بەيسەن احمەتۇلى. ارالدار ءۇشىن تالاستىڭ اقىرى
ترانسشەكارالىق وزەندەرگە قاتىستى كونۆەنتسياعا قول قويىپ كىرگەن قحر ەرتىس پەن ىلە وزەنىن كەنەۋسىز پايدالانىپ جاتىر. سونىڭ سالدارىنان بالقاشتىڭ «بالىعىن تايداي تۋلاتىپ، باقاسىن قويداي شۋلاتاتىن» ىلەنىڭ سۋى ازايىپ، ۇلى مۇحيتقا بارىپ قۇياتىن ەرتىستىڭ دە ەكپىنى تەجەلىپ بارادى. ەكولوگ-ماماندار قىتاي وسى بەتى ەكى وزەننىڭ سۋىن وزبەتىنشە پايدالانا بەرسە، جەتىسۋ جەرى مەن شىعىس قازاقستان، ودان كەيىن تۇتاس التاي ولكەسىن الاپات ءشول باسۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار ايتادى. الايدا، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا بەرۋ قاتە، قارەكەت كەرەك. تومەندەگى ماقالادا جۇڭگو جۇرتىنىڭ دا ايىلىن جيعىزاتىن جايتتاردىڭ بار ەكەندىگى باياندالادى. سونداي-اق ماقالا اۆتورى الىكۇنگە مارتەبەسى انىقتالماعان (تەڭىز بە، كول مە؟) كاسپيگە قاتىستى ماسەلەنى دە سالىستىرا ويلاۋعا جەتەلەيدى.
قىتاي – وڭتۇستىك تەڭىزدەگى ارالداردىڭ 75 پايىزىنان ايرىلعان ەل
قىتايدىڭ وڭتۇستىك تەڭىزدەگى يەلىك اۋماعى بارعان سايىن تارىلىپ بارادى. 1947 جىلىعى قىتايدىڭ گومينداڭ ۇكىمەتى تۇسىندا وڭتۇستىك تەڭىزدەگى يەلىك قۇقى 3 ميلليون 600 مىڭ شارشى شاقىرىم دەپ تۇراقتاندىرىلعان بولاتىن.
ترانسشەكارالىق وزەندەرگە قاتىستى كونۆەنتسياعا قول قويىپ كىرگەن قحر ەرتىس پەن ىلە وزەنىن كەنەۋسىز پايدالانىپ جاتىر. سونىڭ سالدارىنان بالقاشتىڭ «بالىعىن تايداي تۋلاتىپ، باقاسىن قويداي شۋلاتاتىن» ىلەنىڭ سۋى ازايىپ، ۇلى مۇحيتقا بارىپ قۇياتىن ەرتىستىڭ دە ەكپىنى تەجەلىپ بارادى. ەكولوگ-ماماندار قىتاي وسى بەتى ەكى وزەننىڭ سۋىن وزبەتىنشە پايدالانا بەرسە، جەتىسۋ جەرى مەن شىعىس قازاقستان، ودان كەيىن تۇتاس التاي ولكەسىن الاپات ءشول باسۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار ايتادى. الايدا، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا بەرۋ قاتە، قارەكەت كەرەك. تومەندەگى ماقالادا جۇڭگو جۇرتىنىڭ دا ايىلىن جيعىزاتىن جايتتاردىڭ بار ەكەندىگى باياندالادى. سونداي-اق ماقالا اۆتورى الىكۇنگە مارتەبەسى انىقتالماعان (تەڭىز بە، كول مە؟) كاسپيگە قاتىستى ماسەلەنى دە سالىستىرا ويلاۋعا جەتەلەيدى.
قىتاي – وڭتۇستىك تەڭىزدەگى ارالداردىڭ 75 پايىزىنان ايرىلعان ەل
قىتايدىڭ وڭتۇستىك تەڭىزدەگى يەلىك اۋماعى بارعان سايىن تارىلىپ بارادى. 1947 جىلىعى قىتايدىڭ گومينداڭ ۇكىمەتى تۇسىندا وڭتۇستىك تەڭىزدەگى يەلىك قۇقى 3 ميلليون 600 مىڭ شارشى شاقىرىم دەپ تۇراقتاندىرىلعان بولاتىن.
تەڭىز اۋماعىنداعى يەلىك قۇقىنا قاتىستى 1982 جىلى قابىلدانعان حالىقارالىق كونۆەنتسياعا سايكەس، قۇرلىق جەردەن 370.4 شاقىرىمعا دەيىنگى (200 ميلل) اۋماق – ارناۋلى ەكونوميكالىق ايماققا جاتادى.مىنە، بۇل، تەڭىزبەن كورشىلەس ەلدەردىڭ يەلىك قۇقىق ماسەلەسى بويىنشا نەگىزگە الاتىن نورمالارى. قىتايمەن تەڭىز ارقىلى شەكتەسەتىن فيليپپين، يندونەزيا، برۋنەي، مالايزيا، ۆەتنام، قاتارلى ەلدەر دە بۇل تەڭىزگە يەلىك قۇقىقتارى بار ەكەنىن العا تارتىپ قانا قويماي، ءوز مۇددەلەرىنە ساي ارالداردى يگەرىپ تە وتىر. ءتىپتى، مۇناي-گاز ءوندىرىسىن بارىنشا دامىتۋدا.1930-1936 جىلدارداعى باتىس ەلدەرىنىڭ وتارلاپ كىرۋى قىتايدىڭ كورشى مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناس بارىسىندا السىزدىك تانتۋىنا سەبەپ بولدى. تەك 1956 جىلدان باستاپ تەڭىز ايدىندارىنا يەلىك ەتۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى.
قىتايدىڭ وڭتۇستىك تەڭىز اۋماعىندا 130-دان استام ارال بار. ول ارالدار نەگىزىنەن شيشا توپ ارالدارى(Paracel Islands) مەن نانشا توپ ارالدارى(Spratly Islands), جوڭشا توپ ارالدارى، دوڭشا توپ ارالدارى بولىپ تورتكە بولىنگەن. جالپى قىتاي شيشا توپ ارالدارىنا يەلىك قۇقىن 1974 جىلعى ۆەتنام-قىتاي سوعىسى ارقىلى قايتارىپ الدى. بۇل 22 ارالدان تۇرادى. دەگەنمەن الىس تەڭىز ايدىنىنداعى ارالدارعا يەلىك قۇقىن ءبارى ءبىر جولعا قويا المادى. جوڭشا توپ ارالدارى ءۇشىن فيليپپين جانە ۆەتنام، تايۋان اراسىندا داۋ تۋىنداپ وتىر. ال فيليپپين بولسا، قۋاڭيانداۋ(huangyan island) ارالىنا 2010 جىلدان باستاپ اسكەري نىساندار تۇرعىزا باستادى.
نانشا توپ ارالدارىنان قازىر ۆەتنام 29 ارالعا، فيليپپين 7 ارالعا، مالايزياي 3 ارالعا، برۋنەي 1 ارالعا، ال قىتاي بار بولعانى 9 ارالعا يەلىك ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە جوڭشا توپ ارالىنا جاتاتىن قۋاڭيانداۋ ارالى(Huangyan island) مەن شىعىس قىتاي تەڭىزىندەگى دياۋيۋداۋ(Senkaku island) ارالىنا قاتىستى فيليپپينمەن جانە جاپونيامەن اراداعى شيەلەنىستە قىتايدىڭ بەتى قايتتى. بۇنىڭ باستى سەبەبى رەتىندە قىتاي حالقى قازىرگى بيلىكتىڭ جەمقورلىق جايلاعان قورقاقتىعى مەن اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ قولداۋىنا قول جەتكىزىپ وتىرعان كورشىلەرىن ايىپتايدى.
قىتاي وڭتۇستىك تەڭىزدەن ىعىسىپ بارادى. نەگە؟
ونداعى سەبەپ، بىرىنشىدەن، كورشى ەلدەردىڭ حالىقارالىق زاڭ نورمالارىنا ساي يەلىك قۇقىن العا تارتۋى; ەكىنشىدەن، ءار ەل ءوزىنىڭ ىشكى تەڭىزدەرىنە جاقىن ارالداردى يەلەنىپ الدى; ۇشىنشىدەن، اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ قولداۋى مەن اسكەري كومەگى ولاردىڭ قحر وكىمەتىنىڭ پارمەنىنە قارسى تۇرۋىنا قۋات بولدى; تورتىنشىدەن، قىتاي بيلىگىنىڭ اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنە بايلانىستى ىمىراشىلدىق ساياساتى قىتايدىڭ السىزدىگىن ونان ارمان كۇشەيتتى.
الىپ قىتايدى اتاعاندا كوزدەرىنە الىپ ايداحار ەلەستەيتىن كورشى ەلدەر قازىر قىتايعا قارسى بىرلەسە وتىرىپ ساياسات جۇرگىزىۋدە. تىپتەن 2012 جىلى قىتاي ازاماتتارىنىڭ ۇلتتىق تولقۇجات كارتاسىنا تالاستاعى اۋماقتاردىڭ كىرىپ كەتۋى ولاردىڭ اشۋىن تۋعىزدى. فيليپپين، ينديا، ۆەتنام سياقتى ەلدەر نوتا تاپسىرىپ، قىتاي ازاماتتارىنىڭ تولقۇجاتىن قابىلداماي تاستاعان بولاتىن. وعان باتىس ەلدەرى دە ارالاسقان.
قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنان سەسكەنگەن اقش باستاعان باتىس ەلدەرى ءتۇرىلى جولدارمەن قىتايعا ساياسي-ەكونوميكالىق قىسىم جاساۋدى كۇشەيتىپ جىبەردى. ونىڭ ۇستىنە اشىقتان-اشىق فيلليپپين، جاپونيا، ۆەتنام قاتارلى ەلدەرگە اسكەري قولداۋ ساياساتىن جۇرگىزۋدە. تىپتەن وتكەن جىلعى بالىقشى ارالى(دياۋ يۋداۋ) ءۇشىن جاپونيامەن بولعان تالاستا اقش قىتايعا ەسكەرتۋ جاسادى. ارينە بۇل ەسكەرتۋ جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ ەڭ جاندى جەرىنە تيگەنى بەلگىلى. ول ەسكەرتۋ – قىتاي ءمانساپتىلارىنىڭ اقش پەن باتىس ەلدەرىندەگى بانكتەرگە قويعان امانات اقشالارىن اشكەرلەۋ جانە ولاردىڭ اتىن اتاۋ، ءتىپتى قاجەت بولسا، قارجى اينالىمىندا توقتاتىپ، «مۇزداتۋ» (زاموروزيت) ەدى. مىنە بۇل قولىنا بايلىق بىتكەن نەمەسە ءمانساپ ۇستاعان قىتايلاردىڭ شەتەلگە اۋدارىپ، ۇرلاپ جاتقان اقشالارىنا جاريا ەتە جازداعان اقش-تىڭ قاتاڭ ەسكەرتۋى بولاتىن.
وڭتۇستىك تەڭىز اۋماعى – مول بايلىق كوزى
وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى – اسكەري جانە ستراتەگيالىق ماسەلەدە ماڭىزدى عانا ەمەس، مول بايلىق بازاسى. ونداعى مۇنايدىڭ قورى 140 ميلليارد توننادان استام بولسا، گازدىڭ زاپاستاعى قورى 250 ميلليارد تەكشە مەتردەن اسادى. ونىڭ ۇستىنە بالىق شارۋاشىلىعىنىڭ قايناعان ورتاسى. قىتاي وسى بايلىقتى ارمانداعانىمەن ازىرشە مۇمكىندىگى بولماي وتىر.
قازىر قىتاي وزىنە تيەسەلى سانايتىن وڭتۇستىك تەڭىز اۋماعىنىڭ 80 پايىزى – تالاستاعى اۋماققا اينالىپ، قىتايدىڭ اشىق تەڭىزدەگى مۇددەسىنە شەكتەۋ قويدى. تىپتەن تەڭىز جولدارىن بوگەپ تاستادى. ول از بولعانداي ءار ەل ءوزىنىڭ يەلىك ۇققىق كولەمىن بەلگىلەپ، مول مۇناي جانە گاز بايلىعىن اشتى.
قازىر ۆەتنام، مالايزيا، فيليپپين ەلدەرى وزدەرىنىڭ يەلىك ەتىپ وتىرعان تەڭىز ايدىندارىن قورعاۋ ءۇشىن اسكەري دايىندىقتارىن كۇشەيتىپ جىبەردى. سونىمەن قاتار تەڭىز اۋماقتارىندا مۇناي-گاز سالاسى بويىنشا ونەركاسىپتى بارىنشا قولعا الىپ وتىر. اسىرەسە، ەكونوميكالىق قۋاتى كۇشتى مالايزيانىڭ تەبىنى قاتتى. مالايزيا كۇنىنە 645 مىڭ بارەلل مۇناي وندىرسە (1991), مالايزياعا تاۋەلدى سانالاتىن وسى تەڭىز اۋماعىنداعى مۇنايدىڭ زاپاس قورى 16 ميلليارد توننادان اسادى دەپ مەجەلەنۋدە، ال 260 مىڭ ادامى بار برۋنەيدىڭ نەگىزىگى تابىس كوزى – مۇناي ەكسپورتى. برۋنەي مۇنايى ەكسپورتىنىڭ جارتىسىن جاپونيا الاتىنىن دا ەسكەرۋ كەرەك.
ۆەتنام 4 مۇناي الابىن اشسا، فيليپپين شەتەل كومپانيالارىمەن بىرلەسە وتىرىپ مۇناي بۇرعىلاي باستادى.
1982 جىلى قابىلدانعان حالىقارالىق كونۆەنتسياعا سايكەس كەز كەلەگەن ەلدىڭ تەڭىزدىڭ ايىرىقشا ەكونوميكالىق اۋماعىنا جاتاتىن، تەڭىزدىڭ ىشىنە 200 ميلل كىرەتىن اۋماقتان شىعاتىن بايلىققا يە بولۋعا قۇقى بار. دەمەك، كونۆەنتسياعا مۇشە بولىپ كىرگەن قىتايدىڭ ەندى تالاسۋعا زاڭدى قۇقى جوق ەكەنىن ەسكەرسەك، قىتاي ءوزىنىڭ ۇتىلعانىن اقىرى مويىنداۋى كەرەك. ازىرشە ولاي بولماي تۇر. مىنە ء دال وسى جايت قازىرگى قحر وكىمەتىنىڭ قىزعانىشىن تۋدىرىپ، ءتوزىمىن تاۋىسىپ بارادى.
قىسقارتىپ ايتقاندا، قىتاي ەندى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنە قوجا بولۋدان كەتتى. كورشىلەرىمەن تالاسىپ، كۇش كورسەتۋدىڭ دە ءتيىمسىز ءتاسىل ەكەنىن ءتۇسىندى.
(1982 جىلعى قابىلدانعان حالىقارالىق كونۆەنتسيا سايكەس تەڭىزگە يەلىك ەتۋ قۇقىعىنىڭ سيپاتتاماسى)
Abai.kz
