شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ تۋعانىنا 166 جىل!

(عۇلامانىڭ ءومىرىن ساتى-ساتىلاپ تانۋ تۋرالى بىرەر ءسوز)

ماڭگىلىك پروبلەمالاردىڭ جاۋابىن ىزدەگەن ويشىلدار از ەمەس. بىراق ولاردىڭ اراسىندا سول ءتۇپ حاقيقاتتى تاپقان، بۇكىل ادامزاتتىڭ ءتۇزۋ جولى مىناۋ كورسەتكەن جاندار ساناۋلى عانا. ويتكەنى، ءتاڭىرىنىڭ حيكمەتىن سەزۋ، جاراتىلىس سىرىن تانىپ ءبىلۋ – رۋحانياتتىڭ ەۆەرەست شىڭى. ونى باعىندىرۋ ءۇشىن «جان كورەتىن كوز كەرەك» (شاكارىم). ءسويتىپ، دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن تۇگەندەۋ وي  الىپتارىنىڭ سىباعاسى. ولاردى «كورىپكەل اۋليە»، «الەم ويىنىڭ الىبى»، «كەمەڭگەر ويشىل» نەمەسە «دانىشپان فيلوسوف» دەيدى. دالا داناسى شاكارىم وسى قاتاردان. مۇنى ءوزى دە جاقسى بىلگەندىكتەن:

باس كوزىمەن سەندەلۋگە،
بىزگە رۇقسات جوق، شىراق! – دەيدى («بىزگە» دەگەنى – اۋليەگە دەگەنى).

سونىمەن، جۇمىر باستى پەندەنىڭ باعىندىراتىن ەڭ بيىك شىڭى – اۋليەلىك. حاقيقات جالعىز، ال سول رۋح بيىگىنە اپارار جولدار كوپ. ءبارى دە «بەك شەتىن، بەك نازىك جول» (اباي).

ولاي بولسا، شاكارىمنىڭ وزىندىك سوقپاعى، وتكەن ساتى-ساتىلارى قانداي؟ الدىمەن قىرىق جاسقا دەيىنگى ومىرىنە شاعىن شولۋ جاسايىق. بارلاپ قاراساق، قىرىق جاسقا دەيىنگى ءورىسى يسلام ءدىنى بولعانى، حاقيقاتتى سونىڭ  اياسىنان ىزدەگەنى بەلگى بەرەدى.

1880 جىلداردان باستاپ قازاق پوەزياسىندا اعارتۋشىلىق ءدىني باعىتپەن استاسىپ جاتتى. «ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا قازاق ساحاراسىندا كىتابي اقىندار كوپ بولعان،  – دەپ جازادى ت.الىمقۇلوۆ. – وڭتۇستىك سىردا مايكوت، مولدا مەدەۋ، بازار جىراۋ، جىلقىباي، ساۋىتبەك، بالتا، ءشادى-تورە، ءمانسۇر، سانباي، وتەباق، سادۋاقاس، ايتباي، قۇلىنشاق، اقبەردى، وراز مولدا، ومار شوراياقوۆ سياقتى حيسسا شىعارىپ، جىر جازعان اقىندار بار-دى» (جۇمباق جان. – الماتى، 1993. – 97 ب.). وسى اتالعان ون التى اقىن دا ءدىني تاقىرىپقا قيسسا شىعارعاندار.  بۇل جىلدارى ەرتىس وڭىرىنەن ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ، كوكباي جاناتايۇلى، اقىلبەك سابالۇلى، ءماشھۇر ءجۇسىپ جانە ت.ب. كىتابي اقىندار شىقتى. قاي قايسى دا مۇسىلمان عۇلامالارىنىڭ جازعاندارىن كوپ وقىعان، ءدىن يسلام قاعيدالارىنا قانىق ءھام كوپتەگەن ءدىني قيسسالاردىڭ اۆتورى.

ابايدىڭ ولەڭى بار ونەرلى ءىنىسى شاكارىمنىڭ جاڭاعى اتالعان ءدىنشىل اقىندار توبىنان تابىلعانى ءشۇباسىز. «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ «قاستىقتا» تاراۋىنان   مىنا ءبىر ءۇزىندىنى كەلتىرە كەتەيىك: «سەمەيدىڭ مەشىت-مەدرەسەسىندەگى قازىرەت-حالفەلەرمەن كەزدەسكەندە، شۇبار ءوزىنىڭ مۇسىلمانشا كوپ وقىعانىن جانە مۇسىلمان عۇلامالارىنىڭ كىتاپتارىنان قول ۇزبەي جۇرەتىن مولدالىعىن دا ىسكە جاراتادى». كوردىڭىز بە، مۇحاڭ شۇباردىڭ، ياكي شاكەرىمنىڭ مۇسىلمان ىلىمىنە جەتىكتىگىن ءھام مولدالىعى بارىن وقىرمانعا جەتكىزىپ وتىر. سىناپ-مۇقاعان سياقتانادى، شىندىعىندا ءىش تارتا ايتقان. سول سياقتى جەڭگەلەرىنىڭ شاكارىمگە «مولدا جىگىت» دەپ ات قويعانى دا ءدىنشىل بولعاندىعىن بەكىتە تۇسەدى.

ءدىن جولىنىڭ انىق-قانىعىن بىلۋگە قۇمارتقان شاكارىم:

نە سىر بار ءدىن دەگەن جولدا،
كىتاپ، ءتاپسىر، قوجا، مولدا… – دەپ ءوزى ايتقانداي، كوپ ىزدەنگەن. بىراق ءدىن تازاسىن، سونداي-اق، ءوزىن الاڭ قىلعان جارالىس سىرلارىن ازىرگە تابا المايدى. سەبەبى، دىنشىلدەر «انىق نۇرى وسى، تۋرا جول بىزدە عانا» دەسە، ال پانشىلدەر كەرىسىنشە «جان، قۇداي جوق» دەپ ساندالدى («پانشىلەر» دەگەنى – «الەم ءوز-وزىنەن دامىپ، جەتىلۋدە» دەپ اداسقان اتەيست عالىمدار). بۇل جونىندە كوپ كەيىندە (1924 ج.) جازعان «تۋرا جولدا قايعى تۇرماس» ولەڭىندە اقىن بىلاي دەپ اعىنان جارىلادى:

مولدالاردان ءدىن سۇراساڭ،
ساندىراقتاپ، ساندالار.
پانشىلەرمەن باس قۇراساڭ،
جان، قۇداي جوق دەر تۇرا-اق.
…تازا ءدىننىڭ شىن نەگىزىن،
ۇستاعان ءبىر بەندە جوق.
دۇنيە تولعان كوپ شاتاق ءدىن،
ءبارى بىردەي شاتپىراق.

ءسويتىپ، ءدىني ءورىس جىگىت شاكارىمنىڭ ءشولىن قاندىرا الماعان. ءدىني ءھام عىلىمي دوگمات قۇرساۋىنان ۇستازسىز بوسانىپ شىعۋ قيىننىڭ قيىنى. جاس اقىننىڭ جولى بولدى، دانىشپان اعاسى اباي دۇرىس باعىتقا سالدى. ماسەلە سوندا، 1894-1895 جىلدارى اباي ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ ىشكى مازمۇنى مەن تابيعاتىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى.  ەندىگى كۇش-قۋاتىن «لاي سۋعا ماي بىتپەس...» دەگەن ولەڭىندەگى:

مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان ول ءلا ماكان،
ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟
جانە وعان قايتپاقسىڭ، ونى ويلاماي،
وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟ – دەلىنگەن قوس سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەۋگە جۇمسادى. سوندىقتان بىرتىندەپ حاكىمدىك بيىككە باسقىشتادى. ءوزى رۋح شىڭىنا بەتتەگەن اباي تالاپتى شاكىرتتەرىن جەتەگىنە الدى، ارينە. ولارعا يماننىڭ تازالىعى نەدە ەكەنىن ۇقتىردى ءھام دوگمالارعا كۇدىكپەن قاراۋ داعدىسىن ەكتى.

شاكارىم 1898 جىلى قىرىق جاستا ەدى. بۇل بۇرىلىستى شاق بولعانىن  «قىرىق جىلدان ءوتىپ جاسىم»، «قىرىقتان سوڭعى يمانىم»، «قىرىقتان سوڭعى قىرىمدى، سىناماق بولساڭ ءتۇرىمدى» سياقتى الدەنەشە ولەڭ-جىرلارىنان بىلەمىز. ءسويتىپ، ىزدەنگىش اقىننىڭ تۋرا جولدى تاپقانى – ۇستازى ابايدىڭ دانالىعىنىڭ ارقاسى.

ەندى شاكارىم كامالاتىنىڭ ساتى-ساتىلارى دەگەن باستى ماسەلەمىزگە كوشەيىك. يسلام ىلىمىندە ادامنىڭ كەمەلدەنۋىن ءتورت كەزەڭگە بولەدى. ولار: شاريعات ء(بىلىم جيناۋ كەزەڭى), تاريحات ء(ناپسىنى اۋىزدىقتاعان تاقۋالىق), ماعريفات (اللانى تانۋ) جانە حاقيقات (اللاعا جەتۋ).  سەنسەڭىز، اتالعان ءتورت ساتى شاكارىمنىڭ قىرىقتان سوڭعى ءومىرى جولىنان اپ-ايقىن بەلگى بەرەدى.

«مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» دەگەن ومىرباياندىق جىرىندا اقىن بىلاي دەيدى:

جاس قىرىققا كىرگەن سوڭ،
ءبىر وي ءتۇستى جاڭادان.
قىلىعىن سىناپ بىلگەن سوڭ،
دەدىم قازاق نەتكەن جان؟

قازاقتىڭ ءمىنىن ايتىپ، قىلىعىن سىناعان جىرلارى «قازاق ايناسى» جيناعىنا توپتالعان ەدى (بۇل جيناق 1912 جىلى سەمەي قالاسىندا جاڭا اشىلعان «جاردەم» باسپاسىندا جارىق كوردى). بۇل كەزدەگى پوەزياسىندا ادامگەرشىلىك يدەياسى، ناداندىقتى تۇيرەپ، ادال ەڭبەك پەن عىلىم-ءبىلىم جولىنا شاقىرۋ كوكتەي وتەدى. وسىلايشا شاكارىم ءوزىنىڭ ابايدىڭ ءىزباسارى ەكەنىن پاش ەتتى. سول سياقتى ويشىلدىڭ رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ مادەني قوزعالىسى – ءجاديديزمنىڭ ءۇنى بولعان «ءتارجىمان» گازەتىن جازدىرتىپ الىپ، ونىڭ تۇراقتى وقىرمانى بولعانىن ايتا كەتۋ ورىندى. وعان مىناداي ءسوزى كۋا: «ابايدان سوڭعى ۇستازىم – «ءتارجىمان» گازەتىنىڭ يەسى يسماعۇل گاسپرينسكي دەسەم بەك دۇرىس، ونىڭ ءۇشىن سول كىسىنىڭ گازەتىن وقىپ بەك كوپ پايدالاندىم». ءسوز بولىپ وتىرعان كەزەڭدە شاكارىم ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ، ورىس جانە باتىس ادەبيەتىن ءجىتى مەڭگەرگەن بولاتىن. ءسۇيىپ وقىعان اۆتورىنىڭ ءبىرى ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى لەۆ تولستوي ەدى. تولستوي ءومىرىنىڭ سوڭىن ويشىل رەتىندە تانىمال بولىپ، پراۆوسلاۆ ءدىن باسىلارى تاراپىنان قۋدالاۋعا ۇشىراعان ەدى. شاكارىم ونىڭ وسى ويشىلدىق ەڭبەكتەرىن جوعارى باعالاپ بىلاي دەپ جازادى:

تانبايمىن، شاكىرتىمىن تولستويدىڭ،
الدامپاز، ارام سوپى كاپىر قويدىڭ.
جانىمەن ءسۇيدى ادىلەت، اردىڭ جولىن،
سوندىقتان ول يەسى تەرەڭ ويدىڭ.

1902-1903 جج. شاكارىم ءتارجىما ىسىنە كىرىسىپ، پۋشكيننىڭ «دۋبروۆسكي» رومانىن قازاقشا ولەڭمەن سويلەتەدى. وسى جىلدان ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ سەمەي قالاسىنداعى بولىمشەسىنىڭ مۇشەسى. بۇل قوعامنىڭ باي عىلىمي كىتاپحاناسى بار ەدى، ويشىلدى ماگنيتشە تارتقان ونداعى عىلىمي كىتاپتار مەن «جيۆايا ستارينا» سياقتى تاريح جۋرنالدارى ەدى (بۇل شاكارىم «تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» كىتابىن قولعا العان كەزى).

قورىتا ايتقاندا، 1898-1912 جىلدارى شاكارىم تىنباي عىلىم-ءبىلىم جينادى. مۇسىلمانشا ايتساق، شاريعات كەزەڭى بولدى. بىراق عىلىمنىڭ دا عىلىمى بار. شاكارىمنىڭ كوكسەپ ىزدەگەنى، عاشىق بولعانى كوكىرەك كوزدى اشۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن رۋحاني عىلىم ەدى.

بۇل رەتتە قاجىلىق – مەككە ساپارىن (1905-1906 جج.) اينالىپ وتە المايمىز. ءساتتى ساپاردان شاكارىم مول عىلىمي-تانىمدىق ادەبيەتتەر جيناپ ورالعان بولاتىن. رۋحاني كامالات جولىنا تۇسكەندەر كىمدەر؟ «بۇل ايتىلمىش ءۇش ءحاسلاتتىڭ يەلەرىنىڭ الدى – پايعامبارلار، ونان سوڭ – اۋليەلەر، ونان سوڭ – حاكىمدەر، ەڭ اقىرى – كامىل مۇسىلماندار» دەيدى اباي.

وسى تۇرعىدان العاندا شاكارىم 1912 جىلى كامىل مۇسىلمان دەڭگەيىنە جەتتى، يسلام ءىلىمى بويىنشا ايتساق، تاريحات جولىنا ءتۇستى دەۋگە تولىق نەگىز بار. سەبەبى، شاكارىم قاۋىمنان وڭاشالاندى. وڭاشالانۋ – رۋح تاربيەسى مەن جان قۋاتىنىڭ وسۋىنەن، جەتەر جەرىنە جەتكىزە ايتۋعا ءتىل جەتپەيتىن ىشكى جان دۇنيەنىڭ سۇرانىسىنان تۋىندايتىن قيىن سىرلى قۇبىلىس. بۇل ءحالدى شاكارىم: «تازا وي ويلاي الماس ۇيدە باسىم، ويسىز سىڭبەس بويىما ىشكەن اسىم» دەپ جەتكىزەدى. وڭاشالانۋ، ياكي تاقۋالىقتىڭ ناتيجەسى – 1913-1918 جىلدارى «ءۇش انىق» اتتى فيلوسوفيالىق تراكتاتىن اياقتاپ شىقتى. بۇل ەڭبەگىندە ويشىل ءۇش انىقتى دالەلدەپ شىقتى. ولار: قۇداي بار، جان جوعالمايدى، ءبىر، ولگەننەن كەيىن دە ءومىر (دۇنيە) بار، ەكى، ەكى دۇنيەگە دە كەرەگى – ار-وجدان، ءۇش. نەگىزى، وسى ايتىلعان ءۇش انىق (ياعني ار ءىلىمى) الەمدىك برەندىمىز (بۇل ءىلىم مويىندالسا، جەكەلەي ەل تۇرماق، بۇكىل ادامزاتتىڭ ءتۇزۋ جولدى تابارى ءسوزسىز).

توق ەتەرى، 1913-1918 جىلدار ارالىعىندا شاكارىم الەمدىك فيلوسوفيا بيىگىنە شىقتى. مۇسىلمانشا ونى «تاريحات» نەمەسە «كامىل مۇسىلمان» كەزەڭى دەسەك قاتە ايتقاندىق بولا قويماس دەگەن ويدامىن.

ەندى كەلەسى ساتىعا (1919-1927 جج.) وتەيىك. بۇل شاكارىمنىڭ حاكىمدىك دەڭگەيى، مۇسىلمانشا ماعريفات كەزەڭى. جارىقتىق لەۆ تولستوي: «قۇدايمەن پروبلەماڭدى شەشسەڭ، وزگە پروبلەمانىڭ ءبارى ءوزى-اق شەشىلەدى» دەمەكشى، شاكارىم ءوزىمشىل ءناپسىنى جۇگەندەپ، قۇدايعا جاقىندادى. 1917 جىلى «سارىارقا» گازەتىندەگى كوسەم سوزىندە: «بيىل جالپى جۇرت ويانىپ، ار-ۇياتى ءۇشىن قانشا جاندى قۇربان ەتىپ تالپىنعاندا بارشا الاش بەرەكەسىن بۇزباي، سۇم ءناپسىمىزدى قۇربان قىلۋىمىز ءجون» دەيدى عۇلاما. جىرلارىنىڭ وزەگى دە – حاقتى تانۋ، ار-ۇياتتى ساقتاۋ يدەياسى. ويشىل اقىننىڭ مۇراتى – پەندەنىڭ ىشكى رۋحىن ءوسىرىپ گۇلدەندىرۋ، زۇلىمدىق ارقىلى جاقسىلىقتى جاساماقتىق ەش مۇمكىن ەمەستىگىن ۇقتىرۋ. ءسويتىپ، حاكىمنىڭ پوەزياسىن «ءۇش انىق» كونتسەپتسياسى كوكتەي وتەدى.

رۋحانياتتا اۋليەلىكتەن اسقان شىڭ جوعىن ءسوز باسىندا ايتقانبىز. شاكارىمنىڭ بۇل شىڭعا شىققانىنىڭ ايداي ايعاعى – 1928-1931 جىلدارى جازىلعان «يمانىم» اتتى ولەڭدەر تسيكلى. بۇل كەزدەگى ءپىرى –  سوپى اقىن حوجا حافيز. ءبىر انىعى، اۋليەلەر مەن حاكىمدەر – رۋحاني ازىقتى تىكەلەي عايىپتان (تىلسىمنان) الادى. جۇرەك كوزى ارقىلى.  ءدىنىمىز يسلامدا وسىنى، ياعني ەش جەردەن وقىپ بىلمەي-اق تەك اللانىڭ راقىمىمەن ءبىلىم بۇلاعىنان سۋسىنداۋدى «يلحام» دەيدى. ءسويتىپ، «يمانىم» تسيكلى (وتىزعا تارتا ولەڭدەر) – اقىننىڭ اۋليەلىك شىڭعا جەتىپ، ءناردى تىلسىم الەمىمەن تىلدەسۋ ارقىلى العانىنىڭ كۋاسى. ماسەلەن، اۋليە شاكارىم بىردە:

شىن اسىقتىڭ ءاربىرى
ءولىپ توپىراق بولدى دا،
جارالىستىڭ تاعدىرى
جاراتتى مەنى ورنىنا – دەسە، ەندى بىردە:

ەسكى يماندى وتقا ورتەپ،
اسىل يمان العان كۇن.
اسىق جاردى تاپتىم دەپ،
حاقيقاتقا نانعان كۇن، – دەپ جان سىرىن اقتارعان. باقساق، بۇل حاقيقاتقا (قۇداي ديدارىنا دەپ وقىڭىز) جەتكەن كەرەمەت ءحالىن جەتكىزگەنى ەمەس پە.

مىنەكي، تەرەڭ ويدىڭ يەسى شاكارىم قىرىقتان سوڭ باسقىشتاعان ءتورت ساتى وسىلار. ءاربىر ساتىسى ءوز الدىنا زەرتتەۋشىلىك نىساناسى بولۋعا سۇرانىپ تۇر (بىراق ازىرگە اۋليەنىڭ تولىق جيناعى دا باسپاعا دايارلانعان جوق). اباي، شاكارىمنىڭ ءىلىمىنسىز قۇلقىن بيلەگەن زاماننىڭ قۇرىعىنان قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل دالەلدەۋدى قاجەتسىنبەيتىن اقيقات دەگەن پىكىردەمىن.

اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى

Abai.kz