قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ
پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ!
مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى
بالاەۆا ايدا عالىمقىزىنىڭ!
ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ توراعاسى
نۇكەنوۆ ەرجاننىڭ نازارىنا!

سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدىڭ دامۋى باياۋلاپ، ۇستانعان باعىت-باعدارى قاۋىپتى سيپات الىپ بارا جاتقانى ايقىن كورىنە باستادى. كوپ ۆەكتورلى ساياسات ۇستانامىز دەپ، وسى كۇنگە دەيىن اينالامىزداعى الپاۋىت مەملەكەتتەر مەن باتىس پەن شىعىستاعى مەملەكەتتەردىڭ كوڭىلىن تابۋعا تىرىستىق. قازاقتىڭ مۇددەسىن ەمەس، سول شەتەلدىك الپاۋىتتاردىڭ مۇددەسىن ءوزىمىزدىڭ مەمەلەكەتتىك مۇددەمىزدەن جوعارى قويدىق. مەملەكەتتىك مۇددەسىن قورعاۋى ءتيىس يدەولوگيانى ىسىرىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا باتىستىڭ پوپكۋلتۋراسى مەن ءومىر سالتىن قوعام ساناسىنا ەنگىزدىك. ناتيجەسىندە قانداي قيىن كەزەڭدەردى باسىنان وتكەرسە دە مويىماي، ءوزىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىن ساقتاي العان قازاق حالقى سوڭعى وتىز جىلدىق تاريحىندا ءوزىنىڭ جۇزدەگەن جىلدىق تاريحىندا جوعالتپاعان قۇندىلىقتارىنان،  رۋحاني-مادەني تۇتاستىعىنان اجىراپ، توبىرعا اينالعان جايى بار. بۇل قازاق حالقىنىڭ  اسا قاتەرلى كەزەڭدى باسىنان وتكەرىپ جاتقاندىعىنىڭ باستى كورسەتكىشى دەپ ايتسا بولادى. وكىنىشكە وراي، سول رۋحاني توقىراۋ مەن ازعىندىقتىڭ باستى سەبەبى – ءتىل دەپ ەسەپتەگەن ءبىزدىڭ كەيبىر دەپۋتاتتار بۇل ماسەلەنى ءماجىلىس دەڭگەيىندە كوتەرىپ، قازاقتىڭ بار پروبلەماسى ورىس ءتىلى ارقىلى كەلىپ جاتىر دەپ، ورىس تىلىنە قارسى ناۋقاندى باستادى.  تىلدىڭ قوعامداعى ءرولىن بۇلاي اسىرا باعالاۋدىڭ سوڭى ۇلكەن وكىنىشكە اپارۋ ىقتيمالدىعىنا باس اۋىرتىپ جاتقان جاندى كورمەدىم. تىلگە ەگەر انىقتاما بەرەتىن بولساق – ءتىل ەڭ باستىسى قاتىناس قۇرالى. سول ءتىل ارقىلى ءبىز ءوزىمىزدىڭ قاجەتتىلىكتەرىمىزدى وتەپ، قوعامدا قاتىناسقا تۇسەمىز. ءوزىمىزدىڭ جيناقتاعان قۇندىلىقتارىمىزدى سول تىلدە ساقتايمىز. ءتىل كەمە سياقتى، ۇستىنە نە ارتساڭ دا قابىلداي بەرەدى. جاقسى ما، جامان با – اجىراتىپ جاتپايدى. ەگەر تىلدە وزىنە بەرىلگەن قىزمەتتەن ارتىق فۋنكتسيا بولعاندا، قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنا وراسان زور زيان كەلتىرىپ جاتقان قازاق بولمىسىنا جات يدەيالاردىڭ ەشبىرىن قازاقتىڭ رۋحاني بولمىسىنا وتكىزبەي، قورعاپ قالعان بولار ەدى. مىسالى، ۋاححابيلىك-سالافيلىك يدەولوگيا قازاقتىڭ ساناسىنا قازاق ءتىلى ارقىلى كەلىپ ۋلادى ەمەس پە؟  ودان باسقا قانشاما قازاقتىڭ رۋحاني بولمىسىنا ۋىن شاشىپ جاتقان يدەيالار ءوزىمىزدىڭ قازاق ءتىلى ارقىلى كەلۋدە. بۇل قازىرگى كۇنى ءتىل ماسەلەسىن كوتەرىپ، قوعامداعى بۇكىل پروبلەمالاردى شەشىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەستىگىن كورسەتەدى. قازىرگى ءتىل ماسەلەسىن ۋشىقتىرىپ، شۋ كوتەرۋ ۋكراينانىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن، قاتەلىگىن قايتالاۋ بولىپ تابىلادى. وعان دالەلدى ۇزاقتان ىزدەپ قاجەتى جوق.  ءبىزدىڭ دەپۋتاتتاردىڭ وسى ارەكەتىنە  وراي رەسەي دۋماسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى پ.تولستوي تاراپىنان جاسالىنعان مالىمدەمەسى دالەل بولا الادى. ەگەردە وسى قاراما-قايشىلىق ارى قاراي ءورشىپ جالعاسا بەرەتىن بولسا، وندا ەرتەڭگى كۇنى ءبىز قازىرگى ۋكراينانىڭ كەبىن كيۋىمىز ابدەن مۇمكىن. سوندا نە ىستەۋ كەرەك دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى؟ شىعار جول قايسى؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ءبىز الدىمەن وسى پروبلەمالىق ماسەلەلەردىڭ شىعۋ نەگىزدەرىنە تالداۋ جاساۋىمىز كەرەك.

ءبىزدىڭ ەلىمىز تاۋەسىزدىكتى الا سالىسىمەن اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ يدەولوگيالىق قاقپانىنىنا ءتۇستى. بيلىكتەگى سەركەلەردىڭ ماسسوندار قاتارىنا كىرىپ، سولاردىڭ مۇشەسىنە اينالۋى ولاردى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋ قۇقىنان ايىردى. ن.نازارباەۆ باستاعان بيلىك باسىنداعىلار قازاق حالقىن ۇلتسىزداندىرۋ، رۋحاني-مادەني بولمىسىنان اجىراتىپ، توبىرعا اينالدىرۋ ساياساتىن جانىن سالا جۇرگىزدى. قازاقتى ءوزىنىڭ رۋحاني تۇعىرىنان اجىراتۋ باعىتىنداعى ءىس-ارەكەت مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇرگىزىلىپ، ەلىمىزگە ءتۇرلى باعىتتاعى ءدىني-رۋحاني باعىتتاعى سەكتالار مەن اعىمدار توعىتىلدى. ارينە، ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ىقپالدىسى ۋاححابيلىك باعىتتاعى اعىمدار بولاتىن. ال، ۋاححابيلىك اعىمعا ءيزرايلدىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتى  يتسحاك بەن-تسۆي مىناداي انىقتاما بەرەدى: «ۆاححابيزم – ەتو سكرىتايا يۋدەيسكايا گرۋپپا، تسەليۋ كوتوروي ياۆلياەتسيا بوربا س يسلاموم پود فلاگوم يسلاما». دەمەك، بۇكىل يسلام الەمىن قانعا بوكتىرىپ جۇرگەن اعىم وكىلدەرى يۋدايزم مۇددەسى ءۇشىن ارپالىسىپ جۇرگەنىنە بۇل ناقتى دالەل. مىنە، وسىنداي اعىم وكىلدەرى جيىرما جىلدان اسا ۋاقىت ەلىمىزدە جەتەكشى ءدىني باعىت رەتىندە  قىزمەت ەتتى جانە ءالى دە ەتىپ كەلەدى. قاڭتار قىرعىنىنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى بولعان دا، سول قىرعىندى ۇيىمداستىرعان دا وسى كۇش بولاتىن. وكىنىشكە وراي، سۇيەنىشى مىقتى بۇل اعىمنىڭ وكىلدەرى قاڭتار قىرعىنىندا كىناسى ايقىن كورىنىپ تۇرسا دا جازادان قۇتىلىپ كەتتى. بۇل باعىتتاعى اشكەرەلەۋ جۇمىستارىنا سىرتقى كۇشتەر تىيىم سالدى. ناتيجەسىندە قاڭتار قىرعىنى ءۇشىن مەملەكەتتىكتى ساقتاپ قالۋ جولىندا توتەنشە جاعداي جاريالاعان ەل پرەزيدەنتى كىنالى بولىپ شىقتى. وكىنىشتىسى، سونىڭ بارلىعىن بىلە تۇرا ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان بۇل اعىمدى اۋىزدىقتاۋ تۋرالى ەشبىر شارا ءالى كۇنگە قابىلدانار ەمەس. ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتقا تىيىم سالۋعا باعىتتالعان زاڭ قابىلداۋ تۋرالى ارەكەتتەرى ناتيجەسىز اياقتالۋدا. ەلىمىزدەگى ءدىني-رۋحاني احۋالعا جاۋاپتى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ءوزىنىڭ ۇستانعان باعىتىن بىرتىندەپ يحسان ىلىمىنە-سوپىلىققا قاراي بەيىمدەيمىز دەگەن نيەتى ءالى ىسكە اسپاي كەلەدى. سەبەبى، باس مۋفتي ناۋرىزباي قاجى تاعانۇلى قانشا ارەكەت ەتكەنىمەن وتىز جىل بويىنا حالىق ساناسىنا سىڭىرىلگەن ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم ورنىن ءوز ەركىمەن بوساتقىسى جوق. بوساتپايدى دا. وعان تولىعىمەن كوزىم جەتتى. حانافي مازحابى دەگەن بەتپەردەنى كيىپ العان يمامدار ءسوز جۇزىندە حانافي مازحابىندامىز دەپ سايراعانىمەن ءىس جۇزىندە سول باياعى ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتاعى ۋاعىزدارىن جالعاستىرىپ، ءالى كۇنگە رۋح-ارۋاحپەن، قازاقتىڭ سالت-داستۇرىمەن ارپالىسىپ كەلەدى. وسىدان ەكى ايداي شاماسى بۇرىن اتىراۋدان ءبىر جىگىت تەلەفون سوعىپ، مۇنداي بولعان حانافي مازحابىڭ قۇرىسىن. بۇل ەشقانداي قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى ەمەس، سول كەشەگى ۋاححابيلىك-سادافيلىكتەن ەشقانداي ايىرماسى جوق، نەلىكتەن قمدب-نى قورعاپ ءجۇرسىڭ دەپ مەنى ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادى. ويتكەنى، مەن ەكى جىلداي ىشتەي ىرىلداسا بەرمەي، اقىل قوسىپ، ەلدىڭ تىنىشتىعىن بىرلەسىپ قورعايىق دەگەن قمدب باسشىلىعىنىڭ دەگەنىنە سەنىپ، ساراپشىلار كەڭەسىنىڭ قۇرامىندا بولدىم. ناتيجە بولماعاننان كەيىن قايتادان ولارمەن بۇدان ارى بىرگە بولۋىم مۇمكىن ەمەستىگىن ايتىپ، باس مۋفتيگە حات جازىپ، مالىمدەمە جاسادىم. سەبەبى، بۇدان ارى قاراي ءۇنسىز قاراپ وتىرۋ قازاقتى ساتقانمەن بىردەي ەكەنىن ءتۇسىندىم. وكىنىشتىسى، قازاقتىڭ ىشكى رۋحاني بولمىسىنىڭ ترانسفورماتسياعا ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ قالىپتى رۋحاني-مادەني بولمىسىنان اجىراۋى كۇن ساناپ ايقىندالىپ كەلەدى. كەشەگى قازاقتىڭ رۋحاني بولمىسى مەن مادەنيەتىن بويىنا سىڭىرگەن قازاقتىڭ نەبىر اسىل قاسيەتتەرى قازىرگى ۋاححابيلىك-سالافيلىك ۋاعىزداردىڭ جەتەگىندە كەتكەندەردىڭ ساناسىنان مۇلدە ءوشىپ كەتكەن نەمەسە كومەسكىلەنىپ جوعالۋعا اينالعان دەسە بولادى. ونىڭ سەبەبى، قازاقتىڭ رۋح-ارۋاققا قاتىستى تانىم تۇسىنىگىن ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتاعى يمامدار جوققا شىعارادى. ال، رۋح-ارۋاق ماسەلەسى قازاق ءۇشىن بار قۇندىلىقتىڭ ۇشار شىڭى دەسە بولادى. رۋحاني الەم مەن ادام اراسىن بايلانىستىرۋشى نەگىزگى تەتىك، ار-يمانىنىڭ نەگىزگى تىرەگى. ول ءۇشىن قازاق مالى تۇگىل، جانىن اياماعان. سول ءۇشىن دە اتام قازاق «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن اتالى ءسوز قالدىرعان. وسى نەگىزدە قازاقتىڭ ساناسىندا ادامي بولمىس پەن ىزگىلىك قاعيدالارى، اللانىڭ مەيىر- ماحابباتى، ادالدىق پەن ادىلدىك سالتانات قۇردى. ەڭ باستىسى مۇنىڭ بارلىعى قۇراننىڭ نەگىزگى قاعيدالارى مەن تالاپتارىنا ساي كەلىپ جاتاتىن. ءبىز ونى اباي اتامىزدىڭ مىنا ءبىر ولەڭىنە قاراپ-اق بىلە الامىز. «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى، سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى. ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم داپ، جانە حاق جول وسى دەپ ادىلەتتى.» اباي اتامىزدىڭ بۇل ولەڭى قۇرانداعى «اسر» سۇرەسىنىڭ تافسير-تۇسىندىرمەسى ەكەندىگىن كوپ ادام سەزىنە بەرمەيدى. بۇل قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن ءدىني تانىمى يسلامداعى بارلىق رۋحانياتتىڭ شىڭىنا كوتەرىلگەن جول ەكەندىگىن تۇسىنبەيدى، تۇسىنگىسى كەلمەيدى.   ال، ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتاعى يمامدار قازىرگى قازاقتىڭ ساناسىنا نەنى ءسىڭىرىپ، نە ەگىپ جاتىر؟ ايتاتىندارى «ناماز وقى، ناماز سەنىڭ قورعانىشىڭ. ناماز وقىساڭ بولدى، اللا سەنىڭ بار كۇناڭدى كەشەدى. ناماز وقىماس بۇرىن الدىمەن يماننىڭ شارتتارى «اللانىڭ بىرلىگى مەن بارلىعىنا، پايعامبارلارىنا، كىتاپتارىنا، پەرىشتەلەرىنە، اقىرەت كۇنىنىڭ بولاتىنىنا، ادام بالاسىنىڭ قايتا ءتىرىلىپ، جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ الدىنا جاۋاپ بەرەتىنىنە سەنۋ» ماسەلەسى مۇلدە ايتىلمايدى. بۇل تالاپ ۋاححابيلەردىڭ باستى كىتابى «ءۇش نەگىز» اتتى  كىتابىندا يمان ماسەلەسى سوڭعى ورىنداردىڭ بىرىندە. ال قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى يمانسىز ناماز وقۋعا رۇقسات بەرگەن ەمەس. نامازىن وقىپ وزىنە قورعان جاساپ العان «اسىرە مۇسىلماندار» ويىنا كەلگەنىن جاسايدى. كىسىنى الدايدى، اربايدى، زورلىق قىلادى، قوس-قوستان ايەل الىپ، ولاردى توياتتاپ بولاعان كۇنى ءوزى سياقتى ءبىر «اسىرە مۇسىلمانعا» سىيلاي سالادى. «مەن انا ايەلدىككە العان جاس قازاق قىزىنىڭ وبالىنا قالدىم-اۋ، بۇل دا ادامنىڭ بالاسى-اۋ» دەگەن تۇسىنىك ساناسىنا كىرمەيدى دە. بار بىلەتىندەرى فيقح ءىلىمىنىڭ نەگىزدەرى. قالاي دارەت الۋ كەرەك؟ ناماز قالاي وقىلۋ كەرەك، ت.سس. اللا الدىنداعى ساۋاپتىڭ ۇلكەنى ساقال مەن ورامال. ءار ساقالدىڭ تۇبىندە وتىرعان ءبىر پەرىشتە سەنى اللانىڭ الدىندا قانداي كۇناڭ بولسا دا اراشالاپ الادى. مەشىتتەردە ايتىلاتىن ۋاعىزدار سول يسلام ءدىنىنىڭ العاشقى كەزەڭىنەن اسىپ شىقپايدى. اراب قوعامىنداعى سول كەزەڭدەگى قارىم-قاتىناس، شاريعات تسس.  ال ول كەزەڭدە اراب قوعامىندا احل ال-حاديس وكىلدەرى بيلىك جۇرگىزگەنى، ولاردىڭ تالابى مۇسىلمان بولۋ ءۇشىن الدىمەن اراب سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن قابىلداۋى قاجەت دەگەن تالاپ بولعاندىعى تۋرالى ماسەلە سول كۇيىندە قازىرگى مەشىتتەردە ايتىلىپ ءجۇر. ەڭ باستىسى بۇل باعىت وكىلدەرى اۋەل باستان مۇحاممەد (ساس)پايعامباردان كەيىن اللا مەن ادام اراسىندا بايلانىس بولۋ ىقتيمالدىعىن جوققا شىعارعان بولاتىن. ال، بۇل قۇران تالاپتارىنا مۇلدە قايشى ەكەندىگى سول مەشىتكە بارىپ ۋاعىز تىڭداپ جۇرگەندەردىڭ كوپشىلىگى سەزبەيدى دە. ايتپەسە، قۇراندا ايتىلعان «ءبىز ءاربىر ۇممەت ءۇشىن ءبىر ەلشى جىبەردىك»، «ءار ءبىر ۇممەت ءۇشىن ءبىر شاريعات پەن جول جىبەردىك» اياتتاردىڭ ءمانىسىن تۇسىنگەن بولسا كەرەك ەدى. بۇكىل ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتقان ءتاڭىر تاعالانىڭ ادام بالالارىن جەر شارىنىڭ ءار جەرىنە ورنالاستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ورتاسىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگىنە وراي، سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن، كەرەك دەسە، نە ءىشىپ، نە جەيتىن تاماعىنا دەيىن انىقتاپ بەرگەندىگىن تۇسىنسە كەرەك ەدى. وسى ماسەلەلەرگە تالداۋ جاساي وتىرىپ، ابۋ حانيفا نۇعمان بين سابيت اتتى عۇلاما بىلاي دەگەن ەكەن: «اللا تاعالا ءبىر حالىققا ادال ەتكەندى، ەكىنشى حالىققا ارام ەتتى». دەمەك، سول مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ءوزى تابيعي ەرەكشەلىكتەرىنە وراي ءبىرى ىشكەن تاماعىن ەكىنشىسىنە ارام بولاتىنى تۋرالى ماسەلەنى ايتىپ وتىر. مىسالى، قازاق ءۇشىن ادال جىلقى ەتى، ارابتار ءۇشىن ارام. ونىڭ سەبەبى تابيعات ەرەكشەلىگى. ولاردىڭ تاعامعا قولداناتىن كەسىرتكەسى مەن شەگىرتكەسىن قازاق تاماق رەتىندە قولدانا المايدى. مۇنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ ءدىني تانىمىمىزدىڭ باستاۋىندا تۇرعان  «احل ار-راي» اتتى باعىتتا نەگىزدەلگەنىن كوپشىلىك قاۋىم تۇگىل، ءدىن سالاسىنىڭ ماماندارىنىڭ ءوزى حابارسىز. بۇل باعىتتىڭ نەگىزىن قالاعان الي يبن ابۋ ءتاليبتىڭ ۇلى مۇحامماد يبن حانافيا دا ونىڭ سوڭىنا ەرگەن ونىڭ شاكىرتتەرى دە رۋحاني الەم مەن ادام رۋحى اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلمەۋى ءتيىس دەگەن تۇسىنىكتە بولدى. اراب جەرىنە سىيماي ⅤⅢ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۇركىستان جەرىنە كەلگەن احل ار-راي» وكىلدەرىنىڭ اتتارىنا قاراپ-اق، ولاردىڭ رۋحاني الەممەن بايلانىسى بولعاندىعىن كورۋىمىزگە بولادى. مىسالى، يسحاق باب، ابد ار-راحيم باب، ابد ال-جاليل باب. بۇل جەردەگى كىسى اتتارىنا جالعانعان «باب» ءسوزىنىڭ ماعىناسى – قاقپا-رۋحاني الەمگە وتەتىن قاقپا. بۇل رۋح-ارۋاق تۋرالى تانىم-تۇسىنىك تۇركىلەردەگى تانىم-تۇسىنىكپەن ساي كەلىپ، تۇركىلەر اراسىنا ەش قيىندىقسىز ءسىڭىپ كەتتى. ولار يسلام ءدىنىنىڭ جالپى ادامزاتتىق ماڭىزى بار نەگىزگى ۇستانىمدارىن مەن عىلىمي تۇجىرىمدارىن تۇركىستان جەرىنە الىپ كەلدى. بۇل تۇركىستان جەرىنىڭ يسلام ءدىنىنىڭ عىلىمي باعىتىن دامىتقان نەگىزگى ورتالىققا اينالۋىنا ىقپال ەتتى. تۇركىستان جەرىندە استرونوميا، ماتەماتيكا، مۋزىكا، ءتىل عىلىمى ت.ب. عىلىم سالالارى دامىپ، الەم حالىقتارىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي سياقتى عۇلامالار وسى مەكتەپتىڭ وكىلدەرى بولاتىن. قاراحاندىق بيلەۋشى ساتۋح بۇعرا ابد ال-كاريمنىڭ احل ال-حاديس باعىتىن قابىلداۋى تۇركىستان جەرىندەگى يسلام عىلىمدارىن توقىراتتى. مۇنىڭ سوڭى جالپى يسلام الەمىنىڭ رۋحاني توقىراۋعا تۇسۋىنە ىقپال ەتتى. وكىنىشكە وراي، بىزگە قازىرگى كۇنى سول سالافيلەردىڭ زامانىندا ۇستانعان يسلام ءدىنىنىڭ  ءومىر ءسۇرۋ فورماسى كەلىپ وتىر. باسقاشا ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن سالت-ءداستۇرى مەن جالپى مادەنيەتىنە قارسى  بۇل باعىتتىڭ قازاقتى بۇزارى بولماسا، قازاققا بەرەرى جوق. قازاق قوعامىن ۇلتسىزداندىرۋ ماقساتىنا قىزمەت ەتۋدە. وسىعان قاراپ-اق بىزدەگى سالافيلىك باعىتتىڭ ۇستانىمى جاھاندانۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىرعان الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ ۇستانعان ساياساتىنا تولىعىمەن ساي كەلەتىنىن كورۋىمىزگە بولادى.

الايدا، سىرتقى كۇشتەر ەلىمىزدىڭ ىشكى تۇتاستىعىن بۇزۋ ءۇشىن تەك ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتاعى اعىمداردى قولداۋمەن عانا شەكتەلىپ وتىرعان جوق. باسقا قانشاما يسلامدىق ەمەس اعىمدار، سەكتالار بار. سولاردىڭ ىشىندەگى قازاق ءۇشىن ەڭ قاۋىپتىسى – تاڭىرشىلدىك. «قازاقتىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن قورعاۋ» ماقساتىندا ارەكەت ەتىپ جاتقان بۇل توپ، قالايدا يسلام دىنىنە قارسى قازاق ساناسىندا تەرىس پيعىل قالىپتاستىرىپ، يسلاموفوبيانى ءورشىتۋ بولىپ وتىر. ەگەردە بۇل «تاڭىرشىلدەردىڭ» پايدا بولۋ كەزەڭىن قارايتىن بولساق، وندا سول 1990 جىلداردىڭ سوڭى 2000 جىلداردىڭ باسىنا ساي كەلەدى. سوروس قورىنىڭ كومەگىمەن بۇل اعىمدى قولدان جاساپ شىققان مارقۇم جۋرناليست-اۋەزحان قودار بولاتىن. كەزىندە «تامىر» اتتى جۋرنال شىعاردى. كەزىندە بۇل توپتىڭ ۇستانعان باعىتى قازاقتى ىشتەن ىرىتۋگە سونشالىقتى ىقپالى بولا قويادى دەپ ويلاماپ ەدىم. بىراق ولاردىڭ سوڭعى جىلدارداعى بەلسەندى ارەكەتتەرى ولاردىڭ ماقساتى قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاعان بولىپ، يسلام ءدىنىن قازاق ساناسىنان وشىرۋگە باعىتتالعانىن كورىپ وتىرمىز. ولاردى العاشىندا اداسىپ جۇرگەندەرى بولسا، اقيقاتقا قاراي بەت بۇرار دەگەن ۇمىتپەن قانشاما عىلىمي ماتەريالداردى ۇسىندىم. الايدا، ولار مەن ۇسىنعان ماقالالاردىڭ بىرەۋىن دە وقىمادى. كەرىسىنشە، جالپى يسلام دىنىنە عانا ەمەس، قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنە قارسى ارەكەتتى ودان ارى ورشىتە ءتۇستى. دەمەك، بۇل «تاڭىرشىلدىك» باعىت وكىلدەرىنىڭ ماقساتى شىندىققا جەتۋ ەمەس، قازاق اراسىنا ءدىني تانىم نەگىزىندە جىك سالىپ، قازاقتىڭ ىشكى رۋحاني تۇتاستىعىن ىدىراتۋعا، مۇمىندىك بولسا قازاق قوعامىن ىشتەي ءىرىتىپ، تىكە-تىرەس دەڭگەيىنە دەيىن اپارۋ. ولار وزدەرىنىڭ ماقساتىنا ءبىرشاما جەتتى دەپ تە ايتۋعا بولادى. دەمەك، بۇل وزدەرىن «ءداستۇرلى يسلام وكىلدەرىمىز» دەيتىن قمدب قۇرامىنداعى مەشىتتەردىڭ ۇستانعان باعىتى دا، «تاڭىرشىلەردىڭ» ۇستانعان باعىتى دا قازاققا جات ەكەندىگىن كورسەتەدى. ەكى باعىت وكىلدەرىنىڭ ۇستانعان ماقساتتارى ءبىر: قازاقتىڭ ىشكى رۋحاني تۇتاستىعىن بۇزىپ، جىك سالۋ، توبىرعا اينالدىرۋ. سوندىقتان قازاق بۇل ەكى باعىتتان دا باس تارتىپ، ءوزىنىڭ اتا-باباسىنىڭ جولىنا، قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىن سالعان ياساۋيا تاريقاتىنا بەت بۇرۋى كەرەك. سوندا عانا قازاق ءوزىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسى مەن ەلدىگىن ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك الادى. كەزىندە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى ياساۋي جولىن قورعاماق بولعان يسماتۋللا قاري باستاعان سوپىلار تۇرمەگە توعىتىلدى. سەبەبى، ەگەردە يسماتۋللا قاري مەن شاكىرتتەرىن تۇرمەگە جاپپاعاندا قازاق مۇنشالىقتى ازعىنداپ، توبىرعا اينالماعان بولار ەدى. جاھاندانۋدىڭ سويىلىن سوققان ولاردىڭ ەلىمىزدەگى وكىلدەرى كتك ارناسىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى ارمان شوراەۆ پەن «حابار» تەلەارناسىنىڭ باس پروديۋسورى سەرىك ابباس شاح سياقتى ەميسسارلارى سوپىلاردىڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇسىپ، اقىرىندا سوتتاتىپ تىندى. ماقساتتارى  – ۋاححابيلىك-سالافيلىك يدەولوگياعا جول اشۋ بولاتىن. قازاقتىڭ سول كەزدەگى رۋحانياتىنا قورعان بولعان «قازاقستان» تەلەارناسى باسشىلارىنىڭ ءوزى قۋعىنعا ءتۇستى. جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ وكىلدەرى جەڭىسكە جەتتى. ناتيجەسىندە قازاق حالقى ءوزىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنان اجىراپ، توبىرعا اينالدى. بۇل ايتىلعانداردان جاھاندانۋ ۇدەرىسى وكلدەرىنىڭ قازاق حالقىن ءدىني-رۋحاني بولمىسىنان اجىراتۋ باعىتىنداعى ارەكەتتەرىنىڭ قانداي جەتىستىكتەرگە جەتكەنىنە كوز جەتكىزە الاسىزدار. جاھاندانۋ ۇدەرىسى وكىلدەرىنىڭ ارەكەتى تەك ءدىني-رۋحاني سالامەن شەكتەلىپ قالىپ جاتىر ما؟ جوق. مادەنيەت پەن باق سالاسى تولىعىمەن سولاردىڭ جەتەگىندە دەسەك جاڭىلىسپايتىن شىعارمىز. اسىرەسە، تەلەارنالارداعى بەرىلىپ جاتقان حابارلار حالىقتىڭ رۋحاني بولمىسىنا مۇلدە كوڭىل بولمەيدى دەسە بولادى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ونەرىنىڭ وكىلدەرى اندا-ساندا جىل قۇسىنداي ءبىر كورىنەدى. ال، ايتىس ونەرىن ۋاححابيلەر جەكەشەلەندىرىپ الدى. قازاقتىڭ رۋحانياتىن، قوعامداعى وتكىر ماسەلەلەردى كوتەرۋگە ءتيىس حابارلاردىڭ ورنىنا ءمان-ماعىناسى جوق قازاقتىڭ ساناسىن بۇزباسا، دامىتپايتىن جەڭىل-جەلپى حابارلار مەن مۋزىكاعا بەرىلگەن. كوشىلىگىنە حالىق قارسى بولعانىنا قاراماستان «قالاۋلىم» سياقتى حابارلار ەفيردەن تۇسپەي كەلەدى. وسىنداي جەڭىل، ادام ساناسىنا ەشقانداي وي سالمايتىن حابارلار لەگى حالىقتىڭ رۋحاني قۋاتىن سارقىپ، ولاردىڭ ورنىن قازاق بولمىسىنا جات ءتۇرلى ادام بولمىسىن ازعىنداتىن يدەيالار باستى.  قازىرگى قازاق قوعامى ءبىرى باتىستىڭ، ءبىرى شىعىستىڭ، ءبىرى ارابتىڭ، ءبىرى قىتايدىڭ، ءبىرى ورىستىڭ مادەني ىقپالىنا ەرىپ، قازاق مادەنيەتىن تالاپايعا سالۋدا. ەڭ باستىسى وسى كۇنگە دەيىن قازاقتا كيەلى، قاسيەتتى سانالىپ كەلگەن ۇعىمداردىڭ بارلىعى قۇنسىزدانىپ، ەل مەن جەردىڭ كيەلىلىگى، وتاننىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىمدار ءوزىنىڭ قادىر-قاسيەتىن جوعالتتى. ولاردىڭ ورنىن باتىستىڭ ازعىندىق ۇستانىمدارى مەن لبگت سياقتى توپتاردىڭ ىقپالى باستى.  جانە بۇل قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ جەتىستىگى رەتىندە باعالانۋدا. وعان پليۋلاريزم دەپ ايدار تاقتىق. ول از دەسەڭىز اداسقان قازاقتى ودان ارى اداستىرۋدى ماقسات ەتكەن، شەت ەلدىك گرانتتارمەن كۇن كورىپ، اقشا الىپ، سولاردىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن مىڭداعان بلوگەرلەر ارمياسى توقتاۋسىز قازاقتىڭ ساناسىنا شابۋىل جاساۋدا. ماقساتتارى – قازاقستان  مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن كۇيرەتۋ، قازاق قوعامىندا رۋسوفوبيانى قالىپتاستىرىپ، قازاقستاندى رەسەيمەن جاۋلاستىرۋ. بلوگەرلەردىڭ بۇل ماقساتتارى كىمنىڭ مۇدەسى ءۇشىن جاسالىپ جاتقانىن ءبىلۋ ونشالىقتى قيىن ەمەس. ولاردىڭ ارتىندا رەسەيدىڭ كۇشىن قالايدا سارقۋدى ماقسات ەتەتىن اقش-تىڭ ساياساتى تۇر. وزدەرىنىڭ وسى ماقساتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بلوگەرلەرگە اقشانى اياماي بەرىپ، قولداپ وتىرعان دا سولار. ەرتەڭگى كۇنى سولاردىڭ جوسپارى ىسكە اسىپ، رەسەي مەن قازاقستان ارسىندا سوعىس ءورتى تۇتاناتىن بولسا، قازاق حالقى دا، ۋكراين حالقى سياقتى اقش مۇددەسى ءۇشىن قۇرباندىققا شالىنباق. ال، وسىنى ويلاپ جاتقان جان بار ما؟ ءالى كۇنگە سول اقش-قا، باتىس ەلدەرىنە جالتاقتاۋمەن كۇن كەشۋدەمىز. مۇنىڭ سوڭى قۇردىم ەكەنىن مويىنداعىمىز كەلمەيدى. ەگەردە بۇدان ارى ەلىمىز باتىستىڭ يدەولوگيالىق ىقپالىنان باس تارتىپ، تاۋەلسىز، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىن مەن مادەنيەتىن قالپىنا كەلتىرۋ باعىتىنداعى ساياساتىن جۇرگىزبەيتىن بولسا،  وندا قازاق حالقى دا، قازاق مەملەكەتى دە تاريح ساحناسىنان كەتەدى. ونىڭ ۇستىنە جالپى ادامزات بالاسىنىڭ باسىنا اقىرزامان كەلىپ، الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە ءتۇرلى اپاتتاردىڭ كۇن ساناپ كوبەيۋى الەم حالقىن شوشىندىرىپ وتىر. سوعان قاراماستان ءالى دە بولسا، قازاق حالقىن ادامزات بالاسىنىڭ باسىنا ءتونىپ تۇرعان اقىرزامان اپاتىنان دا، باتىستىڭ ۋلى يدەولوگيالىق ىقپالىنان دا امان الىپ قالۋ مۇمكىندىگى بار. كەزىندە رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىس ءۇزىلىپ، ادامزات قوعامى ازعىندىققا تۇسكەندە قوجا احمەت ياساۋي يسلامدى جاڭا ساتىعا، تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرىپ، رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحىن قايتا بايلانىستىرعان بولاتىن. سول كىسىنىڭ وسى جانقيارلىق  ەڭبەگى ارقىسىندا ادامزات بالاسى ءومىرىن ارى قاراي جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك الدى. رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى ءوزى عانا بايلانىستىرىپ قويماي، ۇنەمى سول بايلانىستى ۇزبەي جالعاستىرىپ تۇراتىن اۋليلەر مەكتەبىن قالىپتاستىردى. سول ءۇشىن كەزىندە ياساۋي بابامىزعا «احمادي-س-ءساني-ەكىنشى مۇحاممەد»، «قتۋب ال-اقتاب-دۇنيەنىڭ تىرەگى»  دەگەن اتاقتار بەرىلگەن بولاتىن. سول ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا عانا ادام بالاسى وسى كۇنگە دەيىن ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك الدى. مىنە، وسى ياساۋي بابامىزدىڭ جولىن-ياساۋيا تاريقاتىن قايتا ءتىرىلتىپ، رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى قايتا قالپىنا كەلتىرە الساق، وندا مىنا كەلە جاتقان اقىرزامان اپاتىنان دا امان قالامىز، حالقىمىزدىڭ ازعىنداۋىن توقتاتىپ، ساناسىن جاڭا ساتىعا كوتەرۋگە مۇمكىندىك بولادى.  ول ءۇشىن – مەملەكەتتىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق ساياساتىن وزگەرتىپ، حالىقتىڭ ساناسىنا 800 جىلدان بەرى ورنىققان ياساۋي جولىنا- ياساۋيا تاريقاتىنا جول اشىپ، مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىنە كوتەرۋ كەرەك. سوندا قوعام ساناسىن وزگەرتۋ ونشالىقتى قيىندىققا سوقپايدى. ءتىل ماسەلەسى دە وزدىگىنەن شەشىلەدى. ياساۋيا تاريقاتىن كىم الىپ جۇرەدى دەگەن ماسەلەگە كەلەر بولساق، وعان باس اۋىرتىپ قاجەتى جوق. كەشە قازاقتىڭ رۋحانياتىن قورعاۋ جولىندا سوتتالىپ، قۋعىنعا تۇسكەن يسماتۋللا قاري مەن ول كىسىنىڭ شاكىرتتەرى بار. سول كىسىلەر بۇل ءىستى قۋانا-قۋانا قولعا الادى جانە قوعامدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە بارىن سالادى دەگەن ويدامىن. ونىڭ ۇستىنە قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ومىرىنە، رۋحاني مۇراسىنا، ياساۋيا تاريقاتىنىڭ تۇركى حالىقتارى تاريحىنداعى رولىنە قاتىستى قانشاما زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى بار. وسىلاردىڭ ءبارىن رەتىمەن قولدانا بىلسەك، ياساۋي بابامىزدىڭ جولىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ونشالىقتى قيىن شارۋا ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ بارلىق رۋحاني مۇراسى ياساۋي ءىلىمى نەگىزىندە ورىلگەن. قازاقتىڭ جىرشى-جىراۋلارىن تەلەارنالاردان سايراتىپ قوياتىن بولسا، سولاردىڭ ءوزى قاناشاما حالىقتىڭ جۇرەگىنە جول تابادى.

الايدا، مۇنداي مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كۇردەلى دە، تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساۋعا سىرتقى كۇشتەر مۇمكىندىك بەرە قويمايدى. ول ءۇشىن مەملەكەتتىڭ بۇكىل ىشكى، سىرتقى ساياساتىن وزگەرتەتىن بىرنەشە باتىل قادامدار كەرەك: بىرىنشىدەن، اقش پەن باتىس ەلدەرى قىسىم جاساي الماس ءۇشىن رەسەي مەملەكەتىنە ارقا سۇيەۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنا قارسى ارەكەت جاساپ جاتقان ءتۇرلى سەكتالار مەن لبگت سياقتى ادام بالاسىن ازعىنداتىن ۇيىمدارعا تىيىم سالىنىپ، ەلدەن الاستاتىلۋ كەرەك; ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىڭ بۇكىل ساياساتىنا قارسى شىعىپ، قازاق حالقىنىڭ ساناسىندا رۋسوفوبيانى قوزدىرۋدى وزدەرىنە تۋ ەتىپ العان شەتەلدەردەن قارجىلاندىرىلىپ وتىرعان بلوگەرلەردىڭ بارلىعىنىڭ ارەكەتىنە تىيىم سالىنىپ، شەت ەلدەردەن كەلەتىن قارجى كوزدەرىن جابۋ كەرەك; تورتىنشىدەن، شەت ەلدەردەن قارجىلاندىرىلاتىن ساياسي پارتيالارعا تىيىم سالىنۋى ءتيىس. سوندا عانا مۇنداي رەفورمانى جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك تۋادى. ەگەردە وسى باعىتتا بەلسەندى ارەكەتتەر جۇرگىزىلمەيتىن بولسا، وندا قازاق حالقى رۋحاني ازعىندىق باتپاعىنا باتىپ، حالىق رەتىندە جەر بەتىنەن جويىلادى. ونىڭ سوڭى اقىرزامان اپاتىنا ۇلاسارى حاق. ءبىزدىڭ ەلىمىز شىندىعىنا كەلگەندە وتكەن جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن ارۋاقتاردىڭ قورعاۋىندا بولدىق. ءبىر جيىندا ارۋاقتارعا قارسى اۋىر سوزدەر ايتىلعان كۇنى سەمەيدە ورمان ءورتى باستالدى. سول جولى اتىراۋ مەن التايدىڭ اراسىندا تارىداي شاشىلعان ياساۋي جولى وكىلدەرى جيىلىپ زىكىر سالىپ، ءتاڭىر تاعالادان سول ءورتتى وشىرەتىن جاۋىن سۇرادى. اللا تىلەكتەرىن قابىل قىلىپ، جاۋىن جاۋىپ، ءورت ءوشىرىلدى. ال بيىلعى كوكتەمگى سۋ تاسقىنى قاي جەرلەردە ورىن العانىنا قارايتىن بولساڭىزدار، قاي جەرلەردە رۋح-ارۋاحقا قارسى جەرلەردىڭ بارلىعى دەرلىك سۋ تاسقىنىنا ۇشىراپتى. ءبىر عانا مىسال، قۇلسارى قالاسىندا بار قالانى سۋ العاندا ءبىر ءۇيدىڭ اۋلاسىنا دا، ۇيىنە دە سۋ كىرمەگەن. بۇل نەنىڭ قۇدىرەتى؟ بۇل سول ارۋاقتاردىڭ قۇدىرەتى. ءبىزدىڭ تۇركىستاندا ابۋباكىر قاري دەگەن كىسى وتكەن. سول كىسى ايتادى ەكەن «ويناما بالا ارۋاقپەن، ارۋاق ۇرار ءار باپپەن» دەپ. سوندىقتان ءبىز بار قازاق بالاسى بولىپ، اتا-بابامىزدىڭ جولىنا رۋحاني الەممەن ءبىزدىڭ رۋحىمىزدى بايلانىستىراتىن قوجا احمەت ياساۋي جولىنا بەت بۇرايىق. بۇل ءبىزدىڭ باسىمىزعا تۇسكەن بار تاۋقىمەتتەن قۇتقاراتىن جالعىز جول جانە سوڭعى مۇمكىندىك. تاڭداۋ وزدەرىڭىزدە؟!

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz