قازاقستان پرەزيدەنتi 2014 جىلى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق جونiندەگi كەلiسiمگە قول قويۋ جوسپارلانعانىمەن، كەلiسiمشارت­تىڭ مازمۇنى مەن تەرميندەرiندە كەلiسپەۋشiلiكتەر مەن قاراما-قايشىلىقتار بار ەكەنiن جەت­كiزدi. سودان كەيiن ءبۇي دەدi: “بۇل تۋرالى ايتقانبىز، قايتالاي بەرگiم كەلمەيدi, قۇراتىن وداعىمىزدى ساياسيلاندىرا المايمىز. بiراق جان-جاعىمىزدا نە بولىپ جاتقانىن كورiپ وتىرمىز. ەكونوميكالىق وداق قۇرايىق. بiز ەكونوميكالىق وداق قۇراتىندىقتان، كوميسسيا (ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا) كەلi­سiم­شارتقا ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا اۋماعىنان شىعاتىن باپتاردى قوسپاۋى تيiس. شەكارا قورعاۋ، كوشi-قون ساياساتى، قورعانىس پەن قاۋiپسiزدiك جۇيەسi, دەنساۋلىق ساقتاۋ، بiلiم بەرۋ، ما­دەنيەت جانە ازاماتتىق، اكiم­شiلiك، قىلمىستىق iستەر بويىنشا قۇقىق­تىق كومەك بەرۋ ەكونوميكالىق ينتەگراتسياعا جاتپايدى. مەن تiزبەلەگەن ماسەلە­لەردiڭ بارلىعى كوپجاقتى كەلi­سiم­دەردە، ۇجىمدىق قاۋiپسiزدiك كەلiسiم­شارتى ۇيىمى، تمد جانە ەكi­جاقتى كەلiسiمدەردە شەشiلiپ قويعان، ونى بۇل جاققا تىقپالاۋدىڭ قاجەتi جوق. قىلمىستىق، اكiمشiلiك زاڭبۇزۋشىلىق ءۇشiن جاۋاپكەرشiلiكتi بiرەگەيلەن­دiرۋ، بiرiزدەندiرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرiلدi. بiراق بۇل اركiمنiڭ iشكi ۇلتتىق ماسەلەسi, مەملە­كەتتiڭ iشكi ساياساتى، سوندىقتان بۇل نارسەنi كەلiسiمشارتتان الىپ تاستاۋ قاجەت”.

ن.نازارباەۆ قۇرىلاتىن وداقتىڭ وكiلەتiن شەكتەپ، جوعارعى ۇلتتىق ورگانعا بارلىق مەملەكەت ءۇشiن مiندەتتi جوعارعى ۇلتتىق وكiلەتتiلiكتەر بەرۋگە قارسى شىقتى.

“مەملەكەت باسشىلارى مەن ۇكiمەت دەڭگەيiن­دەگi جوعارعى كەڭەسكە جوعارعى ۇلتتىق وكiلەتتiلiكتەر بەرiپ، بارلىق مەملەكەتتi سوعان مiندەتتەۋگە بولمايدى. ول ءۇشiن وكiلەتتiلiكتەر بەرiلگەن جوعارعى ۇلتتىق ورگان مەن كوميسسيا بار. ونىڭ وكiلەتi تەك قانا ەكونوميكالىق سالاعا قاتىستى كەلiسiمدەرمەن جانە مامiلەلەرمەن رەتتەلەدi. مەملەكەت باسشىلارى رەتiندە وسى كوميسسيانىڭ مۇشەلەرiن بەكiتەمiز. ولارعا مiندەت جۇكتەپ، iس-ارەكەتiن ماقۇلدايمىز، كەلiسiمدەرگە قول قويامىز. ال كوميسسيا مۇنى جوعارعى ورگاننىڭ تاپسىرماسى رەتiندە ورىندايدى. وسى قۇرىلىمدى ساقتاۋ كەرەك”.

سونداي-اق، پرەزيدەنت ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسياعا جاڭا وكiلەتتiلiكتەردiڭ بەرiلۋiنە تۇبەگەيلi قارسى ەكەنiن جەتكiزدi.

ەۋرازيالىق وداق جونiندەگi كەلiسiمشارت مۇشە مەملەكەتتەردiڭ حالىقارالىق ۇيىمدارمەن جانە وزگە مەملەكەتتەرمەن كەلiسiمدەرiنە كەدەرگi كەلتiرمەۋi تيiس ەكەنiن دە باسا كورسەتتi.

ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسياعا كiرەتiن مۇشە ەلدەردiڭ ازاماتتارىنىڭ ارا سالماعى تەڭدەي بولۋى قاجەتتiگiن دە ەسكەرتتi. “بiز ديرەكتور مەن ەكi ورىنباسار بولادى دەپ كەلiستiك. 23 دەپارتامەنتتi جەتi-جەتiدەن قازاقستان جانە بەلارۋس باسقارادى. قالعان توعىزىن رەسەي ازاماتتارى. وندا ءۇش مەملەكەت تە بولادى دەگەن پرينتسيپ بار. كەيبiر دەپارتامەنتتەردە ءۇش-ءتورت ورىنباساردان وتىر – ولاردىڭ ءبارi رەسەيلiكتەر. قۇر بوسقا اقشا شاشىپ نە كەرەك؟ ولاردى ەكiگە دەيiن قىسقارتىپ، اقشا ۇنەمدەۋ قاجەت”.

 

بەلارۋس جانە قازاقستان پرە­زيدەنتتەرiنiڭ ماسكەۋدە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا مەن قۇرىلاتىن وداقتىڭ كەلiسiمشارتتارىنا تاققان سىنىن رەسەيلiك اقپارات قۇرالدارى بiردەن iلiپ اكەتتi.

“2014 جىلى جالعاساتىن كەلiسسوز­دەردiڭ وڭاي بولمايتىن ءتۇرi بار. بەلارۋس دا، قازاقستان دا بولاشاق وداققا تاۋەلسiز وكiلەتتiلiكتەردiڭ بەرۋ مۇمكiن ەمەس، وداقتىڭ وكiلەتiن ناقتى جانە بiرجولاتا بەلگiلەۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدi. ال بۇل بولاشاق وداقتىڭ ينتەگراتسيالىق پروتسەسi جاڭا باستالدى جانە ونى شەكتەۋدiڭ قاجەتi جوق دەپ ەسەپتەيتiن رەسەيدiڭ پiكiرiنە قاراما-قايشى”، – دەلiنگەن “كوممەر­سانتتiڭ” كەشەگi سانىندا جاريالانعان “وداقتىڭ الدىنا تىنىس بەلگiلەرiن قويىپ جاتىر” اتتى ماقالادا.

“قازاقستان مەن بەلارۋستiڭ جوعارعى ۇلتتىق ورگاننىڭ وكiلەتiنە قاتىستى الاڭداۋشىلىق بiلدiرگەنi تۇسiنiكتi نارسە – دەيدi تمد ەلدەرi ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ۆلاديمير جاريحين “ۆەدوموستي” باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا. – وسى ەكi ەلدە بۇكiل وكiلەتتiلiكتەردiڭ پرەزيدەنتتiڭ قولىندا بولعاندىقتان، ونى وزگە بiرەۋگە بەرۋi قيىن. بiراق ونسىز ولار وداقتىڭ ارتىقشىلىقتارىن سەزiنبەيدi”.

ربك ارناسىنىڭ كەشكiلiك “ۆيتتەل.وبوزرەۆاتەل” باعدارلاماسىندا دا قازاقستانداعى كەيبiر شە­نەۋنiكتەردiڭ بەيرەسمي اڭگiمەلەردە كەدەندiك وداققا قارسىلىق بiل­دiرەتiنiن ايتقان باعدارلامانىڭ جۇرگiزۋشiسi يگور ۆيتتەل “اڭگiمە­لەردiڭ اۋانى وزگەرiپ بارادى. قازiر قازاق جەرiندە ورىسشا بiلمەيتiن جاس­تار پايدا بولدى”، – دەدi.

باعدارلاماعا سۇحبات بەرگەن ساراپشى نادانا فريدريحسون “جيىندا رەسەي وداقتاعى كوشباسشىلىق ورنىن ايقىنداعان سوڭ، قازاقستان بۇعان قانداي قاباق تانىتتى؟ وداقتى ساياسيلاندىرماۋ كەرەك دەدi. سوندىقتان وداقتىڭ مارتەبەسiنە قاۋiپ ءتوندi” دەدi.

جۇرگiزۋشiنiڭ “سوڭعى ۋاقىتتا قازاقستان قىتايعا جاقىنداپ كەتكەن جوق پا؟” دەگەن سۇراعىنا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستiڭ باس ديرەكتورى ۆلاديمير لەپەحين: “قىتاي قازاقستانعا جاقىنداپ ءجۇر” دەپ قايىردى.

 

قازاقستان پرەزيدەنتi وداقتى ساياسيلاندىرماۋ جونiندە تالاپ قويسا دا، رەسەي پرەزيدەنتi بۇعان قۇلاق اسا ما؟ سوڭعى پروتسەستەر رەسەي پرەزيدەنتiنiڭ بۇرىنعى مەتروپوليالاردى بiرiكتiرiپ، ولارعا ىقپالىن جۇرگiزۋگە مۇمكiندiك بەرەتiن جانە ول وداقتا كوشباسشىلىق ءرولiن ايقىنداعىسى كەلەتiنiن كورسەتتi.

بريۋسسەل مەن ماسكەۋدiڭ قاباعىنا قاراپ قالعان ۋكرايناعا 15 ميل­ليارد دوللاردى رەسەيدiڭ ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىنان وڭايلىقپەن نەسيەگە بەرە سالۋى مەن گاز باعاسىن ايتارلىقتاي ارزانداتۋىنىڭ ارتىندا دا وسى ماقساتتى كوكسەيتiنiن ۋكرايندىق ساراپشىلار ايتىپ جاتىر. ۋكراين باسىلىمدارىندا “پۋتين بiزدi كەدەندiك وداققا كiرگiزبەي-اق باعىنىشتى ەتتi” دەگەن پiكiرلەر ءورiپ ءجۇر.

كەدەندiك وداققا قارسىلىعىن اشىق بiلدiرiپ جۇرگەن ەكونوميست مۇحتار تايجان “پرەزيدەنتكە پاتريوت شەنەۋنiكتەر “ەگەر وداققا قول قويساڭىز، كەلەشەكتە بيلiكتەن ايىرىلىپ قالاسىز” دەگەندi تۇسiندiرگەن بولۋى كەرەك. مەملەكەت باسشىسىنا جاقىن شەنەۋنiكتەردiڭ بيزنەسi بار. ولار ءۇشiن دە كەدەندiك وداق تيiمدi ەمەس، – دەيدi.

– ەكiنشiدەن، پرەزيدەنتتiڭ مالiمدەمەسi – قوعام ومiرiندەگi تيتتەي دە بولسا جەتiستiك. كەدەندiك وداق حالىققا دا، كاسiپكەرلەرگە دە تيiمدi ەمەستiگiن تالاي ايتتىق. مەنiڭشە، ەندi ەۋرازيالىق وداق ساياسي ەمەس، تەك قانا ەكونوميكالىق وداق بولماق. ويتكەنi قىلمىستىق، اكiمشiلiك قۇقىق وداقتا بiرiكتiرiلەدi دەلiنگەن بۇعان دەيiن. ال كەشە پرەزيدەنت بۇل ءار مەملەكەتتiڭ iشiندە قالاتىن دەربەس مۇددە ەكەنiن ايتتى.

بiراق ءبارiبiر قازاقستان كەدەندiك وداق پەن بiرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭiستiكتەن باس تارتۋى كەرەك. ويتكەنi ەكونوميكالىق تاۋەلدiلiك ءبارiبiر ساياسي تاۋەلدiلiككە اكەپ سوقتىرادى.

“پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ كەدەندiك وداقتان شىعۋعا بارا ما؟” دەگەن ساۋالعا ساراپشى “بۇل وتە كۇردەلi سۇراق. بارۋى مۇمكiن” دەپ جاۋاپ قايىردى.

 

– ەۋرازيالىق وداققا جاڭا ەلدەردiڭ قوسىلۋ-قوسىلماۋى ءالi كۇنگە دەيiن داۋلى ماسەلە. سيريا، ارمەنيا، قىرعىزستاننىڭ ەشقايسىسى ءوز iشiندە كەدەندiك وداقتى تولىعىمەن قولداپ وتىرعان جوق. اتام­باەۆ وتە سىني پiكiر بiلدiردi. ارمەنيانىڭ ءوز iشiندە قارسىلىق تاعى بار. سەبەبi كەدەندiك وداقتىڭ وعان مۇشە مەملەكەتتەرگە بەرەرi شامالى ەكەنiنە، كوپ تەجەۋلەر اكەلگەنiنە، نۇقسان كەلتiرگەنiنە كوزدەرi جەتiپ وتىر. پرەزيدەنتتiڭ ساياسيلاندىرماۋ تۋرالى مالiمدەمەسi – باياعىدان پiسiپ جەتiلگەن ماسەلە. سەبەبi و باستان كەدەندiك وداق نەمەسە ەۋرازيالىق وداق بولسىن، بۇل پۋتين ءۇشiن ساياسي جوبا ەكەنiن بiز، ساراپشىلار 2009 جىلدان بەرi ايتىپ كەلەمiز. ساياسي بولعاندا دا باياعى كەڭەس ۇكiمەتi كەزiندەگiدەي ىقپالىن قايتا قالپىنا كەلتiرۋ ماقساتىن كوزدەيدi. تەڭ دارەجەدەگi ينتەگراتسيا جونiندە ويلاپ وتىرعان كرەمل جوق. سوندىقتان ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانى جەلەۋ ەتە وتىرىپ، ورتاق ينتەگراتسيالىق قۇرىلىم، ورتاق قارۋلى كۇشتەردi جاساقتاۋ ارقىلى ساياسي ۇستەمدiكتi ورنات­قىسى كەلدi. مەنiڭشە، ينتەگراتسيانى شەكتەۋ، ساياسي ينستيتۋتتارعا جالعاستىرماۋ – كەش تە بولسا دۇرىس قابىلدانعان شەشiم.

– ارينە، پۋتين ءۇشiن بۇل ساياسي جوبا. رەسەيدە پۋتيننiڭ رەيتينگiسi وداقتىڭ iسكە اسۋ-اسپاۋىنا بايلا­نىس­تى وزگەرەدi. سوندىقتان مۇمكiن­دiگiنشە كۇش سالىپ، بەلارۋس پەن قازاقستانعا قىسىم جاساۋعا تىرىسادى. كەدەندiك وداققا ۋكراينانى ماجبۇرلەپ كiرگiزۋ ءۇشiن ساۋدا سوعىسىن اشتى، نەسيە بەردi, اقپاراتتىق سوعىس جاسادى. مۇنداي قىسىم بiزگە دە جاسالۋى ىقتيمال. بۇعان قاتىستى بوس قيالعا بەرiلمەۋ كەرەك. بۇل قىسىم اشىقتان-اشىق باق ارقىلى جاسالا ما، الدە استىرتىن تۇردە iسكە اسا ما، سوعان قاراماستان قازاقستان دەربەس تاۋەلسiز ەل رەتiندە ءوز ۇستانىمىندا قالۋى كەرەك. ال ينتەگراتسياعا كەلسەك، قازiرگi كۇيiندەگi كەدەندiك وداق پەن ەۋرازيالىق وداقتىڭ بولاشاعى جوق. بiراق بۇل – ەرتەلi-كەش ىدىرايتىن وداق. سەبەبi بۇل – تەڭ وداق ەمەس، تەڭ دارەجەدەگi ىقپالداستىق ەمەس، رەسەيدiڭ ۇستەمدiگiن العا تارتقان وداق. ونداي وداقتاردىڭ بولاشاعىن كەڭەس وداعى مەن تمد كورسەتتi.

– مۇنى ناقتى ايتا المايمىن. پرەزيدەنت بولعان سوڭ، قوعامدا بولىپ جاتقان مالiمدەمەلەردi ەسكەرۋi ابزال. كەشەگi مالiمدەمەنi – سىني پiكiرلەردiڭ ناتيجەسi دەپ بiلەمiن. سايا­سي پارتيالار، ەكونوميستەر مەن ساراپشىلاردىڭ ويى بiر جەردەن شىقتى. بۇل قازاقستانعا قاجەتi جوق، ەگەمەندiكتەن ايىراتىن جول ەكەنi ايتىلدى. بiراق قازاقستان ودان قاشان شىعادى نەمەسە شىقپايدى، قازiرگi پرەزيدەنت تۇسىندا شىعا ما، جوق سودان كەيiن بە، بۇل جاعىن تاپ باسىپ ايتا المايمىن.

 

– ماسكەۋدە وتكەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ شارتىن ازiرلەۋ جونiندەگi جيىندا نازارباەۆ بۇل وداقتا ەشقانداي ساياساتتىڭ بولمايتىنىن ايتىپ جاقاۋراتتى. ول اقىماق ەمەس. سوندىقتان وزiنiڭ حالقىنا “مەن سەندەرگە بۇرىنعى وتارلىق ساياساتتىڭ قامىتىن قايتا كيگiزەمiن” دەپ ايتپايدى عوي. سوسىن وسىلاي دەپ مايموڭكەلەيدi. 

پۋتيننiڭ پيعىلىنىڭ ارعى جاعىندا بۇرىنعى كسرو-نى قايتا تۇرعىزۋ ساياساتى جاتىر. وسى كۇنگە دەيiن ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ جونiندە پۋتين رەسەيلiكتەرمەن نازارباەۆ قازاق حال­قىمەن اقىلداستى ما؟ بۇقارانىڭ پiكiرiمەن ساناستى ما؟ حالىقتىڭ جان­ايقايىنا ەشقاشان قۇلاق اسقان ەمەس! بۇل جولعى ساپاردىڭ دا استارىندا قانداي ارامدىق جاتقانىن وزدەرi قانشالىقتى جاسىرىپ-جاپقانىمەن، جۇرت ءبارiبiر بiلiپ وتىر. نازارباەۆ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تاۋەلسiزدiككە ەشقانداي دا قاۋiپ توندiرمەيدi دەپ الداۋسىراتقانىمەن، مۇنىڭ ارعى جاعىندا وراسان قاتەر بار.

نازارباەۆتىڭ قازiرگi ساياساتى – كوللابوراتسيونيزمدiك ساياسات. ءوز حال­قىن باسقاعا ساتۋدى وسىلاي اتايدى. 1991 جىلى وداقتاس ەلدەردiڭ iشiندە ەڭ سوڭى بولىپ تاۋەلسiزدiگiن جاريالاعان قازاق حالقىنا سول كەزدە-اق جانى اشىماعان، تiپتi ازاتتىقتى قاجەت ەتپەگەن نازارباەۆتان بۇگiنگi كۇنi جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايدى. وعان ەكi جىل بۇرىنعى جاڭاوزەن، شەتپەدەگi وقيعا دالەل.