسالىپ وتىرعان عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قانىش ساتباەۆتىڭ ءوزىنىڭ ۇستىنەن دە قۇپيا تەرگەۋ ءجۇرىپ جاتقان بولاتىن. پاراساتتى زيالى ءىلياس وماروۆ سول تۇستا قۋدالاۋعا ءتۇسىپ جۇرگەن قانىش ساتباەۆقا:

«قانىش اعا! ساق جۇرمەيسىز بە.تىم سەنگىشسىز. ءار كىمگە سىر اقتارا بەرەسىز»,– دەگەن ەكەن.

سوندا قانىش عۇلاما:

«ءاي، ءىلياس-اي! تابيعاتتا كەرەكسىز زات جوق قوي. قۇزعىندى دا قۇداي جاراتقان. ءبارى قىران بوپ كەتسە، قارعالار قايتىپ كۇن كورەدى. ولارعا دا جۇمىس كەرەك قوي»,– دەپتى (ق.ساتباەۆتىڭ جيەنى ن.جارماعامبەتوۆتىڭ مالىمەتى).

سونىڭ ناتيجەسىندە ول 1951 جىلى 23-قاراشادا وسى ورىننان دامەگوي، اسا قۋاتتى قولداۋ مەن كۇشكە يە، گەولوگيا، تاۋ-كەن سالاسىنداعى ورىس جانە وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنىڭ (م.سارسەكەەۆتىڭ «قانىش ساتباەۆ»، «نارتۇلعا» اتتى كىتاپتارىن قاراڭىز) قاساقانا ارانداتۋىمەن، س.بايىشەۆ پەن ن.ساۋرانباەۆتىڭ ساياسي جەتەكشىلىگىمەن، س.نۇرىشەۆ پەن ءا.تاكەجانوۆتىڭ سۋماڭدىعىمەن ق.ساتباەۆ: عىلىم اكادەمياسىندا كادرلاردى ىرىكتەۋ مەن قارجى-قاراجات پايدالانۋ سالاسىندا وزىمشىلدىككە جول بەردى، اكادەميانىڭ پارتيا ۇيىمىن مەنسىنبەدى، جەرشىلدىك پەن رۋشىلدىققا جول بەردى – دەگەن جەلەۋمەن قىزمەتىنەن بوساتىلدى. اكادەميكتەر م.پ.رۋساكوۆ پەن ا.جۇبانوۆ عىلىمي اتاقتارىنان ايىرىلدى. بۇعان قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ كەنجە ۇلى اسقار قۇدايبەرگەنۇلى جۇبانوۆتىڭ قولىنداعى قۇپيا مەكەمەگە ارناپ جازىلعان حاتتىڭ كوشىرمەسى دالەل.

1951 جىلى 11-جەلتوقسان كۇنى قايىم مۇحامەدحانوۆ «اشكەرەلەنگەن حالىق جاۋى» رەتىندە جازۋشىلار وداعىنان شىعارىلدى. دەمەك، بۇل كەزدە ابايشىل، اۋەزوۆشىل عالىم تۇرمەنىڭ ىستىق، سۋىق كامەراسىنا كەزەك قامالىپ، «سىننان» ءوتىپ جاتىر دەگەن ءسوز. سونىمەن قايىم جيىرما بەس جىلعا كەسىلىپ، مارشال جۋكوۆتىڭ شتابىنداعى گەنەرالدارمەن بىرگە “سىباعا ءبولىسىپ” شىعا كەلدى. تەرگەۋشىلەردىڭ ق.مۇحامەدحانوۆتان تابانداپ سۇراعانى: “ماعان بۇل تاقىرىپتى اۋەزوۆ زورلاپ زەرتتەتتى”– دەگەن جالعىز-اق ءسوز. سونى جازىپ بەرسە بوستاندىقتا جۇرمەك، عىلىمي اتاعىن دا ساقتاپ قالماق ەكەن. تۇرمەدەگى ىستىق، سۋىق كامەرانى، ءارتۇرلى قورلاۋلار، قوقان-لوققىلاردى، الداۋ-ارباۋدى باسىنان كەشىرسە دە ق.مۇحامەدحانوۆ م.اۋەزوۆتى ۇستاپ بەرمەدى.

ءسويتىپ، مۇحتار اۋەزوۆ تە ءوزىنىڭ سەنىمدى دوستارى مەن شاكىرتتەرىنىڭ كومەگىنەن قول ءۇزىپ قالدى. ەگەر ق.ساتباەۆ پرەزيدەنت بولىپ تۇرسا، وندا م.اۋەزوۆتىڭ «قولدى بولۋى» دا ەكىتالاي ەكەنىن پارتيالىق جازالاۋشى جاۋىنگەرلەر ءبىلدى. ءبىز وسىندا اتى اتالعان، ق.ساتباەۆ مەنسىنبەگەن «باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ مۇشەسى» ءا.تاكەجانوۆپەن ءبىر نەشە اي سۇحباتتاس بولعانىمىزدا بايقاعانىمىز، وسىناۋ تىك مىنەزدى، تاۋ ىشىندەگى ساياجايىندا قالعان ءومىرىن جالعىزدىقپەن وتكىزگەن تاپشىل تاريحشى سول ناۋقان قايتىپ كەلسە، تاعى دا «اتويعا شىعا كەلۋگە» دايىن سياقتى كورىنەتىن. وكىنىشكە وراي س.نۇرىشەۆپەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ەش ورايى كەلمەي-اق قويدى. وعان وكىنگەن دە جوقپىز.

(جالعاسى بار)

Abai.kz