قازىر ەلىمىزدىڭ وقۋ ورىندارىندا ءدىنتانۋ دەپ اتالاتىن بولىمدەر، فاكۋلتەتتەر اشىلىپ، ولاردى جىل سايىن تولىپ جاتقان ءدىنتانۋشى دەپ اتالاتىن ماماندىق يەلەرى ءبىتىرىپ شىعۋدا. دۇرىس-اق دەلىك! بىراق ءدىنتانۋشىلاردى دايارلاۋ ءۇشىن ولارعا نە يسلامنىڭ، نە حريستياننىڭ، نە بۋددانىڭ، ايتەۋىر ءبىر ءدىننىڭ بۇكىل ءىلىم-ءبىلىمىن، ۇڭعىل-شۇڭعىلىن بىلەتىن عۇلاما ۇستازدار ءدارىس بەرۋى كەرەك قوي. ەندەشە، ءبىزدىڭ دىنتانۋشىلارعا ءدارىس وقيتىن عۇلامالار كىمدەر؟ ولاردىڭ سول دىننەن ءبىلىم-بىلىگى قانداي؟

قازىر ەلىمىزدىڭ وقۋ ورىندارىندا ءدىنتانۋ دەپ اتالاتىن بولىمدەر، فاكۋلتەتتەر اشىلىپ، ولاردى جىل سايىن تولىپ جاتقان ءدىنتانۋشى دەپ اتالاتىن ماماندىق يەلەرى ءبىتىرىپ شىعۋدا. دۇرىس-اق دەلىك! بىراق ءدىنتانۋشىلاردى دايارلاۋ ءۇشىن ولارعا نە يسلامنىڭ، نە حريستياننىڭ، نە بۋددانىڭ، ايتەۋىر ءبىر ءدىننىڭ بۇكىل ءىلىم-ءبىلىمىن، ۇڭعىل-شۇڭعىلىن بىلەتىن عۇلاما ۇستازدار ءدارىس بەرۋى كەرەك قوي. ەندەشە، ءبىزدىڭ دىنتانۋشىلارعا ءدارىس وقيتىن عۇلامالار كىمدەر؟ ولاردىڭ سول دىننەن ءبىلىم-بىلىگى قانداي؟

الدە ولار ءار دىننەن جالپىلاما عانا حابارى بار بىرەۋلەر مە؟ بۇل ءوز الدىنا ءبىر ماسەلە. بىلەتىنىمىز قاسيەتتى يسلام دىنىنەن تەرەڭ ءبىلىم بەرەتىن عۇلاما-ۇستازدار قازاقستاندا ساناۋلى! بارلارى ءارى كەتسە تاريح عىلىمىنىڭ، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورلارى مەن كانديداتتارى نەمەسە مادەنيەتتانۋشى دەپ اتالاتىندار. قازىر سولار شەتىنەن يسلام ءدىنىن جىلىكتەگىش، شەتىنەن قازاقتىڭ ءدىني كوزقاراسىنا تالداۋ جاساعىش، انانىكى دۇرىس، مىنانىكى دۇرىس ەمەس دەپ اقىل ايتقىش ء«بىلىمپاز» بولدى. ءتىپتى، پارلامەنتكە دەپۋتات بولعان ءبىر فيلوسوف ابايدىڭ يسلام دىنىنە «رەفورما جاساۋشى» بولعانىن دالەلدەپ» جازعانىن دا وقىدىق. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا ءارى فيلوسوف، ءارى اقىن، ءارى اۋدارماشى، ءارى جۋرناليست، ءارى پۋبليتسيست، ءارى مادەنيەتتانۋشى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا بيلينگۆيست كۋلتۋرولوگ اۋەزحان قودار مەن ونىڭ ءبىراز پىكىرلەستەرى قازاقتاردى «تەنگريست» قىلۋعا جانىن سالىپ، بۇرقىراتىپ ماقالا جازىپ جۇرگەنىنە پالەنباي جىل بولدى. انەبىر جىلدارى قازاقتار شەتىنەن زاڭگەرلىك، شەتىنەن ەكونوميستىك وقۋعا ەمتيحان تاپسىرىپ، سوڭىنان قوعام بولىپ دابىل قاعۋعا تۋرا كەلگەن. ەندى ءدىنتانۋشى قازاق قاپتادى. ولاردىڭ كوبى ءدىنتانۋشى دەگەن قولىندا قاعاز-قۇجاتى عانا بار، بىراق ەشبىر ءدىندى تۇبەگەيلى زەرتتەپ، زەردەلەپ وقىپ شىققاندار ەمەس. ولارعا ءدال ونداي ۇلاعات بەرەتىن ۇستازدار قازاقستاندا كوپ ەمەس. دالىرەك ايتساق، قازىر ءوزىن ءدىنتانۋشى دەپ باسپاسوزگە ءارتۇرلى ماقالالار جاريالاپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە ساياساتتىڭ جەلى قالاي سوقسا، سولاي قاراتا مايىسا كەتەتىندەر بار. ال، «ارۋانا» باسپاسىنان 2010 جىلى بۇركىت اياعان (تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى), ج. يبراگيم، ج. ابدراحمانوۆتار شىعارعان «يسلام. ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق» دەگەن كىتاپ تۋرالى سىن ماقالالاردى وقىعانىمىزدا ەگەر وسى ماقالادا كەلتىرىلگەن كىسى كۇلەرلىك ءدىني، عىلىمي ساۋاتسىزدىقتار شىنىمەن ورىن العان بولسا، وكىنىشتەن بارماق شايناۋعا ءماجبۇرمىز. ادام ءبىر ماسەلە تۋرالى پىكىرىن جاريالاماي تۇرىپ، سول ماسەلەنى ءوزى تولىق زەرتتەپ، ونىڭ ءدال سول ساتتەگى ءجاي-كۇيىنەن ءبىراز حاباردار بولۋى كەرەك. ايتپەسە، سەنىڭ ايتىپ، جازىپ وتىرعانىڭ جاماعاتتى اقيقاتتان اداستىرۋ، ەلدى تەرىس تۇسىنىككە باعىتتاۋ بولىپ شىعادى. ال ءوزىن ءدىنتانۋشىمىن دەيتىن ادام ءدىن مەن ونىڭ اعىمدارىن تالقىلاۋ ءۇشىن، حالىققا ول اعىمداردى كىمدەر قانداي ماقساتپەن اشقانىن، قىسقاسى ونىڭ تاريحىن ءتۇسىندىرۋى وتە قاجەت. بىراق قاي ءدىنتانۋشى دا اناۋ اعىم دۇرىس، مىناۋ اعىم بۇرىس دەگەندى ساياساتتىڭ ىڭعايىنا بۇرمالاماي ارقايسىسىنا تۇسىنىك، تالداۋ جاساۋى كەرەك. ويتكەنى، ول قانشا جەردەن ءدىنتانۋشى دەگەن ديپ­لوم الىپ شىققانىمەن تەك ءبىر عانا ءدىندى ءتۇپ-تامىرىمەن زەرتتەپ، سونىڭ تۇبىنە جەتكەن عۇلاما ەمەس. ولاردىڭ اراسىندا ءجاي دۇرمەككە ىلەسىپ، بەلگىلى ءبىر دىنگە قارسى جۇرگىزىلىپ جاتقان سۇرقيا ساياساتتىڭ سويىلىن سوعۋشىلار دا ۇشىراسادى. ارينە، ءبىز ءوزىمىز راببىم – اللا، كىتابىم – قۇراني كارىم، قۇبىلام – قاعبا مۋاززامدا، ءدىنىم – ءدىني يسلام دەگەن ۇلى دا قۇدىرەتتى قاعيدانى عانا ۇستاناتىن، بىراق ءدىن جولىنا تۇسە قويماعان ءجاي پەندە بولعاندىقتان ءدىنتانۋشىمىن دەيتىندەردى كۇستا­نا­لاۋعا دا، كىنالاۋعا حاقىمىز جوق. ءبىزدى «كۇيدىرەتىنى» ءار سوزىندە يسلامنىڭ كەيبىر اعىمدارىنان تەرروريستەر، ەكسترەميستەر، جيھادشىلار ىزدەپ، سول وزدەرى ايتىپ وتىرعان زياندى اعىمداردىڭ قايدان شىققانىن، ول اعىمداردى يسلامعا دۇشپان مەملەكەتتەردىڭ، قۇپيا بارلاۋ قىزمەتتەرى ۇيىمداستىرعانىن نەگە ايتپايتىنى تۇسىنىكسىز. بۇل اعىمداردىڭ ءبىرازىن يسلام دىنىنە دۇشپان ەلدەردىڭ ءدىني ورتالىقتارى، بارلاۋ قىزمەتتەرى قاسيەتتى ءدىنىمىزدى ىشتەن ءىرىتۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرعانى، ءارتۇرلى جالعان يسلامي ۇيىمدار قۇرعانىن كوزى اشىق ازاماتتار بىلگەنمەن، قارا حالىق بىلە بەرمەيدى. مىسالى، ۋاحابيلىك اعىمدى انگليانىڭ بارلاۋ قىزمەتتەرى سوناۋ ءحىح عاسىردا جاسىرىن ۇيىمداستىرىپ، بۇل كەيىن مۇسىلماندار اراسىندا ىرىتكى سالاتىن ۇلكەن كۇشكە اينالعانى ماعلۇم. ەندەشە، قاسيەتتى دىنىمىزگە دۇشپان ەلدەر وسىنداي اعىمداردى زالىمدىقپەن قۇرعانىن بىلە تۇرا، سول ەلدەردىڭ ءدىني سەكتالارىن قازاقستانعا ەمىن-ەركىن كىرگىزۋدەگى ماقسات نە؟ الدە وسىنىڭ ءبارى ءبىزدى اۋەلى «اشىق قوعام، دەموكراتيالىق قوعام، تولەرانتتى قوعام قۇرۋداسىڭدار، بۇل وتە دۇرىس» دەپ لەپىرتىپ الىپ، سوسىن ولارعا تىيىم سالماق بولساڭ، ادام قۇقىن تاپتاۋشى ديكتاتۋرالىق ەل، ودان ءارى يسلاميست تەرروريست ەل دەپ زارەڭدى الۋشى كۇشتى ەلدەردىڭ تاپسىرماسىمەن جاسالۋدا ما؟

جانە كەيبىر ءدىنتانۋشىلار تەرروريزم، ەكسترەميزم دەگەندەر تۋرالى ايتا باستاعاننان-اق اۋىزدارىنا ەڭ اۋەلى يسلام ءدىنى ىلىگەتىنى نەسى؟ شىندىعىنا كەلگەندە تەرروريزم دەگەندى كىمدەر، قاي ەل ويلاپ تاپتى؟ يسلام لينگۆيستيكاسىندا تەرروريزم دەگەن اتاۋ، ۇعىم مۇلدە جوق قوي. 2001 جىلى 11 قىركۇيەكتە نيۋ-يوركتە جارىلىس بولىپ، ول الدەبىر «يسلام تەرروريستەرى» دەگەندەرگە جابىلدى. دەرەۋ بەن-لادەن دەگەن باستى كەيىپكەر ويلاپ تابىلدى. سودان ءبىراز ۋاقىت وتكەندە رەسەي تەلەارنالارىنىڭ بىرىنەن ۆ.پوزنەر «دوڭگەلەك ۇستەل» وتكىزدى. وعان بەلگىلى ساياساتكەر گلەب پاۆلوۆسكي قاتىستى. سوندا بۇل جارىلىستى الدەبىر «يسلام تەرروريستەرىنە» جاۋىپ، بالە-جالانى سولارعا ءۇيىپ-توگىپ وتىرعان ەكى فيلوسوفقا قاراپ: پاۆلوۆسكيدىڭ: «يسلامدا تەرروريزم دەگەن ءسوز تۇگىل ونداي ۇعىم دا، تۇسىنىك تە جوق. يسلام ءدىنى تەرروريزم دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيدى. بۇل – ەۋروپالىقتاردىڭ ينسترۋمەنتى» دەگەنى ءالى ەسىمىزدە.

ال ءبىزدىڭ كوپتەگەن ءدىنتانۋشى­لاردى تىڭداپ، وقىپ وتىرعان ادام وسى كۇنگى قارۋلى قاقتىعىستار، بالەنىڭ ءبارى يسلام دىنىنەن شىعىپ جاتىر دەپ قالادى. ويتكەنى شالاساۋاتتى ءدىنتانۋشىلار الگىندە ايتقانىمىزداي وسىناۋ قاسىرەتتىڭ باستاۋ-بۇلاعى قايدان شىعىپ جاتقانىن ايتۋعا نە قورقادى، نە ءبىلىم-بىلىگى جەتپەيدى. جاقىندا «حالىق ءسوزى» گازەتىنەن ءدىنتانۋشى دوساي كەنجەتاي دەگەن جىگىتتىڭ «سالافيلەردىڭ ساياساتى ۇلتسىزداندىرۋدان دا قاۋىپتى» (15.11.2013) دەگەن ۇزىن-سونار جازباسىن وقىدىم. ءيا، مەن ءوز باسىم مولدا دا، ءدىنتانۋشى دا ەمەسپىن. بار بولعانى جۋرفاكتا (قازمۇۋ) اراب ءتىلىن وقىعام، ون شاقتى سۇرە بىلەم، بىراق اكەم اجەپتاۋىر ءبىلىمدى موللا ەدى. ياسين سۇرەسىن جاتقا بىلەتىن. ول كىسىلەر يسلام ءدىنىن دوساي ءىنىم ايتقانداي «قاي يسلام ءدىنى؟» دەپ بولمەيتىن. ولار يسلام ءدىنى، قاسيەتتى قۇران بۇكىل ادامزاتتىڭ، ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ دارا دىڭگەگى دەپ تۇسىندىرەتىن ەدى. دوساي ءىنىم بۇل ماقالاسىن «قازىرگى تاڭدا قوعامىمىزدا (؟) عا­سىر­لار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى قازاق مۇسىلماندىعىن (؟) يسلامعا جات دۇنيەتانىمداعى جەكە اعىم رەتىندە كورسەتۋ بەلەڭ الىپ بارادى» دەپ باستاپتى. بىلمەگەنىمىز ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىز، بىراق ءداستۇرلى قازاق مۇسىلماندىعى، وزبەك مۇسىلماندىعى، ءازىربايجان نەمەسە قىرعىز مۇسىلماندىعى دەگەن مۇسىلماندىق بار ما ەدى؟ بۇل جەردە «تراديتسيوننىي» دەگەن ورىسشادان تارجىمالانعان ء«داستۇرلى» دەگەن ءسوز نەگە قاجەت بولىپ تۇر. ول قانداي داستۇرلەر؟ مۇسىلماندىق بارشاعا ورتاق ەدى عوي. ەكىنشىدەن، بۇل ءوزى «قوعامدا بەلەڭ الىپ بارا جاتسا»، ونى تاراتۋشىلار كىمدەر؟ شىن ءدىنتانۋشى، مىنە، وسىنى اشىپ ايتۋى كەرەك ەدى. ال ەشنارسە اشىپ ايتىلماي، ۋاحابشىلار ءويتىپ جاتىر، تاحريرشىلار ءبۇيتىپ جاتىر، سالافيلەر ونداي، داستۇرشىلدەر مىناداي دەپ قۇرعاق ءسوزدى سۋداي ساپىرۋ جاماعاتتىڭ قاسيەتتى دىنىمىزگە دەگەن كۇمانىن كۇشەيتە تۇسەدى. قۇرعاق ءسوز دەمەكشى، بۇل جىگىتتىڭ «الەمدىك جاھاندىق قۇبىلىسپەن بىرگە كەلە جاتقان يسلاموفوبيا، تەررورلىق ارەكەتتىڭ دىنگە، يسلامعا نەگىزدەلۋىنە كوزجۇمۋشىلىق...» دەگەندەگى الەمدىك جاھاندىق دەگەنى نە ءسوز؟! قۇبىلىسى قاي قۇبىلىس؟ ءدىنتانۋشى «قوعامىمىزدا سىرتقى جانە ىشكى توپتاردىڭ ارەكەتى» دەگەندە قانداي سىرتقى، قانداي ىشكى توپتاردى ايتىپ وتىر؟ جاماعات نەمەسە ءدىنتانۋشىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەگى شاكىرتتەرى بۇل سوزدەردەن قانداي عيبرات الادى، نە تۇسىنەدى؟ ءبىر اللاعا سەنگەن ءدىنتانۋشى ارنارسەنى ءوز اتاۋىمەن اتاپ ايتۋى، ايتا الماسا، نە ايتۋعا قورىقسا، ءۇنسىز جۇرە بەرۋى كەرەك قوي! ال ونىڭ «سوپىلىق تۇسىنىگىنە قارسى شىعۋ دەگەن بۇكىل تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قارسى شىعۋ» دەۋى وتە ۇشقارى پىكىر. ويتكەنى قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىن سوناۋ ساق داۋىرىنەن بەرمەن تاراتىپ ءجۇرمىز. سوندا دوساي باۋىرىمدى تىڭداساق، سوناۋ ساق، عۇن، داۋىرىندە-اق قازاقتار سوپىلىقتى ۇستانعان بولىپ شىعادى عوي! ول از دەسەڭىز، مادەنيەتتىڭ ءوزى دە سان-سالالى. سوندا ول قاي مادەنيەتتى ايتىپ وتىر؟

«بۇدان دا ارمەن وتكەندە» دوساي كەنجەتاي مىرزا «بۇگىنگى ۋاحابيلىك جولىنداعى ميسسيونەرلەر» دەيتىندەرگە ات باسىن شورت بۇرىپ، ونىڭ زاردابى «كوممۋنيستىك يدەولوگيا جۇرگىزگەن ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنان دا اسىپ تۇسەدى» دەپ ءبىر قايىرادى. سولاي بولسا، سولاي دا شىعار. بىراق دوسەكەڭ بۇل جەردە ۋاعىز بەن ساياساتتى شاتىستىرىپ العان جوق پا ەكەن؟ ويتكەنى كەز-كەلگەن ءدىني اعىم تەك ۋاعىز جۇرگىزەدى، ول ىشكى دە، سىرتقى دا ساياساتتى جۇرگىزە المايدى. ياعني، «ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنان دا اسىپ تۇسەتىن» دەگەن ۋاعىز جوق. ءبىر ءدىندى ۋاعىزدايتىن اعىمدار مەن «قۇداي جوق»، ء«دىن – اپيىن» دەپ كوكيتىن كوممۋنيستىك يدەولوگيانى سالىستىرۋ دا الىپ بارا جاتقان دىنتانۋشىلىق ەمەس. بۇل قۇر جەل سوزگە ەرىك بەرۋ! ال ساياساتتى مەملەكەت جۇرگىزەدى. ۋاعىز دەگەنىمىز ءدىن شەڭبەرىندەگى نارسە ەمەس پە؟ جانە ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىن تەك كسرو-نىڭ كوممۋنيستىك يدەولوگياسى عانا جۇرگىزدى. ياعني، بۇكىل ۇلت اتاۋلىنى سوۆەت حالقى اتاندىرىپ، سول ارقىلى باسقا ۇلتتاردى ورىسقا اينالدىرۋ سايا­ساتىن ورىستار باسقارعان ماسكەۋ عانا جۇرگىزدى. ال اقش، فرانتسيا، گەرمانيا، چيلي جانە باسقا ەلدەردىڭ كومپارتيالارى ءبىر عانا ۇلت جاسايمىز دەگەن ەمەس. ال دوساي باۋىرىم ناعىز ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى وسى زاماندا-جاھاندانۋ زامانىندا قىزۋ ءجۇرىپ جاتقانىن بىلمەيدى دەپ ويلامايمىز. اسىرەسە، ول تاعى دا رەسەيدە كەڭ ەتەك الىپ، سىبىرلىك ۇساق ۇلتتاردى ورىستاندىرۋ جەدەل قولعا الىنۋدا. دوساي كەنجەتاي ۋاحابشىلار تۋرالى وسىلاي دەي كەلىپ، تاعى دا ونىڭ رەۆوليۋتسيالىق تەندەنتسيا ەكەنىن، ال يسلامدا رەۆوليۋتسيا ەمەس ەۆوليۋتسيا عانا بار ەكەنىن نەگە تىقپالاپ وتىرعانى دا تۇسىنىكسىز. سولاي دەي كەلىپ كەنەت «سونى نەوسالافيلەر سەزىنبەيدى» دەپ اتتىڭ باسىن تاعى باسقا ءبىر جاققا بۇرا جونەلەدى. سوندا ءسالافيىڭىز كىم، نەوسالافيىڭىز (ياعني، جاڭا سالافي) كىم؟ الدە وسىنداي «نەو» دەپ باستالاتىن تەرميندەردى تىقپالاسام بىلىكتىرەك، مىقتى ءدىنتانۋشى بولىپ كورىنەم دەدى مە، ايتەۋىر بۇل جاعى بىزگە بەيماعلۇم. ەندى وسىنداعى مىنا ءبىر «دىنتانۋشىلىق» سويلەمگە قاراڭىز: «مىنە، وسىنداي قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزدەرى (؟) جوققا شىعارىلىپ، شىندىعىندا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قاي يسلام دىنىنە سەنگەن»، – دەيدى ءدىنتانۋشى باۋىرىمىز. اپىراۋ، قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ «نەگىزدەرى» دەگەن نەتكەن نەگىزدەر؟ ال اۋليەلەرگە قۇرمەت، ولىككە ەسكەرتكىش ورناتۋ، تۇمار تاعۋ – ءدىننىڭ نەگىزى ەمەس. دوسايدىڭ بۇل جەردە ولىككە ەسكەرتكىش ورناتۋ دەۋى ءتۇپ-تامىرىمەن بىلمەستىك دەسەك تە بولادى. ويتكەنى قازاق ولىككە ەسكەرتكىش ورناتقان ەمەس! قۇلپىتاس قويعان! ەسكەرتكىش جانە قۇلپىتاس ەكى ءتۇرلى دۇنيە! دوسەكەڭ بۇل جەردە سونى بىلمەي وتىر ما، الدە ورىستىڭ «پامياتنيك» دەگەن ءسوزىن ءتارجىمالاپ، ەسكەرتكىش دەي سالدى ما ەكەن؟ ال ونىڭ«اتا-بابالارىمىز قاي يسلام دىنىنە سەنگەن» دەۋى ءدىنتانۋشىنىڭ اۋزىنان شىعار ءسوز بە؟ يسلام ءدىنى – ءبىر عانا ءدىن! قازاققا نەمەسە باسقا ءبىر ۇلتتارعا ارنالعان اناۋ يسلام، مىناۋ يسلام ءدىنى دەگەن بىرنەشە يسلام جوق! سوندىقتان، ءدىنتانۋشى ادام ءارتۇرلى اعىمدار تۋرالى ءوز ويىن، پىكىرىن ايتسا ايتسىن، بىراق قاسيەتتى يسلام ءدىنىن، «قاي يسلام ءدىنى؟» دەپ ءبولۋى ۇلكەن كۇنا. دوساي ءىنىمىز بۇنىڭ ءبارىن ءوزىن كەمسىتۋ ءۇشىن ايتىپ وتىر دەپ ويلاپ قالماسىن. سىنعا شىن، اق ادال پەيىلمەن قاراۋ دا مۇسىلماندىقتىڭ ءبىر نىشانى.

قازىر يسلامنىڭ سىرتقى دۇش­پان­دا­رى از بولعانداي، ءوز ىشىمىزدەن «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەپ قىزىل ءسوزدى سۋداي اعىزاتىندار كوبەيىپ كەتتى. ال ۋاحابيلىك اعىمدى سوناۋ ءحىح عا­سىردا اعىلشىن بارلاۋ قىزمەتتەرى يسلامعا ىرىتكى سالۋ ءۇشىن قۇرعانىن جۇرت جاقسى بىلەدى. تەك ۋاحابيلىك قانا ەمەس، وسى كۇنى يسلامنىڭ اعىمدارى دەپ اتالىپ جۇرگەن اعىمداردىڭ ءبارىن يسلام دىنىنە دۇشپان جات ەلدەردىڭ ءدىني ورتالىقتارى مەن قۇپيا قىزمەتتەرى قۇرعان. ءدىنتانۋشىمىن دەپ جۇرگەندەر قازاقستاندا «قۇرانيدتەر» دەگەن اعىم-سىماقتى كىم اشقانىن نەگە ايتىپ بەرمەيدى؟ ءيا، يسلامعا دۇشپان ەلدەر ءبىر ەلدە بۇلانتالاي ۇيىمداستىرار الدىندا بىرەر جىل بۇرىن سول ەلدە ءارتۇرلى جارىلىستار ۇيىمداستىرادى. ونى جاساعان سول ەلدەگى يسلام ءدىنىنىڭ الدەبىر اعىم مۇشەلەرى ەكەن، ولار وزدەرى موينىنا الدى دەگەن حابار تاراتىلادى. قازىر يسلام دۇشپاندارى بۇل ءادىستى سيريادا، مىسىردا كەڭىنەن قولدانۋدا. يراك پەن اۋعانستاندا دا سولاي. ولار ۋاحابي، سالافي دەگەندەردى تۋنيسكە دە ەنگىزىپ جىبەردى. ىزىنشە وسى ەلدەرگە «مامىلەگەر» بولا قالادى. بۇل سۇرقيالىقتى بۇگىندە كوزى اشىق الەم ادامدارى ءبىلىپ وتىر. بىراق سولاردىڭ ءبىرازى وسى سۇرقيالىقتاردى جاساپ وتىرعان اقش، انگليا، فرانتسيا سياقتى كۇشتى ەلدەرگە تاۋەلدى بولعاندىقتان ۇندەمەيدى. ال اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزى باتىس پەن اقش-تىڭ ء«بولىپ ال دا، بيلەي بەر» ساياساتىنىڭ قۇرباندىعىنا اينالعالى نە زامان؟! سيريادا 150 قازاق جاسى سوعىسىپ جۇرگەنى راس پا؟ راس بولسا، ولار ول جاققا قالاي ءوتىپ كەتتى، بالا-شاعاسىمەن؟ سوندا ۇحك، شەكارا اسكەرلەرى، وزگە دە ارناۋلى-قۇپيا قىزمەتتەر 150 ادامدى قالاي «بايقاماي» قالعان؟ 

ماڭعىستاۋ وبلىستىق اكىمشىلىگى وتكىزگەن دىنگە بايلانىستى كونفەرەنتسيادا بيزنەس اكدەمياسىنىڭ دوتسەنتى باقىت جۇماقاەۆا دەگەن ازاماتشانىڭ وسى جيىندا سويلەگەن ءسوزىن وقىپ وتىرىپ، ورىستىڭ «كومۋ چەگو، ا كۋزنەتسۋ ۋگليا داۆاي» دەگەن ماتەلى ەسىمە ءتۇستى. ادام بالاسى، ونىڭ ىشىندە جاسى بىرازعا كەلىپ، اقىل توقتاتقان ادام ءوزىنىڭ قاي ىسكە ارالاسۋى نەمەسە ارالاسپاۋى كەرەكتىگىن ءبىلۋى كەرەك. ەڭ اقىلدى ادام – قاي جەردە سويلەۋ، قاي جەردە سويلەمەۋ كەرەكتىگىن، سويلەسە ءوزى ەگجەي-تەگجەيلى بىلەتىن نارسەسىن ايتۋى كەرەكتىگىن بىلەتىن ادام. ال باقىت حانىمنىڭ اۋەلى توزىمدىلىك «تاقىرىبىن» كوتەرىپ، توزىمدىلىك، «نە بەرەدى، ۋاقىتتان ۇتىلامىز، جان-جاعىمىزعا قاراپ ۇلگىرە الماي قالامىز» دەپ، ودان يوگا ماسەلەسىنە كوشىپ، دەرەۋ اتتىڭ باسىن «بالالارىمىزدى جيحادشىلار اسكەرىنە الىپ كەتكەن» جاققا بۇرا جونەلگەنى، ءتىپتى، قىزىق. باقىتكۇل جيحادشىلار دەپ كىمدەردى ايتىپ وتىر؟ جيحادشىلاردىڭ اسكەرى دەگەن قانداي اسكەر؟ اسىرەسە، «جيحادشىلار اسكەرىنە» كەلگەن كەزدە باقىت جۇماقاەۆا بۇرىنعىدان دا قاتتى اشۋعا ءمىنىپ، «جوڭعارلارعا قارسى جينالىپ، باس كوتەرمەسەك بولمايدى» دەپ شەشكەن اتا-بابالارىمىزعا ۇقساپ: ء«بىز ءالى توزىمدىلىك تانىتىپ وتىرمىز. شىدامنىڭ دا شەگى بار...»، – دەپ ءسوزدىڭ اياعىنا كوپ نۇكتە قويىپ، قاتتى اشۋعا مىنەدى. بۇل جەردە بۇل كىسىنىڭ اڭگىمە بولىپ وتىرعان جاعداياتتان حابارى ونشا كوپ ەمەس ەكەنى جانە قازىرگى «مودنىي» سوزبەن ايتقاندا ء«دىني ساۋاتى» دا قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن بايقالىپ قالادى. ول «بۇگىنگىدەي توزىمدىلىكتىڭ سوڭى نەمەن اياقتالۋى مۇمكىن» دەگەن ساۋالعا: «ازاماتتىق سوعىسپەن. قانتوگىسپەن اياقتالۋى مۇمكىن. بۇل توزىمدىلىك قوعامنىڭ فۋندامەنتىن شايقاۋى مۇمكىن» دەيدى (26.ءحى.2013. «جاس الاش»). دوتسەنت حانىمنىڭ ءوز ماماندىعىنان اۋىلى الىس تاقىرىپقا تالداۋ جاساپ، ءار نارسەنىڭ باسىن شالۋى حالىققا ءدىننىڭ ماڭىزىن تۇسىندىرۋدەن گورى ونىڭ وي-پىكىرىن مۇلدە باسقا جاققا اۋدارىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن. ەكىنشىدەن، ونىڭ توزىمدىلىكتىڭ سوڭى «ازاماتتىق سوعىسپەن»، قانتوگىسپەن اياقتالۋى مۇمكىن دەگەن «تۇجىرىمى» دا ونشا بىلىكتى ادامنىڭ تۇجىرىمى ەمەس. ونىڭ «توزىمدىلىك قوعامنىڭ فۋندامەنتىن شايقاۋى مۇمكىن» دەگەن تاپقىرلىعى تۋرالى دا وسىلاي دەۋگە بولادى. ول بۇل جەردە قانداي فۋندامەنتتى ايتىپ وتىر؟ قوعامنىڭ فۋندامەنتى دەگەن نە؟ باقىت حانىم قىزا-قىزا كەلە «راديكالدى ءدىننىڭ ماقساتى – ادامدى ازعىنداتۋ، تۇنشىقتىرۋ. باسقا ادامدى جاۋىم دەپ قابىلداۋ. ءدىننىڭ نەگىزگى قاۋپى، مىنە – وسى! بۇگىن ناقتى قيمىلعا بارۋ كەرەك»، – دەگەنىن وقىپ وتىرعاندا جاۋىنگەرلەرىن شابۋىلعا شىعارار الدىندا ءسوز سويلەپ تۇرعان ديۆيزيا كومانديرى كوز الدىڭا ەلەستەيدى ەكەن. وعان سول كونفەرەنتسيادا وتىرعان بىرەۋ: «راديكال دەگەن – ءتۇبىر، نەگىز دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ايتىڭىزشى، راديكالدى ءدىن دەگەن قانداي ءدىن؟ باسقا ادام دەگەن قانداي ادام؟ ناقتى قيمىل دەگەندە قانداي قيمىلدى ايتىپ تۇرسىز؟ الدە سول دىنگە قارسى سوعىس جاريالاۋ كەرەك پە؟» دەسە قالاي جاۋاپ بەرەرىن ءوزى بىلەدى. بىراق مۇنداي جيىندا جان بەرىپ، جان الىساتىن اقتىق ايقاسقا شىعاتىن ادامشا بۇلاي اتويشىلىققا سالۋ بىلىمدىلىك تە، مادەنيەتتىلىك تە ەمەس! وسى جيىندا اسقار سابدين دەگەن ءدىنتانۋشىنىڭ سويلەگەن ءسوزىن وقىعاندا دا ودان ءدىندى، ءدىني اعىمداردى، ولاردىڭ ەرەجە-تارتىپتەرىن قىسقاشا بولسا دا تالداۋ، تاپسىرلەۋ دەگەننەن جۇرداي قۇر جالپىلاما سوزدەن، تۇرمەدەن كەلتىرىلگەن مىسالدان وزگە ەشقانداي دايەكتى ءسوز تاپپادىق. ءدىنتانۋشى ادام ەڭ بولماسا ەۋروپالىق ءدىني اعىمداردىڭ ەلىمىزدە جاستارىمىزدىڭ ساناسىن ۋلاپ، اتا-باباسى ۇستانىپ كەلگەن يسلام دىنىنە قارسى ۇگىتتىڭ الۋان ءتۇرىن ەمىن-ەركىن جۇرگىزىپ جاتقانى، قازاق جاستارىن ولاردان ساقتانىپ ءجۇرۋ كەرەكتىگىنە توقتالىپ وتسە كەرەك ەدى. اسىرەسە، يسلام دىنىنە جات اعىمداردى قاي ەلدەر ويلاپ تاپقانى، ول ەلدەردىڭ جاسىرىن قۋىرشاقتارى ءوزىمىزدىڭ لاۋازىمدىلار اراسىندا دا بار ەكەنى، ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتى قاسيەتتى ءدىنىمىزدى ىشتەن ءىرىتۋ، سول ارقىلى ۇلتىمىزدىڭ ءوزىن بولشەك-بولشەك ەتىپ قۇرتىپ جىبەرۋ ەكەنىن ءدىنتانۋشىلار ءاردايىم، باسا ايتىپ وتىرسا، بۇل ەل تىنىشتىعى ءۇشىن جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ شىنايىلىعىن، دۇرىستىعىن ايقىنداي تۇسەر ەدى. اتتەڭ، ءبىزدىڭ كوپتەگەن ءدىنتانۋشىلاردىڭ وعان نە ورەسى جەتپەيتىنى، نە ايتۋعا الدەكىمدەردەن قورقاتىنى، نە ولاردى ايتۋعا تىيىم سالىنعانى كورىنەدى دە تۇرادى. جانە بۇگىندە قازاقستاندا ءدىني اعىمداردىڭ زيانكەستىگى تۋرالى ءسوز بولا قالسا، سونىڭ بارىنە يسلام ءدىنىن قاتىستىرا سويلەيتىن اۋرۋ تاراتىلدى. بۇل – كەيبىرەۋلەردىڭ يسلامعا دۇشپان ەلدەردىڭ تاپسىرماسىن اشىقتان-اشىق ورىنداۋعا باعىتتالعان جۇمىسى ەمەس پە دەگەن كۇدىگىمىز دە كۇن ساناپ كۇشەيە تۇسكەندەي. قاڭقۋ سوزگە ەرگىش قازاقتار اراسىندا سوعان قاراپ قاسيەتتى دىنىمىزگە سالقىن قارايتىندار كوبەيىپ بارادى. ءسويتىپ، ءدىنىمىزدىڭ دۇشپاندارىنىڭ مەرەيى ۇستەم بولىپ تۇرعان سياقتى. قاسيەتتى دىنىمىزگە قىرىن قاراۋدى دا ادەتكە اينالدىردىق. ءيا، «حالىق ءۇنسىز وتىرماۋى قاجەت» دەگەن قانداي اقىل تۇرىنە جاتادى؟ باقىت حانىم قىزدى-قىزدىمەن ءبىر شەتەلدىك ارىپتەسىم «راديكالدى يسلامنىڭ جارتى اياعىن كىرگىزسەڭدەر، ءومىر بويى ازاپ شەگەسىڭدەر» دەگەنى ءالى ەسىمدە دەپ تەبىرەنەدى. ونىڭ شەتەلدىك ارىپتەسى كىم، ول ءدال سولاي دەدى مە، دەمەدى مە كىم ءبىلسىن، بىراق سول ارىپتەستىڭ «جارتى اياعىن كىرگىزسەڭدەر» دەگەندى ايتقانىنا سەنە قويۋ وتە قيىن. ويتكەنى «جارتى اياق» دەگەن ءسوز تىركەسى وسى باقىت جۇماقاەۆا حانىمدا بولماسا، باسقا قازاقتا، ورىس­تا، وزگە دە ۇلتتاردا جوق «جاڭا ءسوز». ايتپاقشى، كەيبىر ايماقتاردا سويىلعان مالدىڭ ءۇش جىلىگىن ء«بىر اياق» (بارلىعى ون ەكى جىلىك قوي), ونىڭ جارتىسىن «جارتى اياق»دەيتىن ەدى... ەل تاعدىرى، ۇلت تاعدىرى، ءدىن، ءدىل تاعدىرى تارازىعا تارتىلىپ تۇرعان زاماندا قاي ماسەلەنى دە سول سالانىڭ بىلىكتى مامانى، ويى ورالىمدى ءسوزى ساناعا ءسىڭىمدى، كوڭىلگە قونىمدى، اقساقالدىق ايتا الار ادامدار بايلام ايتسا عانا ول وڭىنان شەشىلەدى. اتتەڭ، قازىر ءبىزدىڭ اتى-ءجونى ەل-جۇرتقا ايگىلى بولىپ جۇرگەن اقساقال-قاراساقالدارىمىز دا، ەلگە انا بولارلىق جاسقا كەلگەن ءانشى، اقىن اجەلەر دە ءبىر ولاي، ءبىر بۇلاي قىرىق قۇبىلا سويلەپ، بىرىڭعاي بيلىكتى جاقتاۋ، ماقتاۋدىڭ جەتەگىندە كەتتى. ولار مۇنداي جارەۋكەلىكتى، جاعىمپازدىقتى ەل تىنىشتىعىن، ەل بىرلىگىن ويلاۋ دەپ بۇركەمەلەگىسى كەلەدى. سوندىقتان، ۇلت، ءدىن، ءتىل، ۇرپاق تاعدىرى تالقىعا تۇسكەندە بىرەۋى ءدىنتانۋشىمىن، بىرەۋى فيلوسوفپىن، بىرەۋى تاريحشىمىن نەمەسە مادەنيەتتانۋشىمىن دەپ قارا سوزدەن تاسپا ءتىلىپ، اسىرەسە، ساياساتتىڭ ىڭعايىمەن ەسىلە سويلەپ ارنارسەنىڭ باسىن شالۋ تولىپ جاتقان قاتەلىكتەرگە، اقيقاتتان اۋىتقىپ كەتۋگە اكەپ سوقتىرادى. سول سياقتى ءاربىر كوزى اشىق ازامات، ءاربىر اقساقال-قاراساقال جاپپاي ساياسي دۇرمەككە قوسىلا شاپپاي، قاشاندا اقيقات دەگەن الديار تاقسىرعا عانا باس ءيۋى كەرەك. ەگەر اقيقات ايتىلماسا، ءوزىن ايتپاعان ادامنىڭ اعزاسىنا ۋ مەن ءزار بولىپ تارالادى، ال اقيقاتتى ەستىمەگەن ەل رۋحاني اۋرۋ-سىرقاۋ ەلگە اينالادى دا، ونىڭ اقىرى ۇلكەن قاسىرەتپەن اياقتالادى. سوندىقتان نە ايتساق تا ءوزى تۇبەگەيلى زەرتتەگەن، ءوزى قىر-سىرىنا قانىق ماسەلەنى ايتۋ مۇسىلماننىڭ پارىزى ەكەنىن ءاردايىم ەستە تۇتايىق!

دەرەككوزى: «تۇركىستان» گازەتى، (9 قاڭتار، 2014 جىل)