I. دامۋ ماقساتتارىنىڭ ورتاقتىعى

ورتالىق ازيا ايماعى سان عاسىردان بەرى ءبىرتۇتاس گەوساياسي جانە رۋحاني كەڭىستىك رەتىندە بەلگىلى. بۇل – تابيعي رەسۋرسى مەن ادام كاپيتالى مول، مادەني-تاريحي مۇراسى باي ءوڭىر.

كوشپەلى جانە وتىرىقشى ءومىر سالتىنىڭ ءۇن­دەستىگى مۇنداعى شارۋاشىلىق جۇيەنىڭ نەگىزى بولىپ قانا قويماي، ايماقتىڭ وزىندىك ساياسي-قۇقىق­تىق مادەنيەتىن جانە كەز كەلگەن وزگەرىسكە بەيىمدىگى­مەن، توزىمدىلىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن قۇندىلىقتار جيىن­تىعىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتتى.  ورتالىق ازيا كەڭىستىگى سان الۋان يمپەريانىڭ قۇرىلعانى­نا، ىدىراعانىنا، ساياسي جانە ەكونوميكالىق مودەلدەردىڭ تابيعي جولمەن دامىعانىنا كۋا بولدى، بىراق وزىنە ءتان بىرەگەيلىگىن ساقتاپ قالدى. حالىقتارىمىز ەجەلدەن ءتۇرلى وركەنيەتپەن ءتىل تابىسىپ، قارىم-قاتىناس ورناتا ءبىلدى. سونىڭ ارقاسىندا بۇل ايماق ءوزىنىڭ ەتنومادەني جانە رۋحاني ەرەكشەلىگىن ساقتاي وتىرىپ، ۇلى جىبەك جولىنىڭ جانە تۇتاستاي العاندا ۇلكەن ەۋرازيانىڭ تاريحىندا شەشۋشى ءرول اتقاردى.

دامۋدىڭ جاڭا تاريحي كەزەڭىندە ەلدەرىمىز كوپتەگەن سىناق پەن قيىندىقتى باستان وتكەردى. دەگەنمەن ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارى «قالىپ­تاسپاعان مەملەكەتتەردىڭ» قاتارىنا نەمەسە failed states دەپ اتالاتىن توپقا قوسىلادى دەگەن پەس­سيميستىك بولجام راستالعان جوق. ايماقتاعى ەلدەر وزدەرىنىڭ قالىپتاسقان دەربەس مەملەكەت ەكەنىن دالەلدەپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتاعى لايىقتى ورنىن الدى. حالىقتارىمىزدىڭ بىرلىگى مەن دانالىعىنىڭ ارقاسىندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىمىزدى، ەركىندىگىمىز بەن ەگەمەندىگىمىزدى نىعايتتىق.

بۇگىندە وڭىردەگى ءاربىر ەلدىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىس، نارىقتىق ەكونوميكانى دامىتۋ، مادەني مۇراسىن قالپىنا كەلتىرۋ، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن قالىپتاستىرۋ ىسىندە وزىندىك تاجىريبەسى بار دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك ينس­تيتۋتتار جاڭعىرتىلدى. دامىعان ينفرا­قۇرىلىم مەن ونەركاسىپ جەلى­سى قۇرىلدى، مىڭداعان شاقىرىم جاڭا تەمىرجول مەن اۆتوكولىك جولى سالىندى، ماڭىزدى الەۋمەتتىك نىساندار بوي كوتەردى. ءبىزدىڭ اشىقتىق پەن جاڭارۋ جولىنداعى باعىتىمىز ۇلتتىق ەكو­نو­ميكالارىمىزدىڭ دايەك­تى ءتۇر­دە ءوسۋىن جانە ولاردىڭ الەم­دىك ەكو­نو­مي­كالىق قاتىناستارعا ىقپال­دا­سۋىن قامتاماسىز ەتتى. ءبىلىم بەرۋ، دەن­­ساۋلىق ساقتاۋ جانە زەينەتاقى جۇيەلەرىنىڭ جوسپارلى دامۋى حا­لىق­­تىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاع­دايىنىڭ ايتارلىقتاي جاقسا­رۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى.

(سۋرەت: ەگەمەن قازاقستان گازەتىنەن الىندى)

وڭىردەگى مەملەكەتارالىق قاتى­ناستار دا تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرا­دى. ەلدەرىمىزدىڭ اراسىندا بارلىق دەڭگەيدە سىندارلى ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى ديالوگ جولعا قويىلدى، ءوزا­را ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق دامىپ كەلەدى. وسىعان دەيىن ايماقتا­عى قا­رىم-قاتىناستى جان-جاقتى دامى­تۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ، قايشىلىق تۋ­عىزعان ماسەلەلەردى شەشۋ جولىنداعى جەتىستىكتەرىمىزدىڭ ءمان-ماڭىزى زور.

سۋ-ەنەرگەتيكا سالاسىندا ءوزارا ءتيىم­دى شەشىم تابۋعا قاتىستى تابىس­تارىمىزدى جوعارى باعالاۋعا بولادى. مەملەكەتتىك شەكارالاردى دەلي­ميتاتسيالاۋعا، شەكاراداعى وتكىزۋ بەكەتتەرىنىڭ جۇمىسىن جەتىلدىرۋگە، كولىك قاتىناسىن كەڭەيتۋگە، جاڭا باعىتتاردى ىسكە قوسۋعا جانە ازامات­تاردىڭ بارىس-كەلىسىن جەڭىلدەتۋگە قاتىستى ماسەلەلەردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن شەشۋگە قولايلى جاعداي جاسالىپ وتىر. ءوڭىردىڭ ۇزاقمەرزىمدى قاۋىپ­سىزدىگىن جانە وركەندەۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كۇش بىرىكتىرۋ جولىنداعى ءىس-قيمىلدار دا تۇراقتى تۇردە جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. بۇل باعىتتان اينىماسىمىز انىق.

بۇگىنگى تاڭدا بەس مەملەكەت ارا­سىنداعى ساياسي، ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە مادەني-گۋمانيتارلىق قاتىناس­تار ناقتى مازمۇنعا يە بولىپ، تە­رەڭ ستراتەگيالىق ارىپتەستىك پەن وداق­تاستىق دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى سىرتقى ساياسي قارىم-قاتىناستا ءوزىنىڭ ساليقالى ستراتەگياسىن جاساي الدى. بۇل قادام ەلارالىق جانە وڭىرارالىق مۇددەلەر تەپە-تەڭدىگىن ساقتاپ، ەلدەرىمىزدىڭ جاھاندىق ۇدەرىستەرگە تولىققاندى قاتىسۋىنا جول اشتى.

ورتالىق ازيا ەلدەرى تمد، شىۇ، اوسشك، ەىۇ، ەاەو، تمۇ جانە باسقا دا تابىستى ءارى ىقپالدى ۇيىمداردىڭ قۇرىلتايشىسى رەتىندە بەيبىتشىلىكتى جاقتايتىن مەملەكەتتەر ەكەنىن دالەلدەي وتىرىپ، ءوزىنىڭ يدەيالارى مەن جوبالارىن كوپجاق­تى قۇرىلىمداردا بەلسەندى تۇردە ىلگەرىلەتىپ كەلەدى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى «ورتالىق ازيا بەستىگىن» ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ تورىندە تۇراقتى دامىپ كەلە جاتقان باقۋاتتى ەلدەر دەپ سەنىممەن ايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ورتاق تاريحىمىز، عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان دوستىعىمىز بەن تاتۋ كورشىلىك ءداستۇرىمىز باۋىر­لاس حالىقتاردى بۇرىنعىدان دا جا­قىن­داستىرا تۇسەتىن مىزعىماس تۇعىر بولىپ قالا بەرەتىنى انىق.

II. دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىندەگى ايماقتىڭ ءرولى

ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى مەن حالىقتارى گەوگرافيالىق ورنىنا بايلانىستى عاسىرلار بويى ءبىرىن-ءبىرى مادەني جاعىنان بايىتۋعا جانە قۇرلىقتا وركەنيەتارالىق ديالوگ ورناتۋعا ىقپال ەتتى، بەيبىتشىلىك پەن ءوزارا تۇسىنىستىكتى ساقتاۋ ىسىنە قوماقتى ۇلەس قوستى. ورتالىق ازيا قازىر دە وسى ىزگى ءارى جاۋاپتى ميسسيا­سىن تابىستى جالعاستىرىپ كەلەدى.

ءبىزدىڭ مەملەكەتتەرىمىز بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ ماڭىزدى قارارلارىنىڭ تەڭ اۆتورلارى اتانا وتىرىپ، جاھاندىق ورنىقتى دامۋ، جالپىعا بىردەي قاۋىپسىزدىك پەن تۇ­راقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، ءوڭىر­لىك جانە حالىقارالىق قۇرىلىمدار اياسىندا ءبىر-بىرىنە قولداۋ كورسەتۋ سياقتى ماسەلەلەر بويىنشا ورتاق ۇستانىمنان اينىعان ەمەس.

«وا پليۋس» فورماتىنداعى جاڭا ديالوگ ورىندارىنىڭ پايدا بولۋى ورتالىق ازيانىڭ حالىقارالىق ساياسات سۋبەكتىسى رەتىندەگى ساياسي سالماعى ارتا تۇسكەنىن اڭعارتادى. وسىعان دەيىن مۇنداي فورماتتا 9 سامميت جانە جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋ ءوتتى. كەيىنگى ەكى جىلدا «وا – رف» (استانا), «وا – قحر» (سيان), «وا – اقش» (نيۋ-يورك), «وا – گفر» (بەرلين) ءبىرىنشى سامميتتەرى، وا جانە ەۋروپالىق وداق مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ ەكى كەزدەسۋى (استانا، شولپان-اتا), «وا – پشامىك» (جيددا) ءبىرىنشى ءسامميتى، سونداي-اق «وا – ءۇندىستان» ءسامميتى (ونلاين فورماتتا) وتكىزىلدى. بيىل استانادا العاش رەت «وا – جاپونيا» ءسامميتى وتەدى.

(سۋرەت: ەگەمەن قازاقستان گازەتىنەن الىندى)

وسى فورماتتاعى ءوزارا ىقپالداس­تىققا باسقا دا ەلدەر، حالىقارالىق ۇيىم­دار قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر­عانىن اتاپ وتكەن ءجون. وسىلاي­شا، ءوڭىردىڭ الەمدىك ارەنا سۋبەكتىسى رەتىندەگى ورنىن بەكىتۋگە ماڭىزدى قادام جاسالىپ جاتىر.

جاڭعىرتۋعا جانە وزىق بىلىمگە ۇمتىلۋمەن قاتار، ءداستۇرلى قۇندى­لىق­تاردى ۇستانۋ جولى – ورتالىق ازيانىڭ دامۋ باعدارى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ ايماق جاڭارىپ جاتقان حا­لىق­ارالىق جۇيەنىڭ دەربەس ءارى ىق­پال­دى مۇشەسىنە اينالىپ كەلەدى. ءبۇ­گىندە ءبىز حالىقارالىق گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق وزگەرىستەردىڭ ەۋرازياداعى ورتالىعى رەتىندەگى ءرو­لى­مىزدى نىعايتۋدى كوزدەپ وتىرمىز.

ءوڭىردىڭ ەكونوميكالىق سالما­عى­نىڭ ارتا ءتۇسۋى، يننوۆاتسيالار ءۇشىن اشىق بولۋى جانە زياتكەرلىك الەۋەتى ونىڭ قازىرگى زامانعى الەم­دىك قۇرىلىمنىڭ نەگىزگى قوزعاۋ­شى كۇشتەرىنىڭ بىرىنە اينالۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن العىشارتتاردى قالىپتاستىرادى. ءبىزدىڭ مەملەكەت­تەرىمىزدىڭ بۇعان قاجەتتى بارلىق رەسۋرسى مەن مۇمكىندىگى بار.

سىرتقى ارىپتەستەرىمىزبەن ءبىر­لەسىپ جۇرگىزەتىن وڭىرلىك جوبالار اياسىنداعى ورتاق ۇستانىمدارىمىزدى ديالوگ الاڭدارىندا جان-جاقتى ىلگە­رىلەتۋ ءۇشىن كۇش بىرىكتىرۋ ماسەلەسى ەرەكشە نازار اۋدارۋعا لايىق.

ورتالىق ازيانى ەۋروپا مەن ازيانىڭ اراسىنداعى كوپىر رەتىندە عانا ەمەس، حالىقارالىق قاتىناستار سالاسىندا جاھاندىق دەڭگەيدەگى جاڭا ورتالىققا اينالۋعا قابىلەتتى جەكە ويىنشى رەتىندە تانىتاتىن ۋاقىت كەلگەنىنە سەنىمدىمىن.

III. ءوزارا ىقپالداستىقتىڭ جاڭا فورماتى

الداعى ون جىل ءبىزدىڭ ايماقتىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن كەزەڭ بولاتىنى ايدان انىق. وسى تاريحي مۇمكىندىكتى قانشالىقتى ءتيىمدى پايدالانا الاتىنىمىز تەك وزىمىزگە بايلانىستى.

جاھاندىق گەوساياسي احۋال اۋمالى-توكپەلى بولىپ تۇرعان قازىرگى كەزدە ءبىز وڭىردە ءوزارا سەنىمگە جانە ور­تاق ءارى ءبىرتۇتاس قاۋىپسىزدىككە نەگىز­دەل­گەن كەڭىستىك قۇردىق، وڭىرلىك ىق­­پال­داستىققا بوگەت كەدەر­گى­لەردى جويدىق، كوپ قىرلى ىن­تى­ماق­تاستىعىمىزدى جوعارى ساپالى دەڭگەيگە شىعاراتىن تۇعىر قالىپتاستىردىق.

قازاقستان بۇگىندە قىرعىزستان، تاجىك­ستان، وزبەكستان ەلدەرىمەن وداق­تاستىق قاتىناس ورناتىپ، تۇرىك­­مەنستانمەن ستراتەگيالىق ءارىپ­تەستىكتى دايەكتى تۇردە كەڭەيتىپ كەلەدى. حا­لىق­تارىمىزدىڭ ءوزارا جا­قىن بو­لۋعا ۇمتىلىسى بار­لىق دەڭگەيدەگى باي­لانىستىڭ كۇ­شەيۋى­نەن دە كورىنەدى. مەملەكەت باس­شىلارىنىڭ ءبىر-ءبىرى­نە ءجيى ساپارلاپ، تۇراقتى كەزدەسۋى پارلا­مەنتارالىق، ۇكىمەت­ارالىق جانە ۆەدومستۆوارالىق بايلانىستاردى تەرەڭدەتۋگە تىڭ سەرپىن بەردى.

بەلسەندى ساياسي ديالوگ پەن ىزگى نيەت بەسجاقتى ىقپالداستىقتى دامى­تۋ ىسىندە ماڭىزدى ۇيىستىرۋشى فاك­تورعا اينالدى. وڭىردەگى مەملەكەتتەر ءبىر-ءبىرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ەگەمەندىگىن جانە اۋماقتىق تۇتاستىعىن قۇرمەت­تەۋ، كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋىنداي قالسا ونى بەيبىت جولمەن شەشۋ سياقتى ىرگەلى قاعيداتتارعا نەگىزدەلگەن ىنتى­ماقتاستىقتىڭ ورتالىق ازياعا عانا ءتان بىرەگەي ۇلگىسىن قالىپتاستىردى.

ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باس­شى­لارىنىڭ استانادا، تاشكەنتتە، تۇرىكمەنباشىدا، شولپان-اتادا، دۋشانبەدە بەس كونسۋلتاتيۆتىك كەز­دەسۋى بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءوڭىر­لىك ىقپالداستىق بارىنشا تە­رەڭ­­دەپ، كەڭەيە ءتۇستى. ءتىپتى بۇرىن-سوڭ­­دى بول­ماعان دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، ينتە­گ­را­­تسيالىق ۇدەرىستەر دايەكتى، جۇيەلى جانە ەڭ باستىسى، ۇزدىكسىز سي­پاتقا يە بولدى دەسەم، ارتىق ايتقان­دىق ەمەس.

2018 جىلى استانادا وتكەن ال­عاشقى كەزدەسۋدە وڭىردەگى بەس ەلدىڭ ىقپال­داستىعىنا قاتىستى نەگىزگى با­عىت­تار ايقىندالدى. سونىڭ ارقا­سىن­دا وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتى قامتا­ماسىز ەتۋ سالاسىنداعى بايلانىستار جاندانا ءتۇستى.

2019 جىلى تاشكەنتتەگى ەكىن­شى كەزدەسۋدە ورتالىق ازيا كوش­باسشىلارى وڭىرلىك ىقپالداس­تىق­تى نىعايتا تۇسەتىن بولاشاعى زور بىرقاتار باستاما كوتەردى. اتاپ ايت­قاندا، قازاقستان ءححى عاسىر­دا ور­تالىق ازيانى دامىتۋ ءۇشىن دوستىق، تاتۋ كورشىلىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى شارتقا قول قويۋ، سونداي-اق ءوڭىر ەلدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەس­تەرى حاتشىلارىنىڭ تۇراقتى كەزدە­سۋىن وتكىزۋ قاجەتتىگى تۋرالى ۇسى­نىس ءبىلدىردى. سامميتتەردى وتكىزۋ رەگ­لا­مەنتىنىڭ قابىلدانۋى باسقوسۋدىڭ ماڭىزدى ناتيجەسى بولعانى داۋسىز.

2021 جىلى تۇرىكمەنباشى قالا­­سىن­داعى ءۇشىنشى سامميت وتە ماز­مۇندى ءوتتى. مەملەكەت باس­شى­­لارى پارلامەنتارالىق فورۋم مەن جاستار فورۋمىن شاقىرۋ، ءىس­كەر­لىك كەڭەس قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى. كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋلەر سيمۆوليكاسىنىڭ بەكىتىلۋى دە – ايتۋلى قادام.

2022 جىلى شولپان-اتادا ءوت­كەن ءتورتىنشى كەزدەسۋدىڭ باستى سايا­سي قورىتىندىسى رەتىندە ءححى عاسىر­دا ورتالىق ازيانى دامىتۋ ءۇشىن دوستىق، تاتۋ كورشىلىك جانە ىنتى­ماقتاستىق تۋرالى بەسجاقتى شارتقا قول قويۋ ءراسىمىنىڭ باستالۋىن، سونداي-اق ورتالىق ازيانىڭ «جاسىل كۇن ءتارتىبى» باعدارلاماسىنىڭ جانە كوپجاقتى فورماتتار اياسىنداعى ىقپالداستىق تۇجىرىمداماسىنىڭ بەكىتىلۋىن ايتۋعا بولادى.

2023 جىلى دۋشانبەدەگى مەرەي­­تويلىق بەسىنشى كەزدەسۋدە ور­تالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشى­­لارىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋ­لەرىنىڭ فور­ماتىن ينستيتۋتتاندىرۋ جولىن­دا العاشقى قادام جاسالدى. ەل­­دەردىڭ كوشباسشىلارى ۇلت­تىق ءۇي­لەس­تىرۋشىلەر كەڭەسىن (ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ كون­سۋل­تاتيۆتىك كەزدەسۋلەرى ىستەرى بويىن­شا) قۇرۋ تۋرالى شەشىم قا­بىل­دادى.

استاناداعى التىنشى كونسۋل­تا­تيۆتىك كەزدەسۋدە كولىك سالاسىنداعى ۆەدومستۆو باسشىلارىنىڭ باسقو­سۋى ودان ءارى جالعاسادى، ەنەرگەتيكا مي­نيسترلەرىنىڭ العاشقى كەزدە­سۋى بولادى. سونداي-اق وڭىردەگى مەملە­كەتتەردىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرال­دارىنا جانە اقپارات ماسەلەلەرىنە جاۋاپتى مينيسترلەرى مەن وزگە دە لاۋازىمدى تۇلعالارىنىڭ كەڭەسى وتەدى.

جالپى العاندا، جوعارى دەڭگەي­دەگى جۇيەلى كەزدەسۋلەر بارلىق با­عىت بويىنشا بىرلەسكەن جۇمىسقا ەلەۋلى سەرپىن بەردى. وڭىرلىك ىنتىماق­تاس­تىقتى دامىتۋعا ارنالعان جول كارتالارىنىڭ قابىلدانۋى بۇعان زور سەپتىگىن تيگىزىپ وتىر. ولارعا ىقپال­داستىقتى نىعايتۋ جونىندەگى ناق­تى ءىس-شارالار ەنگىزىلگەن. سونىڭ ناتيجەسىندە، ايماقتا ساۋدا-ەكونو­ميكالىق جانە ىسكەرلىك بايلانىستار ايتارلىقتاي جانداندى. ورتالىق ازيا اۋماعى تاريح تۇرعى­سىنان قاراعاندا تىم قىسقا مەرزىم ىشىندە ساۋدا، ينۆەستيتسيالىق جانە كو­لىك-كوممۋنيكاتسيالىق الەۋەتى جىل­دام ارتىپ كەلە جاتقان ءوزارا ءتيىم­دى ىنتىماقتاستىق كەڭىستىگىنە اينالدى.

كەيىنگى 5 جىلدا (2018-2023 جىلدار) ءوزارا ساۋدا اينالىمى 2 ەسەگە جۋىق كوبەيىپ، 5,7 ميلليارد دوللار­دان 11 ميلليارد دوللارعا دەيىن ارت­تى. وتكەن جىلدىڭ قورىتىن­دى­سى بويىنشا ىشكى تاۋار اينالى­مى 25 پايىزعا ءوستى. سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرى­مەن ساۋداسى بىلتىر 26,8 پايىزعا ارتىپ، 8 ميلليارد دوللارعا جەتتى.

بىرلەسكەن ءىرى جوبالار وعان قا­تى­­سۋ­شى ەلدەرگە قوماقتى پايدا اكە­لىپ قانا قويماي، ورتالىق ازيا ەكونوميكاسىنىڭ بۇكىل قۇرىلىمىن وزگەرتىپ وتىر.

شەكارا ماڭىنداعى اۋدانداردا ساۋدا-لوگيستيكا جانە ونەركاسىپ حابتارىنىڭ جەلىسىن دامىتۋ ءىسى ىنتى­ماقتاستىقتىڭ ماڭىزدى باعىتى سانالادى. بۇل حابتار ءوزارا ساۋدا مەن ور­تاق ينۆەستيتسيالىق قىزمەتتى العا باستايتىن جاڭا درايۆەر بولا الادى.

ەلدەرىمىزدىڭ كولىك-لوگيستيكالىق الەۋەتىن ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ ستراتە­گيالىق ماڭىزى ارتىپ كەلەدى. بۇل سالا ءوڭىردىڭ قارقىندى دامۋىنا جاڭاشا سەرپىن بەرەتىن قوزعاۋشى كۇشكە اينالۋعا ءتيىس.

ەكونوميكالىق ورلەۋدىڭ ناقتى باستاۋى سانالاتىن ونەركاسىپ، ەنەرگەتيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى، كولىك جانە تسيفرلاندىرۋ سالالارىندا بىرلەسكەن كاسىپورىندار قۇرۋعا كوپ كوڭىل ءبولىنىپ جاتىر. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ونەركاسىپتىك كووپەراتسياسىن دامىتۋ جونىندەگى ءىس-قي­مىل جوسپارىنىڭ بيىل بەكىتىلۋى وسى باعىتتاعى ماڭىزدى قادام بولماق.

IV. وڭىرلىك ىقپالداستىقتىڭ كەلەشەگى تۋرالى جالپى پايىم

وسىنىڭ الدىندا دۋشانبەدە ءوت­كەن سامميت بەس مەملەكەتتىڭ «ورتاق مەكەنىن» ترانسفورماتسيالاۋ جولىندا كۇش جۇمىلدىرۋى ورتا­لىق ازيا­نىڭ ەكونوميكاسى دامىعان جانە كوركەيگەن وڭىرگە اينالۋى­نا قۋات­تى سەرپىن بەرەتىنىن تاعى ءبىر دالەل­دەدى. بۇل رەتتە استانا كەزدە­سۋى ءوڭىر مەم­لەكەتتەرىن الداعى بەس جىلدا (2024-2028 جىلدار) دامىتۋعا ارنالعان جاڭا كەزەڭنىڭ باستاۋى بولۋعا ءتيىس.

قازىرگى جاھانسىزدانۋ جاعدايىن­دا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءوڭىرى­شى­­­لىك ىقپالداستىعى ونىڭ ەرەكشە ءور­كە­­نيەت ارەالى رەتىندە ءوزىن ءوزى ساقتاۋى ءۇشىن دە، ءبىرتۇتاس بولمىس رەتىندە ءوڭىر­دى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن دە اسا وزەكتى. ەلدەرىمىز بەن حالىقتارىمىز­دىڭ تاري­حى مەن مادەنيەتى ورتاق بولعان­دىق­تان، بەس مەملەكەت ءبىرىن ءبىرى تو­لىقتىرىپ وتىرادى. بۇل ءبىزدى بىرىك­تى­رەتىن باستى كۇش بولۋعا ءتيىس.

ۇلى ءال-ءفارابيدىڭ «حالىقتار باقىتقا جەتۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىنە كو­مەك­تەسە بىلسە، بۇكىل جەر بەتى ىزگىلىك­كە تولا­دى» دەگەن ءسوزى بار. دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىندە ءبىزدىڭ الدىمىزدا وسى ءوڭىردىڭ جانە ونى مەكەن ەتكەن حا­لىق­تاردىڭ تاعدىرىن ايقىنداي­تىن بىرقا­تار ماڭىزدى ماقسات-مىندەت­ تۇر.

ءبىرىنشى. ورتالىق ازيادا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ىرگەلەس جات­قان ايماقتاردا دا بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ – ۇزاق مەر­زىم­گە ارنالعان وركەندەۋ مەن دامۋ­دىڭ ماڭىز­دى العىشارتى.

قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياسا­تىنداعى باسىم باعىتتىڭ ءبىرى – تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا ۇمتىلۋ. ءبىز ءاردايىم «بەيبىتشىلىك بارىنەن قىم­بات» دەگەن قاعيدانى ۇستانامىز. قا­زاقستان الەم قوعامداستىعىنىڭ جاۋاپتى مۇشەسى رەتىندە حالىقارالىق قۇقىق قاعيداتتارىن قاتاڭ ساقتاۋ، ەگەمەندىكتى قۇرمەتتەۋ جانە شەكا­رانىڭ تۇتاستىعىنا قول سۇقپاۋ قاجەت دەپ سانايدى.

قازاقستاننىڭ بۇل پايىمىمەن كەلىسەتىن ەلدەر از ەمەس دەپ سەنىم­مەن ايتا الامىن. كوپتەگەن ەلدىڭ ۇستا­نىمدارى ءبىر-بىرىنە ۇقسايدى. ونىڭ ءبارى ءادىل ءارى بولجاۋعا بولاتىن الەم­دىك ءتارتىپ ورناتۋعا نەگىزدەلگەن. بۇل ۇستانىم قازىرگى بەيمازا زاماندا بولا­شاق تۋرالى سىندارلى كوزقاراس قالىپتاستىرۋعا جول اشادى.

ورتالىق ازيانىڭ اينالاسىندا كۇردەلى اسكەري-ساياسي احۋال ساقتالىپ وتىرعان قازىرگى جاعدايدا قورعانىس ساياساتى مەن قاۋىپسىزدىك سالاسىندا بىرلەسە ارەكەت جاساۋ قاجەتتىگى تۋىن­دايدى. وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك جۇيە­سىن قۇرۋ، ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا­نىڭ قاۋىپسىزدىگىنە بايلانىستى سىن-قاتەرلەر ءتىزىمىن جانە ونىڭ الدىن الۋ شارالارىن ازىرلەۋ ماسەلەسى وتە وزەكتى.

ورتالىق ازيادا ءبىرتۇتاس قاۋىپ­سىز­دىك كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋ، بۇ­رىن­نان بار جانە جاڭادان پايدا بولعان قاۋىپ-قاتەرلەرگە قارسى كۇرەسۋگە قاتىستى نەگىزگى تۇيتكىلدەردى شەشەتىن كەشەندى تاسىلدەر قاراستىرۋ، ولاردىڭ الدىن الۋ جانە قاتەرلەر تۋىنداسا قولعا الىناتىن شارالاردى ويلاستىرۋ، سونداي-اق بۇۇ-مەن جانە وسى سالاداعى باسقا دا حالىقارالىق، وڭىرلىك ۇيىم­دارمەن بەلسەندى ىقپالداستىق ورناتۋ ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ ەڭ باستى باسىمدىقتارى سانالادى.

ەكىنشى. ەكونوميكالىق الەۋە­تى­مىزدى ودان ءارى ارتتىرۋ، ىقپال­داستىقتى تەرەڭدەتۋ.

كوپجاقتى ىقپالداستىقتىڭ بەرىك ەكونوميكالىق نەگىزىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ اينىماس مىندەتى بولىپ قالا بەرەتىنى ءسوزسىز. وڭىردەگى مەملەكەتتەردىڭ بىرلەسكەن كۇش-جىگەرى مەن قۋاتتى ەكونوميكالىق الەۋەتىنىڭ ارقاسىندا ورتالىق ازيا اۋماعى ساۋدا، ينۆەستيتسيا، عىلىم جانە يننوۆاتسيا سالاسىندا زور ءمۇم­كىن­دىكتەرى بار كەڭىستىككە اينالىپ وتىر.

ەلدەرىمىزدىڭ جالپى اۋماعى – 3 882 000 شارشى شاقىرىم، حال­قىنىڭ سانى 80 ميلليوننان اسادى، ال ىشكى جالپى ءونىمى 450 ميلليارد دوللارعا جۋىقتايدى. الەمدەگى ۋران قورىنىڭ شامامەن 20, مۇناي­دىڭ 17,2, تابيعي گازدىڭ 7 پايىزى – ءبىز­دىڭ ايماقتىڭ ەنشىسىندە. ورتالىق ازيا كومىر ءوندى­رۋ­دەن الەمدە 10-شى، ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋدەن 19-ورىندا تۇر.

ءبىزدىڭ ەكونوميكالارىمىز ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىرادى. بۇل جاع­­داي ەلدەرىمىزدىڭ سىرتقى فاك­­­تور­لارعا لايىقتى توتەپ بە­رۋىن قام­تام­ا­سىز ەتىپ، ساۋدا-ءوندى­رىس سالا­سىندا­عى تسيكل­دەردى ءارتاراپ­تاندى­رۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بىرلەسكەن ەكو­­نو­ميكالىق جوبالاردى ءتيىمدى ىسكە اسى­رۋ وسى ۇدەرىسكە وڭ ىقپال ەتە الادى.

ەكونوميكالارىمىزدى تەحنولو­گيا­لىق جاعىنان دامىتۋ – ماڭىزدى مىندەت. ءبىز تابيعي رەسۋرستارعا تاۋەل­دىلىكتەن بىرتىندەپ ارىلۋىمىز قاجەت. وسى رەتتە مەديا، كينو، مۋزىكا، ديزاين، ءبىلىم بەرۋ جانە اقپاراتتىق تەح­نولوگيالار سالاسىن قامتيتىن كرەاتيۆتى يندۋستريا مەن تسيفرلاندىرۋ ءىسى ەكونوميكاعا تىڭ سەرپىن بەرەتىن كۇشكە اينالا الادى. ءوڭىر ەلدەرىنىڭ وسى باعىتتا بىرلەسكەن جوبالار ازىرلەۋگە الەۋەتى دە جەتەدى.

تسيفرلىق جانە كرەاتيۆتى يندۋس­تريا­نىڭ جاپپاي قارقىن الۋى شي­كىزاتقا سۇيەنگەن ەكونوميكادان زيات­­كەرلىك سيپاتتاعى وندىرىسكە دايەك­تى تۇردە كوشۋگە ىقپال ەتە­تىن بولا­دى. ور­­تالىق ازيانىڭ ىق­پال­داس­تى­عى ءبىز­­دىڭ ەلدەرىمىزدىڭ ۇلت­تىق ەكونو­مي­­كا­لىق ءوسىمىنىڭ باستى سەبەپ­شىسى بول­ما­عانىمەن، ونىڭ نەگىزگى قاي­نار كوزىنىڭ ءبىرى بولا الاتىنىنا سەنىم­دىمىن.

ءۇشىنشى. وڭىردىڭ جەر جۇزىندەگى ەڭ ماڭىزدى كولىك-لوگيستيكا جانە ترانزيت حابتاردىڭ بىرىنە اينالۋعا تولىق مۇمكىندىگى بار.

ورتالىق ازيا ايماعى كۇن ءوت­كەن سايىن جاھاندىق كولىك قاتىناس­تارىنىڭ باستى تارماعىنا اينالىپ كەلەدى. بۇل رەتتە ەڭ الدىمەن، قى­تاي­دىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان، بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتتىرەتىن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىن جانە «سولتۇستىك – وڭتۇستىك» حالىقارالىق كولىك ءدالىزىن اتاپ وتۋگە بولادى. بۇل جوبالارعا وڭىردەگى ەلدەردىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قاتىسىپ جاتىر.

قازىر ءبىزدىڭ مەملەكەتتەرىمىز جاڭا كولىك دالىزدەرىن قالىپتاستىرۋعا قا­تىس­تى باسقا دا ماڭىزدى يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. قازاقستان ءوزى­نىڭ سەرىكتەستەرىمەن بىرلەسىپ، ترانس­كاسپي حالىقارالىق كولىك باعدارىن (ورتا ءدالىز) بارىنشا دامىتىپ جاتىر. وسى باعىتپەن تاسىمالدانا­تىن جۇك كولەمى ورتا مەرزىمدە بەس ەسەگە ارتۋى مۇمكىن.

قازاقستاندا تەڭىز ينفراقۇرى­لىمىنىڭ، ياعني اقتاۋ جانە قۇرىق ايلاقتارىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىلىپ جاتىر. اتالعان پورتتار ارقىلى قىتايدان، ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن وڭتۇستىك كاۆكازعا، تۇركياعا، ودان ءارى ەۋروپا­عا جونەلتىلەتىن جۇك كولەمى ارتىپ كەلەدى.

قازىر اۋعانستان اۋماعى ارقىلى وتەتىن كولىك دالىزدەرىن اشۋ قاراس­تى­­­رى­لىپ جاتىر. بۇل قادام ءوڭتۇس­تىك ازيا ەلدەرىنىڭ الەۋەتى مول نارىق­تارىنا جانە ءۇندى مۇحيتىنداعى ايلاقتارعا شىعۋعا جول اشادى. بۇعان وسى وڭىردەگى بۇكىل ەل مۇددەلى. ءبىز ور­تا­لىق ازيانىڭ ءوز ىشىندە جانە ودان تىس­قارى ەلدەرمەن كولىك سالاسىنداعى ىن­تىماقتاستىق اۋقىمىن كەڭەيتۋ ار­قى­لى كوپتەگەن ماقساتقا جەتە الامىز.

كولىك قاتىناستارىن كەشەندى ءتۇر­دە جاقسارتۋ (اۋە رەيستەرىنىڭ ءجيى­لىگىن ارتتىرۋ، جاڭا اۋە جانە تەمىر­جول باعىتتارىن ىسكە قوسۋ، شەكا­را­داعى وتكەلدەردى جاڭعىرتۋ، ت.ب.), ين­نو­ۆاتسيالىق تەحنولوگيالار­دى ەنگىزە وتىرىپ، كولىك ينفراقۇرىلىمىنىڭ قارقىندى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ، ترانزيت مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ جانە ءوڭىردىڭ ترانزيتتىك-لوگيستيكالىق الەۋەتىن ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەلەرى بولاشاقتا ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ ترانزيت-كولىك سالاسىنداعى ىقپالداستىعىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىنا اينالۋعا ءتيىس.

ءتورتىنشى. سۋ، ەنەرگەتيكا جانە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ورتاق ۇستانىمداردى ازىرلەۋ.

سوڭعى جىلدارى ايماقتاعى بار­لىق ەل سۋ تاپشىلىعىن كورىپ وتىر. بۇل جاعداي اۋىل شارۋاشىلىعى ەڭبەك­كەرلەرىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكا­لىق جاعدايىن تومەندەتىپ، حالىققا ەداۋىر زالالىن تيگىزدى. وسى رەت­تە حالىقارالىق ارالدى قۇتقارۋ قورى­نىڭ (حاقق) اسا ماڭىزدى سۋ-ەنەر­گەتيكالىق، ەكولوگيالىق جانە الەۋ­مەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالاردى تالقىلاۋ جانە شەشۋ جولىنداعى بىرەگەي وڭىرلىك قۇرىلىم رەتىندە ايرىقشا ءرول اتقاراتىنىن اتاپ وتكىم كەلەدى.

سۋ ماسەلەسى ءوڭىردىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىمەن تىعىز بايلانىس­تى. سوندىقتان قازاقستان حاقق-تىڭ قازىرگى توراعاسى رەتىندە وسى قوردىڭ اياسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى جانداندىرۋدى، سونداي-اق ازىق-تۇلىك ماسەلەسىن دە قامتي وتىرىپ، حالىقارالىق سۋ-ەنەرگەتيكا كونسورتسيۋمىن بىرگە قۇرۋدى ۇسىندى. ءبىزدىڭ ەلىمىز بۇل ماسەلەلەردى شەشۋ جولىنداعى سىندارلى ءارى اشىق ديالوگكە قاشاندا قولداۋ بىلدىرەدى.

قىرعىزستانداعى قامبار اتا 1-گەس-ءىنىڭ جانە تاجىكستانداعى روگۋن گەس-ءىنىڭ قۇرىلىسى بۇكىل ءوڭىر ءۇشىن ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى عاسىر جوباسىنا اينالۋى مۇمكىن. بۇل نىسانداردى سالۋ بارلىق تاراپقا جان-جاقتى ىقپال ەتەدى.

بارشا ادامزاتتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ىسىنە ءالى دە جالعاسىپ جاتقان گەوساياسي داعدارىستار كەسىرىن تيگىزىپ وتىر. ورتالىق ازيا ەلد­ەرى­نىڭ سىرتقى فاكتورلارعا تاۋەلدىلى­گىن ازايتۋ ءۇشىن وسى باعىتتا ءوزارا ءۇي­لەس­تىرىلگەن شارالار قابىلداۋ قاجەت­­تىگى تۋىندادى. سول ءۇشىن قازاق­ستان ورتالىق ازيادا ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىق جوسپارىن جاساپ، بەس ەل اراسىندا تالداۋ جۇرگىزىپ، دەرەكتەر الماساتىن بىرىڭعاي اقپاراتتىق پلاتفورما قالىپتاستىرۋدى ۇسىندى.

جاھاندىق كليماتتىڭ وزگەرۋىنىڭ سالدارىن ازايتاتىن ماڭىزدى قادام – «جاسىل» ەكونوميكاعا كوشۋ. ءوڭىر ەلدەرىندە جاڭارتىلاتىن ەنەر­گە­تيكانىڭ وزدەرىندەگى ۇلكەن تابيعي الەۋەتىن ىسكە اسىرۋعا ۇمتىلىس بار. ماسەلەن، قازاقستان 2030 جىلعا قاراي جەك ۇلەسىن 15 پايىزعا دەيىن جەتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىر. ال 2060 جىلعا قاراي ءبىز كومىرتەگى بەي­تاراپتىعىنا قول جەتكىزۋگە نيەتتىمىز.

جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن كەڭىنەن پايدالانۋ پارنيكتىك گاز شىعارىندىلارىن ازايتۋ ارقىلى قورشاعان ورتاعا پايداسىن تيگىزىپ قانا قويماي، ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى ارتتىرۋعا جانە جاڭا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا ىقپال ەتەدى. ءبىلىم، رەسۋرس جانە وزىق تاجىريبەلەر الماسۋدى جالعاستىرۋ وسى سالاداعى ىنتى­ماق­تاستىقتى نىعايتا تۇسۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.

بەسىنشى. ورتالىق ازيانىڭ ەڭ ماڭىزدى جانە ەڭ قۇندى رەسۋرسى – ءبىلىمدى جاس ۇرپاق.

ورتالىق ازيا – الەمدەگى حال­قى ەڭ جاس ءوڭىردىڭ ءبىرى. ايماق تۇرعىن­دارىنىڭ ورتاشا جاسى – نەبارى 28,7. بۇۇ-نىڭ بولجامىنا سۇيەنسەك، 2040 جىلعا قاراي ازاماتتارىمىزدىڭ ورتاشا جاسى ودان ءارى تومەندەپ، 28,3-كە جەتەدى. بۇل – سولتۇستىك امەريكا (41,5), ەۋروپا (46,8), قىتاي (48) سياقتى باسقا وڭىرلەرگە قاتىستى بولجامداردان الدەقايدا تومەن كورسەتكىش.

مۇنى بەس ەلدىڭ دە ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىنا كەڭ جول اشا­تىن بىرەگەي باسەكەلىك ارتىق­شى­لىق دەۋ­گە بولادى. جاستار ەكونوميكا، تەحنولوگيا جانە مادەنيەت سالا­لا­رىن­داعى جاڭارۋ ۇدەرىستەرىنىڭ قوز­عاۋ­شى كۇشى بولا الادى. جاھاندىق باسە­كەلەستىك جاعدايىندا تابىسقا جەتۋ­دىڭ كىلتى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ قولىندا.

وسى ورايدا عىلىم-ءبىلىم سالاسىن­داعى ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋ، جاس­تار اراسىنداعى بايلانىستى نى­عايتۋ جانە جاس ۇرپاققا تىڭ ءمۇم­كىن­دىكتەر بەرىپ، الەۋەتىن اسىرۋعا باعىت­تالعان ورتاق قۇرىلىمدار قالىپ­تاستىرۋ – وزەكتى مىندەت.

قازاقستان جوعارى وقۋ ورىندارى اراسىنداعى ىقپالداستىقتى دامىتۋ، ءبىر-ءبىرىنىڭ اۋماعىندا ءبىلىم وردالارىنىڭ فيليالدارىن جانە ورتاق فاكۋلتەتتەر اشۋ ىسىنە بارىن­شا قولداۋ بىلدىرەدى. ءبىز كورشى ەلدەر جاستارىنىڭ قازاقستاندا جو­عارى ءبىلىم الۋعا دەگەن ۇمتىلىسىن جو­عارى باعالايمىز جانە ولاردىڭ ءوز ۋنيۆەرسيتەتتەرىمىزدە وقۋىنا بەرى­لەتىن كۆوتا سانىن ءبىرشاما ارتتىرامىز. بۇگىندە قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ورتالىق ازيادان كەلگەن 9 مىڭعا جۋىق ستۋدەنت ءبىلىم الىپ ءجۇر.

كەيىنگى جىلدارى ەلىمىزدە شەتەلدىڭ بىرقاتار جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وكىلدىكتەرى اشىلدى. عىلىمي زەرت­تەۋلەردى جۇزەگە اسىراتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ سانى ارتىپ كەلە­دى. تەحنولوگيالىق پاركتەر مەن ينجە­نەرلىك ورتالىقتار اشىلىپ جاتىر. بۇل جۇمىس قازاقستاندى وڭىرلىك ءبىلىم بەرۋ حابىنا اينالدىرۋ ءجونىن­دەگى ستراتەگيالىق ماقساتىمىزدىڭ اياسىندا جۇرگىزىلىپ وتىر. ءبىز جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ ورتالىق ازياداعى بىرىڭعاي كەڭىستىگىن قۇرۋ جولىندا كۇش-جىگەرىمىزدى بىرىكتىرىپ، سەنىممەن العا قادام باستىق.

التىنشى. باۋىرلاس حالىق­تار­دىڭ مادەني-گۋمانيتارلىق بايلا­نىس­تارىن ۇيلەستىرۋ نەگىزىندە ەلدە­رىمىزدىڭ وركەنيەتتىك بىرەگەيلىگىن قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى ميسسياعا اينالىپ كەلەدى.

ورتالىق ازيانىڭ زاماناۋي كەل­بەتىن جاساي وتىرىپ، ءبىز ازامات­تا­رىمىزدىڭ ۇلتتىق جانە وڭىرلىك ءبى­رە­گ­ەيلىگىنە جاڭا كوزقاراستى دا قالىپ­تاستىرامىز. ءبىزدى ورتالىق ازيا­عا ءتان ايرىقشا بولمىسىمىز بىرىك­تىرەدى. ءتول مادەنيەتىمىز بەن ءداس­تۇر­لەرىمىز دە سونىڭ نەگىزىندە قالىپ­تاسقان. ورتاق تاريحي تامىرىمىزدى قۇر­مەتتەۋ، مادەنيەتارالىق ديالوگ جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم ورتالىق ازيا بىرەگەيلىگىنىڭ وزەگى سانالادى.

تاريحي جادىمىز – حالىقتارى­مىزدىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ مىز­عى­ماس تۇعىرى. ءبىز اتا-بابالارى­­مىز­دىڭ جەتىستىكتەرىن جانە باي مادە­نيەتىمىزدى ماقتان تۇتامىز. وسى ورىن­دى ماقتانىش قازىر بارشا ۇلت­تار­­دىڭ تابىستى دامۋىنا، سونداي-اق ولار­دىڭ بولاشاققا سەنىممەن قادام باسۋىنا قۋاتتى سەرپىن بەرەدى. سون­دىق­تان ءبىز ورتاق تاريحىمىزدىڭ جارقىن بەتتەرىنە كوبىرەك نازار اۋدا­رۋعا ءتيىسپىز. ورتالىق ازيانىڭ جال­پى تاريحىن تۇركى، پارسى، اراب، قىتاي، رەسەي جانە باتىس ەۋروپا دە­رەك­كوزدەرىنە سۇيەنىپ جازۋ ماڭىزدى مىندەت دەپ سانايمىن.

جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتىمىزدى ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىز بىرلىگىمىزدى ساقتاي وتىرىپ، ورتاق ماقساتتارعا ۇزدىكسىز ۇمتىلۋىمىز كەرەك. ۇلى اباي «بىرلىك – اقىلعا بىرلىك» دەپ بەكەر ايتپاعان.

قازىر جەر جۇزىندە گەوساياسي جوبالار مەن يدەولوگەمالار دارىپتەلىپ جاتىر. مۇنداي جاعدايدا ءبىز ءوزىمىز­گە ءتان قوناقجايلىق، ىنتىماق جانە ءوزارا قامقورلىق سياقتى قاسيەت­تەرىمىزدى، سونداي-اق وتباسىلىق قۇن­دى­لىقتارىمىزدى جانە باسقا دا وزىق داستۇرلەرىمىزدى قامتيتىن رۋحا­ني-مادەني كودىمىزدى كوزدىڭ قارا­شىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك.

*  *  *

ءسوز سوڭىندا وڭىرلىك ىنتىماق­تاستىقتىڭ شىنايى احۋال عانا ەمەس، ومىرلىك قاجەتتىلىك ەكەنىن اتاپ ايتقىم كەلەدى.

گەوساياسي بەلگىسىزدىك بەلەڭ الىپ، الەم­دىك ءتارتىپتىڭ قالىپتاسقان ۇلگىسى ىدى­راپ تۇرعان قازىرگى جاعدايدا بۇل – شىن مانىندە، بىردەن-ءبىر وڭتايلى ءتاسىل. ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز بىرلىگى­مىز­دى نى­عايتۋعا، ءوزارا سەنىمدى ارتتىرۋ­عا جانە بارشا الەمگە اشىق بولۋعا بايلا­نىستى. وسى قاعيداتتاردىڭ نە­گىزىندە عا­نا ءبىز ورتالىق ازيانىڭ سەرپىندى، ين­نو­ۆاتسيالىق جانە مادە­ني باي ءوڭىر رە­تىن­دەگى رەنەسسانسىن قامتاماسىز ەتە الامىز.

وڭىرلىك بىرلىك پاراديگماسىن كۇشەيتۋ قازىرگى جانە بولاشاقتاعى سىن-قاتەرلەرگە بارىنشا لايىقتى جاۋاپ بولادى، جاعىمسىز ۇردىستەردى تەجەۋگە قاتىستى ورتاق ۇستانىمداردى ازىرلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، كەز كەلگەن سىرتقى كۇشكە قارسى تۇرۋعا قاجەتتى پارمەندى شارالاردىڭ نەگىزىنە اينالادى. سول ءۇشىن قازاقستاننىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ايماقتىق كووپەراتسيانى دامىتۋ جونىندەگى «ورتالىق ازيا – 2040» تۇجىرىمداماسى دايىن­دالدى. وندا كوپقىرلى جانە بەس­جاقتى ىقپالداستىقتى ودان ءارى دامىتۋ باعدارلارى ايقىندالعان.

ءبىز ءوز تاراپىمىزدان «تابىستى ورتالىق ازيا – تابىستى قازاقستان» قاعيداتىن دايەكتى تۇردە ۇستانىپ كەلەمىز جانە وڭىردەگى ستراتەگيالىق ارىپتەستەرىمىز بەن وداقتاستارىمىز ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەردى ودان ءارى دامىتۋعا قانشالىقتى دايىن بولسا، ءبىز دە سونشالىقتى دايىن ەكەنىمىزدى مالىمدەيمىز.

قاسىم-جومارت توقاەۆ،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى

Abai.kz